AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda döVLƏT İdarəÇİLİk akademiyasi

 

Fəsil 5. Demokratiya və 

vətəndaş cəmiyyəti mədəniyyəti 

 

Demokratiya mədəniyyəti: mahiyyəti, prinsipləri, dəyərləri və nor-

maları. Demokratiya mədəniyyətinin mahiyyəti. Demokratik mədə-

niyyətin başlıca parametrləri. Demokratik mədəniyyət prinsipləri və 

dəyərləri. Demokratiyanın inkişafına mane olan sosial hadisələr. Və-

təndaş cəmiyyəti mədəniyyəti. Vətəndaş cəmiyyəti mədəniyyəti anla-

yışı və onun mahiyyəti. Vətəndaş cəmiyyətinin ictimai idealı. Vətən-

daş cəmiyyəti mədəniyyətinin vəzifələri. Vətəndaş cəmiyyəti mədəniy-

yətinə qoyulan tələblər. Gender mədəniyyəti.  

 

Demokratiya mədəniyyəti: mahiyyəti, 

 prinsipləri, dəyərləri, normaları 

 

Demokratiya - bütün vətəndaşların bərabər olduğu, xalqın özünüidarə 

sistemidir, siyasi qərarlar isə azlıqların hüquqlarının müdafiəsi də  nəzərə 

alınmaqla, vətəndaşların  əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilir. Demokratiya 

mədəniyyəti – ideyalar, prinsiplər, dəyərlər, sosial institutlar, hüquqlar, və-

zifələr və həyat fəaliyyəti texnologiyalarının bütöv, qarşılıqlı əlaqəli siste-

midir. Demokratik mədəniyyətin, özündə onun əsas prinsiplərini və dəyərlə-

rini əks etdirən başlıca rəmzləri – xalq hakimiyyəti, qanunun aliliyi; haki-

miyyətlərin bölünməsi; demokratik idarəetmə üslubu; vətəndaş  cəmiyyəti; 

insan hüquqları; bazar iqtisadiyyatı; şəxsiyyət azadlığı; şəxsi və sosial mə-

suliyyət; şəxsi və ictimai maraqların harmoniyasıdır.  

Demokratik sistem xalq nümayəndələrinin, sağlam düşüncə əsasında ic-

timai maraqlara xidmət etməsi və onların öz fəaliyyətinə görə daşıdığı sosi-

Fuad Məmmədov

 

 

276

al məsuliyyətdir. Demokratiya mədəniyyəti ədalətli qanunyaradıcı istehsalı 

və ölkə  vətəndaşlarının, xalqın maraqlarına cavab verən, hamı  tərəfindən 

qəbul edilmiş norma və qaydalara könüllü tabeçiliyi, xalqın sosial-mədəni 

inkişafı üçün təminatı  və geniş imkanlar perspektivini nəzərdə tutur. De-

mokratiya mədəniyyətinin formalaşdırılması  və inkişafı,  əsas etibarilə hö-

kuməti legitimləşdirən və xalqın nümayəndəliyini təmin edən qanunyaradı-

cı prosesin effektivliyindən asılıdır. Demokratiya mədəniyyəti vətəndaş cə-

miyyəti inkişafının universal əsası və hərəkətverici qüvvəsidir.  

Siyasi ölçüdə demokratiya birbaşa və nümayəndəli olur. Müasir dünya-

da daha çox yayılan nümayəndəli demokratiyadır. Bu - müntəzəm, azad, 

düzgün və müsabiqəli seçkilərdir ki, onların nəticəsində xalqa hesabat ve-

rən hökumət seçilir. Demokratik dövlətdə hökumət xalqa xidmət etmək 

üçün mövcuddur. Belə hökumət öz vətəndaşlarına mədəni nemətlərə, təhsi-

lə və maarifə, azad informasiyaya bərabər və geniş giriş imkanlarını təmin 

etməlidir. Xalqın etimadını itirmiş hökumət onun tərəfindən yenidən seçilə 

bilər.  

Daxili siyasətdə demokratik mədəniyyət - milli maraqlara cavab verən, 

intellektual, peşəkar, etik və humanist meyarlar əsasında rəhbər və ekspert-

lərin seçilməsi və istifadəsini təmin edən  ədalətli, demokratik, şəffaf kadr 

siyasətini  nəzərdə tutur. O, vətəndaşların, onların Vətən qarşısındakı xid-

mətlərinə  əsaslanan, qiymətləndirilməsi və ictimai tanınmasının obyektiv 

prinsipləri və meyarlarını, orta sinfin üstünlüyü hesabına cəmiyyətdə sosial-

siyasi sabitliyə nail olunmasına yönəldilmiş ədalətli bölgü münasibətlərini, 

mədəni müxtəliflik və mədəni plüralizmi, milli və dil azlıqlarının maraqla-

rının gözlənilməsini nəzərdə tutur. Xarici siyasətdə - xoş məram və qarşı-

lıqlı anlaşmaya, insan ləyaqətinə hörmətə, mədəniyyətlərin dialoqu və sivi-

lizasiyaların əməkdaşlığına əsaslanan sülh mədəniyyətini nəzərdə tutur.  

Demokratiya mədəniyyəti prinsipləri üzərində qurulan cəmiyyət  aşağı-

dakıları nəzərdə tutur: hadisələrin işıqlandırılması və qiymətləndirilməsində 

obyektiv, düzgün və elmi əsaslı yanaşmanı  təmin edən azad və müstəqil 

KİV; rəylər və informasiyaların azad mübadiləsi; ictimai debatlar və qərar-

ların açıq qəbulu. Demokratik metodlara əsaslanan idarəetmə mədəniyyəti 

zamanın tələblərinə cavab verən, həyat fəaliyyətinin effektiv yollarının, for-

ma və texnologiyaların tapılması; ziddiyyətləri düzgün həll etmək,  şəxsi 

maraqları ictimai, qrup və dövlət maraqları ilə harmonizasiya etmək, tole-

rantlıq yaratmaq; müxtəlif strukturlar və insanlarla kompromis tapmaq, 

əməkdaşlığı və partnyorluğu həyata keçirmək bacarığını tələb edir. Demok-

ratik idarəetmənin aparıcı siyasi sistem prinsipləri bunlardır:  



  Səslərin əksəriyyətinin qazanılması nəticəsində namizədlərin qələ-

bəsinə əsaslanan - majoritar seçki sistemi. O, siyasi sistem olan demokrati-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

277

yanın  əsasını  təşkil edən prinsipdir. Bir qayda olaraq, majoritarizm höku-

mətin hakimiyyətini məhdudlaşdıran və şəxsiyyətin fərdi hüquqlarını və az-

lıqların hüquqlarını  təmin edən konstitusiya daxilində  fəaliyyət göstərir. 

Vətəndaşların  əsas ayrılmaz hüquqları konstitusiya ilə  təmin edilir, onun 

müddəaları konstitusiyaya zidd qanunlar əsasında hökumət və məhkəmə tə-

rəfindən pozula bilməz. 



  “Nəzarət və tarazlıq” sistemi. Bu sistem “hakimiyyətlərin balansı-

nı” təmin edir. Belə yanaşma hər hansı bir idarəetmə orqanı, siyasi institut, 

insan qrupları və ya ayrıca şəxsiyyətin əlində hakimiyyətin həddən artıq ol-

duğu situasiyanın qarşısını alır. Məsələn, müstəqil məhkəmə sisteminin ol-

ması qarşılıqlı  nəzarət edən və bir-birini tarazlaşdıran həm qanunverici, 

həm də icra hakimiyyətinə öz səlahiyyətləri çərçivəsindən çıxmaq imkanını 

vermir. Nəticədə vətəndaşların hüquqlarına təhlükə yarada bilən, hakimiy-

yətin ayrıca şəxsiyyət və ya dövlət strukturunun əlində cəmləşməsi imkanı 

istisna edilir.  

