Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)

Şəkil 15.  Leptomitus lacteus: yarımçıq arakəsmələri olan ve-

getativ mitseli. 

 

Peronosporlar sırası – Peronosporales 

Sıranın 500-dən çox nümayəndəsi  var.  Bu  sırada sulu 

mühitdən quru mühitdə yaşayışa keçmə müşahidə olunur. 

Yaşayış  şəraiti ilə  əlaqədar olaraq saprofitlikdən parazitliyə 

keçid artır. İbtidai nümayəndələri başlıca olaraq su saprofitləri 

və yosunlarda parazitlik edir, aliləri isə yerüstü bitkilərdə end-

ofit parazitlərdir. Mitseliləri arakəsməsizdir. Qeyri-cinsi çoxal-

---

 

  ması ikiqamçılı zoosporlar vasitəsi ilə olur. Cinsi çoxalması 

ooqamiya tiplidir. Ooqonidə bir yumurta hüceyrə vardır. Maya-

lanma antiridinin çıxıntısı ilə gedir. Xüsusi spermatozoidləri 

yoxdur. Mayalanma zamanı yumurta hüceyrəyə ancaq bir ədəd 

anteridi nüvəsi keçir. Burada cütləşir və  əmələ  gəlmiş oospor 

sakit dövr keçirməyə başlayır. O, əksəriyyətlə inkişaf  edərkən 

zoosporangi əmələ gətirir. Bu zaman reduksion bölünmə gedir 

və haploid faza bərpa olunur. Peronosporlar sırasının Pitiumlar 

(Pythiaceae) peronosporlar (Peronosporaceae) və albuginasiya 

(Albuginaceae) fəsilələri vardır. Pitium fəsiləsinin ən sadə nü-

mayəndələrindən biri Pitium debarianumdur. Bu cinsin bəzi 

nümayəndələri suda və torpaqda yaşayır. Lakin quru  mühitdə 

ali bitkilər üzərində saprofit və parazit yaşayan nü-

mayəndələrinin vegetativ bədənləri nazik hifdən ibarətdir. Cin-

sin yaxşı inkişaf etmiş mitselisi vardır. Sporangidaşıyanın sim-

podial budaqlanması ilə sonrakı cinslərdən fərqlənir. Bu 

göbələklərin nisbətən ali forması olan fitoftora cinsinin bəzi 

növləri nəm torpaqlar üzərində saprofit həyat keçirir, digərləri 

parazit həyata uyğunlaşmışdır, müəyyən növləri isə ali 

bitkilərin müxtəlif orqanları üzərində parazitlik edirlər. 

Belələrinə misal olaraq kartof göbələyini (Phytophtora infec-

tans) göstərmək olar. O, kartofun yaşıl hissələri və yumru-

larında parazit həyat keçirir. Göbələyin mitseliləri endofitdir, 

yəni sahib bitkinin toxuması içərisində olur. Burada mitselilər 

hüceyrəarası  məsamələrdə yerləşir, bəzən isə  hətta hüceyrənin 

içərisinə keçərək, kartof hüceyrələrinin hesabına yaşayır. 

Toxumalar qonurlaşır və  tələf olur, yarpaqlar da qonurlaşaraq 

tökülür. Qeyri-cinsi çoxalma aşağıdakı yolla gedir. Yarpaq 

tökülməzdən qabaq mitseli hiflərinin bəzilərində sporangilər 

əmələ gəlir.  Rütubətli günlərdə yarpağın zədələnmiş toxuması-

nın alt hissəsində  ağımtıl pambıqvarı örtük şəklində olan spo-

rangidaşıyanları asanlıqla görmək olur. Sporangilər qopub suya 

düşür və müxtəlif vasitələrlə yeni yarpaq üzərinə düşürlər. O, 

burada bir damla su içərisində inkişaf edərək 10-na kimi 

 

  böyrəkvarı ikiqamçılı çılpaq zoospor əmələ gətirir. Bunlar sa-

hib bitkinin ağızcıqlarından onun daxilinə keçir və hif əmələ 

gətirmək qabiliyyətinə də malikdirlər. Göbələyin mitseliləri an-

barda kartof yumrularında qışlaya bilir. Əkilən bu cür kartof 

yumrularında mitseli inkişaf edərək kartof bitkilərini 

xəstələndirir. Göbələk torpaqda saprofit həyat keçirərək orada 

şaxtayadavamlı oospor və ya sakit dövr keçirən hüceyrələr 

əmələ  gətirir. Təmiz kulturada süni şəraitdə  həqiqətən bunları 

görmək mümkündür. Azərbaycan şəraitində də geniş yayılmış-

dır. Bu göbələk ildən-ilə torpaqda qalmış mitseli və xəstələnmiş 

kartof yumruları ilə  də yayıla bilir. Parazit Avropaya Cənubi 

Avropadan keçən  əsrin 30-cu illərində  gətirilmiş  və buradan 

bütün Avropaya yayılmışdır. Sıranın geniş yayılmış 

cinslərindən biri plazmoparadır (Plasmopara). Bu cins konidi-

daşıyanın monopodyal budaqlanması ilə xarakterizə olunur. 

Plazmoparanın parazit nümayəndələrinə üzümün “mildium” 

xəstəliyini misal göstərmək olar. Bu parazitə bitkinin cavan bu-

daqları, meyvəsi və xüsusilə yarpaqlarında təsadüf edilir.  

Üzüm yarpaqlarının 1 sm-də 3 milyona kimi konidiyə təsadüf 

edilir. Rütubətli günlərdə yarpağın altında dəstə ilə çıxaraq, bo-

zumtul örtük halında görünür və monopodial budaqlanaraq 

uclarında sporangi əmələ gətirir (şəkil 16,17). 

Bunlar inkişaf edərkən zoosporlar və ya adi mitselilər 

verirlər. Vegetasiya dövrünün axırında yarpağın toxuması 

daxilində göbələyin oosporları yetişir. Həmin oosporlar tökülmüş 

yarpaqlarda qışı keçirdikdən sonra, yazda inkişaf edərək zoospo-

rangi  əmələ gətirirlər. İçərisində parazitin ləkələri əmələ gəlir ki, 

bunun nəticəsində yarpaqlar quruyub tökülür.  

Üzümün mildiyu xəstəliyi Azərbaycan  şəraitində geniş 

yayılmış  xəstəliklərindən hesab olunur. O, xüsusilə yüksək 

dərəcədə rütubətli (Şamaxı, Gəncə,  Şəmkir, Naxçıvan və b.) 

rayonlarda məhsula böyük  ziyan vurur. 

Peronospora göbələklərinin nisbətən geniş yayılmış cinsi 

peronosporadır. Bu cins dixotomik budaqlanan sporangi daşı-

---

 

  yanları ilə  fərqlənir. Sporangilər inkişsf edərkən mitselilər 

verir. Mitseliləri sahib bitkinin hüceyrəarası  məsamələrində 

yerləşir və hüceyrə daxilində budaqlanan haustorilər buraxır. 

Peronosporanın bir çox növləri ali bitkilər üzərində parazit 

olaraq yaşayırlar. Bunlardan Azərbaycan şəraitində rast gəlinən 

(soğanda xəstəlik törədən) Peronospora destructor növünü 

göstərmək olar.