Yüksək demokratik idarəetmə mədəniyyəti maraqların uzlaşdırılmasına, 

sosial ədalətə və ictimai rifahın yüksəlişinə, terrorizm, anarxiya və dağıdıcı 

proseslərin aradan qaldırılmasına nail olmağa imkan verir. O, vətəndaşların 

ictimai-faydalı və rəqabət qabiliyyətli yaradıcı fəaliyyəti, qanunun aliliyinin 

gözlənilməsi, cəmiyyətin mənəvi sağlamlığının qorunması üçün əlverişli 

şərait yaradır. İdarəetmə proseslərinin desentralizasiya olunması və qərarla-

rın hazırlanması və qəbul edilməsi proseslərinə müstəqil ekspertlərin geniş 

dairəsinin cəlb olunması hakimiyyət və  məsuliyyət bölgüsü, demokratik 

idarəetmə formalarının tətbiqi üçün zəmin yaradır. Demokratik ölkələrdə 

sərt dövlət nəzarətini şəxsiyyətin və cəmiyyətin maraqlarının harmonizasi-

yasına imkan yaradan demokratik tənzimləmə əvəz edir.  

Demokratik mədəniyyətin formalaşdırılması üzrə praktik fəaliyyət, gənclə-

rin, uşaqların və yaşlı əhalinin, demokratik mədəniyyətin həyat tərzi kimi üs-

tünlüyünü və imkanlarını aşkarlayan demokratiya prinsipləri, dəyərləri və təc-

rübəsinə sistemli şəkildə öyrədilməsinin təşkil edilməsi zəruriliyini nəzərdə tu-

tur. O həmçinin, cəmiyyətin bütün sahələrində demokratiya mədəniyyətinin 

formalaşmasına və inkişafına yardım edən yeni sosial mədəniyyət institutları-

nın yaradılmasını tələb edir. Belə institutların ideoloji vəzifəsi azadlıq və müs-

təqillik, məsuliyyət, yaradıcılıq, insan hüquqları və s. bu kimi dəyərlərə əsasla-

nan yeni insanın və fərdi və ictimai münasibətlərin yeni mədəniyyətinin forma-

laşdırılmasına yardım etməkdir. Demokratiya mədəniyyətinin inkişafı korrup-

siya, monopolizm, yoxsulluq, qeyri-proporsional bölgü münasibətlərinin, həm-

çinin cahillik, ləyaqətsizlik, məsuliyyətsizlik, paxıllıq, ikiüzlülük, yaltaqlıq, 

yerlibazlıq və milli maraqlara zidd olan digər destruktiv hadisələr və neqativ 

keyfiyyətlərin aradan qaldırılmasına imkan verir.  

Fuad Məmmədov

 

 

278

Mədəniyyətin demokratlaşdırılması prosesi həm “yuxarıdan” - dövlət 

strukturları  səviyyəsində, həm də“aşağıdan” - vətəndaş  cəmiyyətinin mü-

hüm sosial institutu olan qeyri-hökumət təşkilatları  səviyyəsində getməli-

dir. Qeyri-hökumət təşkilatları, həmçinin həmkarlar və bələdiyyələr demok-

ratik mədəniyyətin effektiv inkişaf məktəbidir. Həm dövlət, həm də qeyri-

hökumət strukturları və vətəndaşlar, ilk növbədə, müxtəlif səviyyələrin rəh-

bərləri, ölkə konstitusiyası  və qanunlarında müəyyən edilmiş  dəyərlərə, 

normalara və qaydalara ciddi əməl etməlidirlər.  

 

Vətəndaş cəmiyyəti mədəniyyəti 

 

Vətəndaş cəmiyyəti mədəniyyəti – vətəndaşların sosial fəallığı və özünü-

idarəsinin inkişafı hesabına ictimai rifahın yüksəldilməsini təmin edən, bə-

şəriyyətin sosial və siyasi mədəniyyətinin şüurlu, mütərəqqi və daha huma-

nist forması, həyat fəaliyyətinin yüksək mədəniyyətidir. O, məzmun-dəyər 

və tarixi-siyasi parametrləri daxil edən, geniş  həcmli anlayışı  təmsil edən 

demokratik mədəniyyətin konkret ifadələrindən biridir. Bu, ictimai-siyasi 

sistem olan demokratiya mədəniyyətidir. Vətəndaş  cəmiyyəti mədəniyyəti 

həyat fəaliyyətinin müxtəlif dəyərləri, normaları və texnologiyalarının məc-

musunu ifadə edir. Onların arasında – siyasi, mənəvi, hüquqi, idarə, sosial, 

milli, dini, məişət və digər dəyərlər mövcuddur. Vətəndaş cəmiyyəti mədə-

niyyəti - şəxsiyyətin azadlığı və sosial məsuliyyəti, fikirlərin humanizmi və 

plüralizmi, qanuna və qanuni hakimiyyətə, mülkiyyət hüququ və şəxsiyyət 

hüquqlarına hörmətdir. O, azad informasiyanı, mədəniyyət nemətlərindən 

geniş surətdə faydalanmanı və humanist həyat təminatı sistemini, şəxsiyyə-

tin sosiallaşdırılması və ictimai münasibətlərin tənzimlənməsini, milli-mə-

dəni, dini, sosial və digər ziddiyyətlərin həllini, mədəniyyətlərin və şəxsiy-

yət və cəmiyyətin maraqlarının harmoniyasını nəzərdə tutur. Vətəndaşların 

iqtisadi, sosial və siyasi müstəqilliyinə  və  məsuliyyətinə, insanların fiziki 

və  mənəvi sağlamlığına, cəmiyyətin ekoloji təhlükəsizliyinə nail olmağa 

imkan verən vətəndaş  cəmiyyəti mədəniyyətinin formalaşdırılmasının la-

büd şərti, pozitiv xarici ölkə təcrübəsinin, elmi biliklərin və effektliv həyat 

fəaliyyəti texnologiyalarının öyrənilməsi, yaradıcı istifadəsi və yayılması-

dır. Yoxsulluğun və korrupsiyanın aradan qaldırılması, davamlı inkişafa və 

tərəqqiyə, yüksək bölgü münasibətləri mədəniyyətinə, ictimai maraqlara ca-

vab verən düzgün sosial-mədəni siyasətin həyata keçirilməsinə nail olma 

vacib məsələdir.  

Vətəndaş cəmiyyətinin ictimai idealı nəzərdə tutur: 

·  Xidmətlərlə mükafatlandırma arasında uyğunluq. 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

279

·  Təhsilli, fəal və  mənəvi cəhətdən kamil şəxsiyyətlərin formalaşdırıl-

ması üçün şəraitin olması. 

·  İnsanın həyat fəaliyyəti üçün bərabər ilkin şərtlərin təqdim edilməsi. 

·  Söz, yaradıcılıq və fəaliyyət azadlığı üçün imkanların mövcudluğu. 

·  İnsanın öz təyinatını reallaşdırması üçün imkanların mövcudluğu. 

·  Harmonik və ədalətli ictimai münasibətlərin əldə edilməsi. 

·  Həyat nemətlərinin ədalətli bölgüsü. 

· İnsanın qabiliyyətləri ilə ictimai mövqeyi arasında uyğunluğun olması. 

· Vəzifələr və hüquqlar arasında uyğunluq. 

· Şəxsi və ictimai maraqlar arasında uyğunluq. 

· Borc tələbləri və insan tələbatları arasında uyğunluq.  

· Xeyirxah həyat tərzi ilə  şəxsi səadətin  əldə edilməsi arasında uyğun-

luq. 

Yeni ictimai-siyasi sistem olan demokratiyaya real keçid vətəndaş  cə-

miyyəti mədəniyyəti qurulmadan mümkün deyil. Demokratik mentalitet 

formalaşdırılmadan bu - zamanın ciddi sınaqlarına davam gətirə bilməyə- 

cək süni, dərk olunmayan, qeyri-sabit siyasi qurum olacaqdır. Postsovet öl-

kələrində bu problemlərin həllinin mühüm şərti sovet tipli avtoritar-totalitar 

mədəniyyət növünün demokratik mədəniyyətə transformasiyasında dövlətin 

özünün aktiv fəaliyyəti və onun tərəfindən qeyri-hökumət təşkilatlarının so-

vet tipli avtoritar-totalitar mədəniyyətin – demokratik mədəniyyətə trans-

formasiyası üzrə  təşəbbüslərinin dəstəklənməsidir. Eyni zamanda hər bir 

vətəndaşın şüurunun dəyişdirilməsi çox vacibdir, çünki fərdlərin mədəniy-

yətini dəyişmədən cəmiyyəti bütövlükdə dəyişmək mümkün deyil. Burada 

əlbəttə ki, “yuxarıdan” və “aşağıdan” həyata keçirilən uğurlu və dönməz is-

lahatların zəruri şərti, uyğun elmi əsaslı proqram və layihələrin köməyi ilə 

reallaşdırılan, konkret sosial-mədəni siyasətdə  təcəssüm olunan dövlətin 

aparıcı roludur.  

Vətəndaş cəmiyyətində inkişafın mühüm şərti və ictimai orqanizmin əsas 

təməl komponenti insanın şəxsi mədəniyyəti, onun həyati dəyərlər haqqın-

dakı təsəvvürləri, biliyi, bacarığı, mütəşəkkilliyi, humanizmi və yaradıcı fə-

aliyyətidir. Buna görə də milli maraqları nəzərə alaraq demokratik dövlətlər 

şəxsiyyətin yüksək ruhi mədəniyyətinin formalaşdırılmasına və inkişafına 

yardım edən yeni sosial mədəniyyət institutlarının yaradılmasını  təşviq 

edirlər. Hökumət təhsil, maarif, informasiya və mətbuat, hüquq, elm, iqtisa-

diyyat, incəsənət, səhiyyə, ekologiya, turizm və ölkənin inkişaf tələblərinə 

cavab verən digər sahələrdə vətəndaş təşəbbüslərini dəstəkləyir.  

Vətəndaş cəmiyyətinin üstünlüklərini və imkanlarını daha tam açmaq və 

ümumi rifah üçün istifadə etmək üçün cəmiyyətin hər bir üzvünün cəmiy-

yət qarşısında duran problemləri düzgün başa düşməsi, cəmiyyətin rifahı 

Fuad Məmmədov

 

 

280

naminə yaradıcı  fəaliyyəti, öz vətəndaşlıq borclarına məsuliyyətli münasi-

bəti, vətəndaş cəmiyyəti konstitusiyasını, insan hüquqlarını, mülkiyyət hü-

quqlarını, qüvvədə olan qanunları gözləməsi, qanuni hakimiyyətə hörmət 

etməsi lazımdır. Bu - mədəni dəyərlər, qarşılıqlı anlaşma və  məhsuldar 

əməkdaşlıq üçün zəruri olan, müxtəlif xalqların mədəni dəyərləri, əsas nai-

liyyətləri və xüsusiyyətləri haqqında bilikləri daxil edən kulturoloji təhsilin 

əhəmiyyətini şərtləndirir. O, demokratiyanın prinsip, dəyər və normalarının 

məktəbəqədər təhsil, orta və ali məktəb səviyyəsində öyrənilməsini nəzərdə 

tutur, şəxsiyyət və liderlərin, rəhbər işçilərin, müxtəlif profilli mütəxəssislə-

rin, sadə vətəndaşlar və gənclərin sosial-humanitar hazırlığı üçün geniş im-

kanlar açır. İnsanların iş yerləri və yaşayış yerləri üzrə interaktiv kulturoloji 

maariflərndirmə vasitəsilə  vətəndaşların sosial-siyasi fəallığının yüksəldil-

məsi metodu mühüm praktik əhəmiyyətə malikdir. Cəmiyyətin həyatının 

müxtəlif sahələrinin sosial idarəetmə sistemi üçün yeni rəhbər kadrların ha-

zırlanması və tərbiyə edilməsi prioritet vəzifədir. Belə rəhbər kadrlar yük-

sək ümumi, peşəkar və idarəetmə  mədəniyyətinə, çevik təfəkkürə, yüksək 

səviyyəli sosial məsuliyyətə, müasir dünya mədəniyyəti tələblərinə cavab 

verən elmi bilik və bacarıqlara malik olmalıdırlar. Belə hazırlığın praktik 

vəzifələrindən biri sistemli kulturoloji təhlil və demokratik ölkələrin intel-

lektual mədəniyyət nailiyyətləri – Qərbin və Şərqin ictimai inkişaf modellə-

ri, texnologiyaları, müasir sənaye və postsənaye vətəndaş  cəmiyyətlərinin 

konkret nailiyyətlərinin dövlət quruculuğu və idarəçiliyi praktikasında yara-

dıcı istifadə edilməsi qabiliyyətini yetişdirməkdir. Mühüm vəzifələrdən biri 

demokratik mədəniyyət dəyərlərinə sadiq və yeni sosial-siyasi şəraitdə işlə-

mək qabiliyyətinə malik yüksək təhsilli jurnalistlərin peşəkar hazırlığı  və 

tərbiyəsidir. Müasir jurnalistlər milli və dünya mədəniyyəti və sivilizasiya-

sının tarixi, bəşəriyyərin sosial-mədəni inkişafının nəzəriyyəsi və praktikası 

sahəsində “mozaik” deyil, universal elmi biliklərə malik olmalıdırlar.  

Vətəndaş cəmiyyətində kütləvi informasiya vasitələrinə məsuliyyətli rol 

ayrılır. O, demokratik dünyagörüşün formalaşdırılması, qərarların qəbulu 

üçün mühüm mənbə, ictimai müzakirələrin keçirilmə vasitəsidir. Demokra-

tik ölkədə müstəqil KİV-lər həm ictimai, həm də xüsusi sektorlarda obyek-

tiv və nəzakətli, ictimai-faydalı informasiya yaymalıdırlar. Onlar dövlət tə-

rəfindən nəzarət olunmamalı  və  təzyiq və maraqlar üçün bu və ya digər 

qrupların maraqlarında ictimai şüuru manipulyasiya etmə vasitəsi kimi isti-

fadə olunmamalıdır. Bu, cəmiyyətdə jurnalistlərin yüksək ruhi mədəniyyə-

tini, kifayət qədər elmi biliklərini, yaxşı  təhsilliliyini, peşəkarlığını, etik 

mədəniyyətini və vicdanlı olmasını nəzərdə tutur. Kütləvi informasiya vasi-

tələri ictimai şüurda qanunun aliliyinin təsdiq edilməsinə, cəmiyyətdə de-

mokratiya mədəniyyəti, diskussiyalar və debatlarda yüksək etikanın və nə-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

281

zakətin formalaşdırılmasına və yayılmasına yardım etməlidir. Vətəndaş cə-

miyyətində söz və  mətbuat azadlığı  hədiyyə edilmir, amma anadangəlmə 

hüququ kimi insana məxsus olmasını  nəzərə alaraq, demokratik ölkənin 

dövlət strukturları ictimaiyyətin və cəmiyyətin hər bir üzvünün maraqlarını 

müdafiə edir.  

Vətəndaş  cəmiyyəti və hüquqi dövlət mədəniyyəti inkişafının mühüm 

istiqamətlərindən biri gender mədəniyyətinin inkişafıdır. Gender mədəniy-

yəti  kişi və qadın arasında onların  şəxsiyyətlərarası ünsiyyətini, ailədə  və 

cəmiyyətin əsas institutlarında qarşılıqlı fəaliyyətini xarakterizə edən, mün-

təzəm olaraq inkişaf edən sosial münasibətlər sistemini ifadə edir. Gender – 

şəxsiyyət və  cəmyyətin yüksək etik mədəniyyəti ilə  sıx bağlı olan sosial-

mədəni anlayışdır. O yalnız kişi ilə qadın arasında olan bioloji fərqlər haq-

da təsəvvür yaratmır, həm də mentallıq, emosionallıq, təfəkkür və davranış-

dakı fərqlər, həyatda onların sosial rolunun ayrılmasını təsdiqləyir. Gende-

rin bioloji parametrləri insanın cinsi ilə əlaqədar olsa da, sosial-mədəni pa-

rametrlər bir çox cəhətdən insanların mədəniyyəti, onların tərbiyəsi, xarak-

teri, psixologiyası, həyat tərzi, sosial mühitlə, maraqları və peşəsi ilə şərtlə-

nir. Gender bu və ya digər xalqın milli-mədəni sistemi ilə şərtlənən, fərdi 

və ictimai səviyyədə kişi ilə qadın arasındakı münasibətlərin sosial-mədəni 

modeli kimi təzahür edir. O, milli mədəniyyət və bütövlükdə  cəmiyyətin 

mədəniyyətinin, cəmiyyətin sosial infrastrukturunun baza ölçülərinin səviy-

yə  və xüsusiyyətlərinin dərk edilməsi və qiymətləndirilməsi üçün mühüm 

parametrlərdən biridir. Demokratik cəmiyyətdə gender mədəniyyəti ictimai 

münasibətlərin tənzimlənməsi və  cəmiyyətin və dövlətin idarəetmə  mədə-

niyyətinin mühüm alətidir. O, milli və sosial mədəniyyətin inkişafının pozi-

tiv sinergetikasına nail olmağın mühüm amillərindən biri olan sosiomədəni 

tarazlığın əldə edilməsinə yardım edir. Cəmiyyətdə bərabərhüquqlu müna-

sibətlərin formalaşdırılması - şəxsiyyətin ahəngdar inkişafı və özünütəkmil-

ləşdirmənin, davamlı inkişaf və bütün cəmiyyətin rifah tələblərinə cavab 

verən insanların sosial fəallığının mənbəyidir. Kişi ilə qadının sosial-mədə-

ni rolu və cəmiyyətdə onların qarşılıqlı münasibət mədəniyyəti, əsasən, mə-

dəni ənənələr və təfəkkür və davranış stereotipləri, xalqın sosiallaşmasının 

tarixi sistemi ilə müəyyən edilir. Mədəniyyətin mühüm sosial institutların-

dan biri olan gender mədəniyyətinin formalaşması və məzmunu cəmiyyətin 

xarakterinin, onun ümumi ruhi və maddi mədəniyyətinin, vətəndaşlarının 

psixoloji aurasının dəyişməsi ilə dəyişilir. Gender mədəniyyətinin təhlili bu 

və ya digər cəmiyyətin ictimai münasibətlərinin dərk edilməsi, sosial-mədə-

ni inkişaf proseslərinin qiymətləndirilməsi, proqnozlaşdırılması  və model-

ləşdirilməsi üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir.  

 

Fuad Məmmədov

 

 

282

 

Fəsil 6. İnsan münasibətləri mədəniyyəti - 

mühüm milli idarəetmə resursu kimi 

 

Dünya sivilizasiyası tarixinin səhifələrini vərəqləyərkən, insan münasi-

bətləri mədəniyyətinin – etik, hüquqi, bölgü, həmçinin maddi və siyasi ma-

raqlar, hakimiyyət və var-dövlət hərisliyi ilə motivləşən davranışın idarəet-

mədə nə qədər vacib rol oynadığını görməmək mümkün deyil. Davranışın 

əsas motivi insan həyatının qorunması  və yaxşılaşdırılmasıdır. Lakin əgər 

bəzilərində bu qayğı müəyyən etik prinsiplərlə  şərtlənirsə, digərlərində o, 

sosial ziddiyyətlərə, maraqların və dəyərlərin toqquşmasına, böhranlara və 

müharibələrə gətirib çıxarır. Özünüqoruma instinkti və maddi maraqlar, ha-

kimiyyət, şöhrət və var-dövlət hərisliyi, çox zaman mənəvi prinsipləri dağı-

daraq, ədalətsiz siyasətin əsası olurdu.  

 

Şəxsiyyətlərarası münasibətlər mədəniyyəti 

 

Həyat və insan münasibətləri mədəniyyəti. İnsan münasibətlərinin 

sirri və “qiymətləndirmənin qızıl qaydası”. Şəxsiyyətlərarası münasi-

bətlər mədəniyyətinə tələblər. Davranış, mədəniyyət və xarakter. Şəx-

siyyət mədəniyyətinin formalaşdırılması amilləri. Mədəni insanın 

davranışı və insanın mədəni davranışı. Ünsiyyət mədəniyyətinin xü-

susiyyətləri və qarşılıqlı anlaşmanın sirləri. Müxtəlif xalqların “dil 

mədəniyyəti”. Manipulyasiya etmə, rəqabət və  əməkdaşlıq. Pozitiv 

ünsiyyət, insanların qiymətləndirilməsi və “əvvəlcədən nəzərdə tutul-

muş obraz”. Qarşılıqlı anlaşma mədəniyyəti.  Şəxsiyyətlərarası mü-

naqişələrin mahiyyəti və xüsusiyyətləri. Avtoritar şəxsiyyət və konst-

ruktiv diskussiya qaydası. Münaqişəsiz münasibətlərin altı prinsipi. 

Qarşılıqlı anlaşma və razılaşma davranışını təmin edən şəxsiyyətlə-

rarası ünsiyyətin tənzimləyiciləri. Düzgün seçimə aparan yol.  

 

Həyat – yollar çoxluğudur ki, onların arasından insan özü üçün düzgün 

yolu seçməlidir. Bunu necə etməli? Bunun üçün mümkün qədər qısa müd-

dət ərzində insan düzgün həyat mədəniyyətinin mahiyyəti və xüsusiyyətlə-

rinin öyrənmə və dərketmə pillələrini qalxmalı, yetkinliyə, müdrikliyə çat-

malı və özündə ruhi yaradıcılıq, harmoniya və kamillik qabiliyyətini yetiş-

dirməlidir. İnsanın mədəniyyət dünyası müxtəlif, çoxrəngli, çoxüzlüdür. O 

öz təkrarolunmaz fərdi xüsusiyyətləri, coğrafi və milli özünəməxsusluğu ilə 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

283

müxtəlif mədəniyyətlərin böyük çoxluğundan ibarətdir. Bununla yanaşı in-

sanların mədəniyyətində çoxlu ümumi cəhətlər və qanunauyğunluqlar var-

dır. Bu qanunauyğunluqları bilmə və dərk etmə, məhsuldar həyat fəaliyyəti 

və insan xoşbəxtliyinin başlıca  şərtlərindən biri olan insan münasibətləri 

mədəniyyətini  pozitiv idarə etməyə, tənzimləməyə, harmonizasiya etməyə 

və təkmilləşdirməyə kömək edir .  

İnsanın digər insanlarla qarşılıqlı münasibətləri onun şəxsiyyəti, psixo-

loji xüsusiyyətləri, xarakteri haqqında müəyyən təsəvvürlər əsasında quru-

lur. Əgər bu təsəvvürlər yanlışdırsa, əgər biz insan münasibətləri mədəniy-

yətinin bir çox qanunauyğunluqlarını və xüsusiyyətlərini bilmiriksə, qarşı-

lıqlı anlaşmaya ümid olmaq olarmı? Axı bizim bir çox bəlalarımız da bil-

məməyimizdən və başa düşməməyimizdən yaranır. Yaxşı  məlumdur ki, 

məsələn, adi təfəkkürə malik az mədəni insanlar şəxsi nöqsanlarını görmək 

iqtidarında olmadıqlarına görə, özlərinin dünyagörüşü xaricində olan hər 

şeyi pisləyirlər. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, həyatda çox zaman insa-

nın ziddiyyətliliyi onun varlığının ziddiyyətindən doğulur. Bu və digər real-

lıqları nəzərə alaraq, hər kəs başqalarına diqqətlə yanaşmağa, fikrən özünü 

onun yerində təsəvvür etməyə, onun ən yaxşı xüsusiyyətlərini görməyə və 

qiymətləndirməyə səy göstərməlidir.  

İnsan münasibətləri mədəniyyəti – insanın tərbiyəsi, təhsili, intellekti və 

xarakteri, ailədə, kollektivdə və cəmiyyətdə insanlar arasındakı münasibət-

ləri tənzimləyən mədəni dəyərlər sistemi, etik və hüquqi sosial qanunlar və 

normalar ilə şərtlənən, insanların davranışında təcəssüm edilən qarşılıqlı in-

san münasibətləri prosesidir. Bu submədəniyyət  şəxsiyyət mədəniyyətinin 

mühüm göstəricisi, idarəetmə  mədəniyyəti, qarşılıqlı anlaşma və effektiv 

əməkdaşlığın, sabit həyat fəaliyyəti, sağlamlıq və ailə rifahının mütləq şər-

tidir. O, şəxsiyyətlərarası, ictimai, millətlərarası, dinlərarası, beynəlxalq, ai-

lə, gender, işgüzar, peşəkar və digər münasibətlərin geniş spektrini daxil 

edir.  

İnsan münasibətləri mədəniyyəti müxtəlif sosial-mədəni sistemlərin və 

qrupların öz mədəni təlimatları, sosial qanunlar, sanksiya və stimullaşdırma 

sistemlərinə malikdirlər ki, onların vasitəsi ilə fərdlərin və insan birlikləri-

nin davranışını  tənzimləməyə çalışırlar. Bu həm də davranışın müəyyən 

mənəvi-etik etalonları və nizamlanmış nümunələri və ünsiyyət stereotipləri-

dir. Bununla yanaşı  cəmiyyətin ruhi mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olan 

insan münasibətləri mədəniyyəti, bu münasibətlərdə iştirak edən şəxsiyyət-

lərin fərdi mədəniyyətindən, onların dəyər-dünyagörüşü istiqamətlərindən, 

hisslərinin mədəniyyətindən, “həyatın daxili qaydalarından” asılıdır. İnsan 

digər insanların arasında yaşayır və işləyir və onlarla ünsiyyətdə olaraq, bu 

insanlarla intellekt və  dərketmə  səviyyəsi ilə, öz şəxsi qiymətləndirməsi, 

Fuad Məmmədov

 

 

284

mühakimələri və  təsəvvürlərinin obyektivliyi və ya subyektivliyi ilə  sıx 

bağlı olan münasibətlərlə  şərtlənən müəyyən hisslər keçirərək və göstərə-

rək, mütləq onu əhatə edən sosial aləmi dərk edir. İnsan qəlbinin gözəl bili-

cisi Anton Çexov doğru olaraq qeyd edirdi: “Biləndə ki, sənin sağalmağını 

bayram kimi gözləyən adamlar var, o zaman hətta xəstələnmək də xoşdur.” 

İnsan təklikdə, başqa insanların sevgisi, hörməti və  dəstəyi olmadan xoş-

bəxt ola bilərmi? Saxta xeyirxahlıq bizə xoş  gələ bilərmi? Məgər mədəni 

insanlarla ünsiyyət əsl təmtəraq deyilmi?  

İnsan münasibətlərinin əsas sirləri insanların sözləri, əməlləri, davranı-

şı, fəaliyyəti və şəxsiyyətinin qarşılıqlı qiymətləndirilməsinin incə psixoloji 

mexanizmlərindədir. “Qiymətləndirmənin qızıl qaydası” ondan ibarətdir ki, 

konkret əməl əsasında hansısa bir xətalar və ya uğursuzluqlara görə şəxsiy-

yətə ümumi neqativ qiymət və xarakteristika vermək lazım deyil, çünki bu, 

insanlar arasında psixoloji sədd yaradan labüd yoldur. İnsanın, onun qabi-

liyyətləri və nailiyyətlərinin xeyirxah və obyektiv qiymətləndirilməsi, min-

nətdarlığın ifadəsi və  şəxsiyyətin xidmətlərinin etirafı qarşılıqlı anlaşma, 

dostluq, məhsuldar əməkdaşlıq və inkişaf üçün əlverişli şərait yaradır. La-

kin konkret əməl neqativ qiymət də ala bilər. Belə halda bu qiyməti onu tö-

rədən insanın  şəxsiyyətinə aid etmək, beləliklə, onun yaxşılaşmasını, tək-

milləşməsini “bağlayaraq”, insanın öz gücünə  və imkanlarına inamını öl-

dürmək lazım deyil. Hətta müəyyən səhvə görə insanı  məcburən tənqid 

edərkən, fikir ayrılığının mahiyyəti haqqında danışmaq lazımdır. Bu zaman 

insanı “küncə qovmayaraq”, partnyorun əhəmiyyətini qeyd etmək, onun 

üçün müvəffəqiyyətə ümid və pozitiv perspektiv açaraq, qabiliyyətlərinə 

inam nümayiş etdirmək lazımdır. Məhz belə yanaşma şəxsiyyətlərarası mü-

nasibətlər mədəniyyətinin tələblərindən biridir.  

S.L.Rubinşteynə görə insanın psixi simasının təhlil modeli üç əsas suala 

cavab tapılmasını nəzərdə tutur: insan nə istəyir, o nə bacarır, o nədir. Bi-

rinci sual şəxsiyyətin maraqlarını, tələbatlarını, ideallarını, istiqamətləri və 

motivlərini müəyyən etməyə imkan verir. İkinci – onun istedadının və qabi-

liyyətinin. Üçüncü – onun xarakterinin. Buna baxmayaraq, insanın  əhval-

ruhiyyəsi  bir çox amillərdən– digər insanlar tərəfindən məhəbbət və hör-

mətdən, əmək fəaliyyətindən, fiziki səhhətindən, ruhi vəziyyətindən, həyat 

tərzindən, üslubundan, hisslərdən,  əsasən xüsusi enerji yaradan ehtirasdan 

asılıdır. Pozitiv təfəkkür, çətin vəziyyətlərdə dözüm və təmkin, məsuliyyət 

hissi, öz şüurunu idarə etmək bacarığı, öz qüvvəsinə inam, öz davranışının 

və xeyirxahlığının düzgünlüyünə əminlik mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  

Onore de Balzak qeyd edirdi ki, insan haqqında fikir söyləmək üçün ən 

azı onun düşüncələri, uğursuzluqları və həyəcanlarından agah olmaq lazım-

dır. İnsan hisslərini su və od kimi həm canlandırıcı, yaradıcı, həm də dağı-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

285

dıcı xassələrə malik təbii hadisələrlə müqayisə etmək olar. Hər şey bu xas-

sələrin necə istifadə olunmasından, bu təbii təbiət hadisələrinin nə dərəcədə 

ağılla idarə edilməsindən asılıdır. Bu hadisələri dağıdıcı deyil, yaradıcı isti-

qamətə yönəldərək, onları necə idarə etmək olar? Millətindən və dinindən 

asılı olmayaraq, yalnız insanın həqiqi dəyər meyarı olan yüksək ruhi mədə-

niyyətin köməyi ilə.  

İnsan münasibətləri mədəniyyətinin universal əsası və konkret təzahürü şəx-

siyyətlərarası münasibətlər mədəniyyətidir. O: düzgün qiymətləndirmə və etira-

fı; nəzakəti, ədəbi; şəxsiyyətə hörməti; empatiyanı, başqasının dərdinə şərik ol-

manı; inamı; anlamanı; səmimiliyi; dözümü, təmkini, səbri; psixoloji uyğunlu-

ğu və harmoniyanı; şəxsiyyəti ittiham etmədən ziddiyyətləri aradan qaldırma-

ğı; öz fikirlərini düzgün ifadə etmək bacarığını nəzərdə tutur. 

Həyatda hər şey dəyişir, insan münasibətləri də dəyişir: onlar ya inkişaf 

edir və möhkəmlənir, ya da sönüb gedir və bitir. Hər şey insanların mədə-

niyyətindən, onların qarşılıqlı münasibətlərinin səmimiliyindən, enerji, xoş 

məram, diqqət, əməkdaşlıq etmək istəyi və ziddiyyətləri aradan qaldırmaq 

bacarığından  asılıdır.  İnsanın ailədə  və  iş yerində gündəlik  davranışında 

onun şəxsi mədəniyyəti, bilikləri və etikası, tələbatları və maraqları, xarak-

teri və temperamentinin xüsusiyyətləri, baxışları, zövqü, vərdişləri, öz qüv-

vəsinə inam dərəcəsi özünü göstərir. Hələ keçən əsrin əvvəlində Lesli Alvin 

Uayt kulturoloji qanunauyğunluğu göstərmişdir ki, ona uyğun olaraq, insa-

nın davranışı onun mədəniyyətinin dəyişməsi ilə dəyişilir. İnsanın davranış 

vahidi - əməllərdir. İnsanın daxili əqidəsinə və xassəsinə çevrilərək, böhran 

şəraiti və ya mürəkkəb situasiyalarda özünü parlaq şəkildə göstərərək, onlar 

ruhi mədəniyyətin güclü mənəvi amili olurlar. U.Tekkereyin fikri yaxşı mə-

lumdur: “Əməl  əkin - vərdiş biçərsiniz, vərdiş  əkin – xasiyyət biçərsiniz, 

xasiyyət əkin - tale biçərsiniz”.  

İnsanın davranışı və əməllərində onun xarakteri - şəxsiyyətin bütün psi-

xi və  ruhi  xassələrinin,  fərdi xüsusiyyətlərinin nadir məcmusu  üzə  çıxır. 

Xarakter  insanın daxili aləmini, onun daxili mədəniyyətini  əks etdirir. O, 

insanları valeh edən və ya özündən uzaqlaşdıran əsas keyfiyyətdir. Xasiyyət 

fikirlərə, hisslərə və hərəkətlərə möhür vurur, fəaliyyətə təsir göstərir, şəx-

siyyətin tipik, sabit xüsusiyyətləri və xassələrini aşkar edir. Xarakter insan-

ların ünsiyyət prosesində və müəyyən vaxtda təzahür olur. İmmanuil Kant 

qeyd edirdi ki, “xarakter prinsiplərə uyğun fəaliyyət göstərmək bacarığın-

dan ibarətdir.”  İnsanın xarakterini bilməklə, müəyyən  şəraitlərdə onun 

əməllərini və davranışını qabaqcadan görmək və proqnozlaşdırmaq, deməli, 

onu müəyyən dərəcədə idarə etmək olar. Bax buna görə, erkən uşaqlıqdan, 

insanın gələcəyinin bir çox cəhətdən asılı olacağı pozitiv, alicənab xarakter 

formalaşdırmaq bu qədər vacibdir. Hətta bəzi vəhşi heyvanların təlim təc-

Fuad Məmmədov

 

 

286

rübəsi göstərir ki, qayğı və xeyirxahlıq aqressiv xarakteri – pozitivə dəyişə 

bilər. Alicənab xarakter ədalət, məsuliyyət və sabit mənəvi əqidələrə əsas-

lanan əxlaqi keyfiyyətləri əks etdirir. O, insanların qarşılıqlı münasibətində 

aydınlıq yaradır, qarşılıqlı anlaşma və harmoniyaya səbəb olur, insanın eti-

barlılığını təmin edir. Belə xarakter möhkəm iradə, qəbul edilmiş prinsiplə-

rə uyğun olaraq, öz davranışını idarə etmək və onu tənzimləmək bacarığını, 

başqalarına yardım etməyi nəzərdə tutur. Adətən alicənab insan özündə qə-

tiyyətlilik, mərdlik, fədakarlıq, məqsədyönlülük, dözüm, təmkun, səbr, yu-

mor kimi xüsusiyyətləri cəmləşdirir. Həm də xarakter və ona xas olan xüsu-

siyyətlər sabit vərdiş və keyfiyyətlər kimi, bütün həyat fəaliyyəti prosesində 

formalaşır və inkişaf edir. Mənfəətə istiqamətlənən eqoizm və konformizm, 

əksinə, etibarsızlıq, təkəbbür, ikili standartlar, məsuliyyətsizlik, xəyanət və 

ziddiyyətlər doğurur. Eqoistlər deyil, yalnız alicənab və xeyirxah insanlar 

xoşbəxt ola bilərlər, çünki insanın xoşbəxtliyi onu əhatə edənlərə məhəbbət 

və qayğını nəzərdə tutur.  

İnsanın  şüurlu həyatının hər bir günü, həm anadangəlmə keyfiyyətlər 

əsasında, həm də sosial mühit – ailədə, kollektivdə və cəmiyyətdə təhsil və 

tərbiyə sayəsində formalaşan şəxsiyyət mədəniyyətinin “binasına” bir kərpic 

qoyur. Mədəni inkişafın bu başlıca sosial vasitələrinin mühüm vəzifəsi in-

sanın dərk etmə qabiliyyətlərinin yetişdirilməsidir. Benedikt Spinoza qeyd 

edirdi ki, dərk etmə – razılığın başlanğıcıdır. İ.V.Höte tamamilə doğru ola-

raq qeyd edirdi ki, “hər kəs dərk etdiyini eşidir”. Buradan aydındır ki, ailə-

də, kollektivdə  və  cəmiyyətdə qarşılıqlı anlaşma və harmoniyaya nail ol-

maq üçün insanların başa düşmə  səviyyəsinin yüksəldilməsinə yardım et-

mək nə qədər vacibdir. Anadangəlmə kar olan kimi, ananın nitqini eşitmə-

yən uşaq da lal böyüyür. Buna görə də şəxsiyyət mədəniyyətinin formalaşdı-

rılması və inkişaf etdirilməsində təlim, təhsil və tərbiyənin rolu aparıcıdır. 

Biliklərə və praktik vərdişlərə öyrədilməyən uşaqlara, özlərinin anadangəl-

mə qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək, şəxsiyyət və lider olmaq, müdriklyə və 

kamilliyə yetişmək çətin olacaqdır.  

Nəzərə almaq lazımdır ki, mədəni insanın davranışı və insanın mədəni 

davranışı – heç də eyni deyil. Əgər mədəni insan xeyirxahlıq, ziyalılıq, bi-

lik, məsuliyyət və düzgünlüyü təmsil edirsə, insanın mədəni davranışı - yal-

nız mövcud sosial qrupda və ya cəmiyyətdə qəbul edilmiş norma və qayda-

lara zahirən uyğun gələn etiket, davranış və ədalardır. Burada əsas olan ru-

hilik deyil, zahiri atributdur. “Mədəni davranış” anlayışının məna əhəmiy-

yəti ilə insan qəlbinin ruhi halı olan zahiri ayini etiqadla əvəz etməyin zəru-

riliyini  əsaslandırmış monoteizmin məğlubiyyətə  uğratdığı bütpərəstlik 

dövrünün ayini arasında paralelin olduğu məlumdur. Monoteizm – etiqadın 

bütpərəstlik ayini üzərində qələbəsini göstərdi.  

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

287

Mədəni insanın tələbatları, məqsədi, marağı, idealları onun dəyərlər sis-

temini, həyatın mənasını və məqsədlərə nail olma vasitələrini düzgün dərk 

etməsi ilə motivləşdirilir. İnsanın motivasiyası bir çox cəhətdən onun daxili 

aləmi, dəyər-emosional əhval-ruhiyyəsindən asılıdır. Etiket qaydalarına for-

mal olaraq riayət edən az mədəni insanda, süni xeyirxahlıq arxasında çox 

zaman insanlara qarşı laqeydlik, şəxsiyyətə hörmətsizlik və ədəbsizlik du-

rur. Yüksək mədəniyyətli insan öz davranışında zahiri qaydalara formal ria-

yət etməyi deyil, ətrafdakı insanlar, dostlar, ailə, kolleqalar və  cəmiyyət 

qarşısında öz davranışına görə özünə hörməti, vicdanı, həqiqi mənəvi mə-

suliyyət hissini rəhbər tutur. Mədəni insan başqa insanlarla münasibətlərini 

onların sosial mənşəyindən, vəzifə və qohumluq əlaqələrinə görə deyil, on-

ların insani mahiyyətindən,  şəxsiyyətin ruhi mədəniyyətindən asılı olaraq, 

xeyirxahlıq prinsipləri əsasında qururlar. Bu zaman o, digərlərinə münasi-

bətdə öz davranışının düzgünlüyünü daim şübhə altına alır. Mədəniyyətsiz 

insan isə konyunktura düşüncələrini nəzərə alaraq, xüsusilə də ətrafdakılara 

xoş  təsir bağışlamaq onun üçün əlverişli olan şəraitdə, müəyyən edilmiş 

qaydalara və normalara zahirən riayət etməyə çalışır.  

Şəxsiyyətlərarası - ailə, qonşu, dost, istehsal, işgüzar və digər  münasi-

bətlər mədəniyyəti, öz konkret ifadəsini insanlar arasındakı ünsiyyət mədə-

niyyətində tapır. Həqiqi nəzakət insanlara yaxşı münasibət bəsləməkdir. O, 

nəzakət yaradır və ona səbəb olur. İnsanlar arasında ünsiyyət zamanı “şəx-

siyyətlərarası fəzanın fəth edilməsi” yalnız yüksək ruhi mədəniyyətə malik 

insanlara xasdır. Mədəni insan - heyranedici insandır, heyranedici insan isə 

həmişə cəzbedici qüvvəyə malik olur. Ünsiyyət prosesində yalnız sözlər de-

yil, baxışları, mimikanı, intonasiyanı və s. daxil etməklə, bütövlükdə kom-

munikasiya rol oynayır. Buna görə mədəni insan öz yüksək mədəniyyətini 

kommunikasiyanın bu formalarında da göstərməlidir. O, üzünün ifadəsini, 

danışıq tərzini, tonunu, intonasiya və mimikasını - öz davranışını “etik nə-

zarətə” almalıdır, çünki bütün bunlar neqativ və ya pozitiv istiqamətdə ün-

siyyətin “psixoloji sahəsini” formalaşdırır. Nəzakət və təvazökarlıq insanın 

yüksək ruhi mədəniyyətini və əsl ziyalılığını təsdiqlədiyi halda, nəzakətsiz-

lik – mənasız şöhrətpərəstliyini, borc hissinin olmamasını, səfehlik, lovğa-

lıq, həsəd və digər nöqsanları və qüsurları göstərir.  

Ünsiyyət mədəniyyəti  – qarşılıqlı anlaşma, harmoniya və  məhsuldar 

əməkdaşlığa nail olmaq üçün lazım olan şəxsiyyətlərarası əlaqələri, insanın 

psixoloji xüsusiyyətlərini və müxtəlif mədəniyyət xüsusiyyətlərinin qanu-

nauyğunluqlarını bilməni nəzərdə tutur. Ünsiyyətin “bumeranq effekti”, 

“halə effekti” və “ifratçılıq effekti” xüsusiyyətləri haqqında təsəvvürlərə 

malik olmaq da lazımdır. “Bumeranq effekti” - insana xoşagəlməz informa-

siya verilirsə  və ya onun xoşuna gəlməyən kəs ona təzyiq gösrərirsə, onu 

Fuad Məmmədov

 

 

288

inandırıb fikrini dəyişmək iqtidarsızlığını bildirir. “Halə effekti” onunla 

şərtlənir ki, məhz ilk təəssüratlar pozitiv və ya neqativ halə yaradır. “İfratçı-

lıq effekti” göstərir ki, həmsöhbət tərəfindən ilk və ya son informasiya daha 

yaxşı yadda qalır və ona daha yadda qalan təəssürat göstərməyə qadirdir. 

Bu xüsusiyyətləri, həmçinin digər insanın dəyər və motivlərini bilmək – an-

laşılmanın açarıdır. Dəyərli istiqamətlər və gözləmələrin başa düşülməsi, 

inam və mərifət, şəxsiyyətə hörmət və empatiya – başqalarının hissləri ilə 

yaşamaq, onların ağrısını və sevincini duymaq bacarığı, tərəflərin əvvəlcə-

dən yaranan mümkün yanlış qənaətini və təcavüzkarlığını aradan qaldırma-

ğa kömək edir, dostluq və əməkdaşlıq üçün əlverişli şərait yaradır.  

Müxtəlif milli, dini, sosial və digər mədəniyyətlərdə hər bir tarixi zaman 

ərzində dəyişilə bilən eyni bir məişət hadisələri haqqında müxtəlif təsəvvür-

lər, müxtəlif etik normalar və adətlər, qaydalar və ünsiyyət etalonları möv-

cuddur. Hər bir “dil mədəniyyəti”  insanın baxışını, duruşunu, yerişini və 

hərəkətini müxtəlif cür qiymətləndirir. Məsələn, əgər bəzi mədəniyyətlərdə 

düz gözün içinə zillənən baxış düzlük və səmimilik nişanəsi kimi qəbul edi-

lirsə, digərlərində - kobudluq, böyüyə hörmətsizlik kimi qəbul olunur. Çin-

lilər öz narazılıqlarını gözlərini geniş açmaqla bildirirlər. Afrikanın ayrı-ay-

rı xalqlarında gülüş – sevinc yox, təəccüb və karıxma əlamətidir. Əgər Av-

ropa cəmiyyətində insana tüpürmə nifrəti bildirirsə, Keniya və Tanzaniyada 

yaşayan masai tayfası nümayəndələrində bu - sevgi və xeyirxahlıq ifadəsi-

dir, Amerika hindularında isə pasiyentə tüpürmə həkimin mərhəməti əlamə-

tidir. Buna görə müxtəlif millətlərin, xalqların və etiqadın insanları üçün 

universal məna daşıyan qiymətləndirmələr, baxışlar, jestlər, hərəkətlər ola 

bilməz. Bəzi xalqlarda razılıq bildirən təsdiqləyici baş  hərəkəti, başqaları 

üçün, razılaşmama rəmzi və məsələn, bolqarlarda, əksinə ola bilər. Bununla 

belə, məhz intonasiyaları, duruşları, jestləri ünsiyyət mühitini formalaşdı-

ran, insanın  əsl, “pis maskalanmış” emosional münasibəti haqqında infor-

masiya kimi nəzərdən keçirmək olar. Buna əsaslanaraq, milli və dini mən-

subiyyətindən asılı olmayaraq ünsiyyət mədəniyyəti şəxsiyyətə hörmət üzə-

rində qurulmalıdır.  

Ünsiyyət mədəniyyəti  statik deyil, dinamik hadisədir, çünki insanlar 

arasındakı münasibətlər onların arasında olan əlaqələrin xarakterindən və 

onların rəftarından asılı olaraq dəyişir. Amerika psixoloqu A. Bernin ün-

siyyət konsepsiyasına uyğun olaraq, real həyatda (ailədə və ya kollektivdə) 

mürəkkəb qarşılıqlı təsirə rast gəlinir ki, burada şəxsiyyətin mədəniyyəti və 

xarakterindən asılı olaraq, - manipulyasiya etmə, qeyri-bərabər ölçüyə ma-

lik rəqabət və ya əməkdaşlıq kimi ünsiyyət formaları üstünlük təşkil edə bi-

lər. Bu zaman manipulyasiya etmə passiv müqavimətə çevrilə bilər, rəqabət - 

konstruktiv yarışmadan ambisiyaların destruktiv qarşıdurmasına çevrilmək 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

289

riski edir, xoş  məram üzərində qurulmuş  əməkdaşlıq isə qarşılıqlı faydalı 

pozitiv münasibətlərin formalaşmasına yardım edir.  

Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, insanların elə kateqoriyası var ki, baş-

qalarını lağa qoymaq üçün onların zəif cəhətlərini və yanlışlıqlarını üzə çı-

xarmağa və istifadə etməyə çalışırlar. Çətin ki, lağa qoymanı pozitiv ünsiy-

yətə aid etmək mümkün olsun. Mark Tven insanın özünə inamını qırmağa 

çalışanlardan, bu cəhətin alçaq adamlara xas olduğunu qeyd edərək, uzaq-

laşmağı  məsləhət görürdü. Böyük insan, əksinə, sizə  təlqin edir ki, siz də 

böyük ola bilərsiniz. Əgər tərəflərdən biri digərini manipulyasiya etmək is-

təyirsə, onda qarşılıqlı anlaşma əvəzinə inamsızlıq və uzaqlaşma əmələ gə-

lir.  Manipulyasiya formalarından biri qərəzli davranış niyyətində olan 

“oyundur” ki, bu zaman insan heç də  nəzərində tutduğunu təsvir etməyə-

rək, həmsöhbəti üçün müəyyən tələ qurur. Çox zaman belə tələlər xasiyyə-

tin zəif tərəflərinə hesablanır: tamahkarlıq, qorxaqlıq, əsəbilik, sentimental-

lıq və s. Belə oyunun “qarmağına” düşən qurban, adətən, maddi, mənəvi və 

ya siyasi itkilərlə hesablaşır. Bütövlükdə isə “oyunun” nəticəsi kədər və 

məyusluq, soyuqluq və münasibətlərin kəsilməsidir.  

Xoş  məram üzərində qurulmuş  əməkdaşlıq  isə tamamilə  əks nəticələr 

verir. Sosial-mədəni fəaliyyət prosesində insanlar bir-birlərinə qarşılıqlı tə-

sirə məruz qalırlar. Qərb prixologiyasında “interaksionizm” adlanan bu qar-

şılıqlı təsir, kooperativləşdirilmiş fəaliyyətlərin birgə proqramlarına yönəl-

dilən razılaşdırılmış şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı təsirin effektiv strategiyası-

nın yaradılmasına kömək edir. Qarşılıqlı münasibətlər mədəniyyətinin key-

fiyyət səviyyəsi nə qədər yüksəkdirsə, mədəni uyğunluq prinsipinin gözlə-

nilməsinə əsaslanan birgə fəaliyyətin nəticələri o qədər yaxşıdır. Əlbəttə ki, 

əməkdaşlığın konstruktiv mövqeyini və bunun üçün zəruri olan qarşılıqlı 

anlaşmaya nail olmanı yaratmaq üçün digər insanın daxili motivlərini anla-

maq vacibdir. İnsanların qarşılıqlı anlaşma “sahəsi” və keyfiyyəti onların 

şəxsiyyət mədəniyyətinin keyfiyyət səviyyəsindən asılıdır. Yüksək mədə-

niyyət prinsipləri və dəyərləri üzərində qurulan ünsiyyət insanı nəcibləşdirir 

və yüksəldir. Belə ünsiyyət səmimiyyəti, xeyirxahlığı, düzgün seçilmiş to-

nu, səbri, həmsöhbətini düzgün başa düşməyə qarşılıqlı cəhdi, maraqları və 

ümidləri harmonizasiya etmək bacarığını  nəzərdə tutur. Əgər ünsiyyətin 

əsasını kommunikasiyanın, həmsöhbətin şəxsiyyətinə hörməti və ona qarşı 

münasibətdə  səmimiyyəti nəzərdə tutan “aktuallaşdırma” kimi tipi təşkil 

edərsə, onda nəticə pozitiv olacaq. Səmimiyyət, təmənnasızlıq, həmrəylik 

və hörmət uzunmüddətli pozitiv insan münasibətlərinin formalaşdırılması 

amilləridir. Yaxşı bir ifadəni yada salaq: “Ən böyük biclik – səmimilikdir”. 

Yaltaqlıq, məddahlıq və ifrat konformizm, E.Bernin ifadəsinə görə,  insan 

münasibətlərinin həqiqi dəyərləri ilə  təmin olunmayan “səfehlərin pulu”, 

Fuad Məmmədov

 

 

290

“fantom kağızlardır”. İyerarxiya pilləsində yuxarıda duranlara hörmət deyil, 

yaltaqlıq edən kəs gec-tez onları satacaq, çünki məlum olduğu kimi, yaltaq-

lığın əks tərəfi satqınlıqdır. Bununla yanaşı görünür ki, zəruri tənqid də nə-

zakətli və ədalətli, insanın ləyaqətini alçaltmayan, amma ona daha yaxşı ol-

mağa kömək edən olmalıdır. Artur Şopenqauer hesab edirdi ki, “doza çox 

böyük olarsa, dərman məqsədinə nail olmadığı kimi, töhmət və  tənqid də 

ədalət həddini keçəndə - məqsədinə nail olmur. ”Əməkdaşlıq fəlsəfəsi – zül-

mü, ədalətsizliyi, ixtilafları və sosial-siyasi kataklizmləri doğuran təcavüz-

karlığın və “hakimiyyət iradəsinin” aradan qaldırılması yoludur.  

Digər insanlarla ünsiyyətdə  ton, üslub, mövqe, ünsiyyət taktikası, həm-

söhbətinin məqsədləri və gözləmələrinin başa düşülməsi, maraqları və mə-

dəniyyəti harmonizasiya etmək bacarığı mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ünsiy-

yətdə olduğunuz insanlarda, ruhi rahatlıq duyğusuna səbəb olan pozitiv ün-

siyyəti özündə yaratmağa çalışmaq lazımdır. Bununla yanaşı ünsiyyətdə öz 

nəticəsini yalnız  şəxsi qiymətləndirmə  əsasında qurmaq lazım deyil. Bu 

qiymətləndirmələri partnyorların qiymətləndirmələri ilə uyğunlaşdırmaq, 

onları başa düşməyə çalışmaq lazımdır. Başqalarının fikrinə qulaq asmaq 

və bu zaman şəxsi özünə inama zərər yetirmədən, öz davranışına görə mə-

suliyyət daşımaq lazımdır.  İnsanları,  həqiqəti təhrif edən,  əsaslandırılma-

mış qiymətləndirmədən çəkindirmək lazımdır. İnsan haqqında qeyri-obyek-

tiv təsəvvürə malik olaraq, biz onun sözləri və hərəkətlərində məhz bizim 

şüurumuzda “əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş obraz” kimi təsdiqlənəni görmə-

yə çalışırıq. Belə yanaşma çox zaman ünsiyyətdə maneəyə çevrilir, qeyri- 

səmimilik yaradır və ola bilsin ki, ən sadiq potensial dostların və həmfikir-

lərin itirilməsinə  gətirib çıxarır. Qeyd edək ki, “əvvəlcədən nəzərdə tutul-

muş obrazın” formalaşdırılması metodları ayrı-ayrı insanlar və ya bir qrup 

şəxslər tərəfindən mümkün ciddi rəqiblərin və  əleyhdarların nüfuzdan sa-

lınması və sosial blokadası məqsədilə ictimai rəyi manipulyasiya etmə vasi-

təsi kimi bacarıqla istifadə olunur.  

Ünsiyyət mədəniyyəti qarşılıqlı anlaşmaya nail olmanı nəzərdə tutur ki, 

onsuz yüksək  şəxsiyyətlərarası münasibətlər mədəniyyəti mümkün deyil. 

Qarşılıqlı anlaşmanın çətinliyi çox zaman tərəflərin eyni bir faktları və ha-

disələri müxtəlif cür interpretasiya edilməsinə  səbəb olan intellektinin və 

dəyər istiqamətlərinin müxtəlif səviyyəsindən ibarətdir.  Başqasının özünə 

qarşı olan münasibət xarakterinin şəxsiyyət tərəfindən qiymətləndirilməsi, 

onun müraciət etdiyi tonun qəbul edilməsi, onun sözlərinin arxasında du-

ran, bu sözlərin və münasibətin səmimiliyini təsdiqləyən konkret hərəkət və 

real nəticələrin təhlili böyük rol oynayır. Qarşılıqlı anlaşma mədəniyyətinə 

həm də o mühüm təsir edir ki, insanların konkret hərəkətləri və əməllərinə 

münasibətdə bizim təsəvvürlərimiz və psixoloji istiqamətlərimiz  əsasən 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

291

həm həyatda, həm də insanların özündə baş verən dəyişikliklərin təhlili ol-

madan, əvvəlki təcrübə ilə formalaşır. Bunu nəzərə alaraq hər kəs sözlərinə 

və  hərəkətlərinə öz şüuru ilə nəzarət və korrektə etməyin gərəkliyini dərk 

etməli, müntəzəm olaraq özünü təkmilləşdirməyə, səmimi olmağa çalışma-

lıdır. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, qeyri-səmimiliyə  əsaslanan, ”tülkü” 

ünsiyyət üslubu, gizlin ziddiyyətlərin düşmənçilik və depressiyaya səbəb 

olan bərpa edilməzlik vəziyyətinə çatdırılması ilə  nəticələnir. Ziddiyyətlə-

rin həllinin  ən yaxşı üsulu – onların real mahiyyəti və xüsusiyyətlərinin 

açıq və düzgün müzakirəsi, öz səhvlərini görmə və mərdcəsinə etiraf etmə-

dir. Və burada da məsuliyyət daha yüksək intellektual mədəniyyətli insan-

ların üzərinə düşür, çünki iki mübahisə edən kəsdən ən çox günahkar olanı 

daha ağıllı olandır. Beləliklə, qarşılıqlı anlaşma mədəniyyəti nəzakətli ün-

siyyət üzərində qurulur, çünki nəzakətsız ünsiyyət mütləq münaqişələrə gə-

tirib çıxarır.  

Münaqişələrin başlıca olaraq üç əsas səbəbdən baş verməsini hesab et-

mək qəbul edilmişdir:  bu və ya digər amillərin başa düşülməsindəki fikir 

ayrılığına görə; rəylərdəki uyğunsuzluğa görə; eyni bir hərəkətlərə və qə-

rarlara müxtəlif baxışlara görə. Çox zaman iş, ailə və ya şəxsiyyətlərarası 

münaqişələrin səbəbi, insanlarda, niyyətlərdə, planlarda və s. şəxsin “daimi 

şübhə” hissi olur ki, bu da nə isə etmək istəyinin itirilməsinə gətirib çıxarır. 

Mübahisə edən  şəxs özünütəsdiqin təmin edilməsinə can ataraq, üç əsas 

mövqe tuta bilər: “mütləqiyyət”,  “psevdoloji” (“yalançı”) və  “böyüyün 

mövqeyi”. “Mütləqiyyət” mövqeyi konstruktiv diskussiya aparmağa qadir 

olmayan, öz mövqe dəlillərinin olmamasını  rəqibin  əsassız günahlandırıl-

ması ilə, damğa vurmaqla, bəzən isə  həm də onun şəxsi ləyaqətini alçalt-

maqla kompensasiya etməyə çalışan avtoritar xarakterli insanlara məxsus-

dur. “Psevdoloji mövqe” özünün aprior fikrini məntiq, sağlam düşüncə və 

faktlar əsasında sübut etməyə çalışır. Yəni söhbət nəyin bahasına olursa ol-

sun, əvvəlcədən müəyyən edilmiş fikri təsdiq etmək üçün vasitələrin axtarı-

şı haqqında gedir ki, bu da təbii olaraq, mübahisənin qeyri-konstruktiv for-

masına, çox vaxt isə  həmsöhbətin  şəxsiyyətini alçaltmaq cəhdinə  gətirir. 

“Böyüyün mövqeyi” öz şəxsiyyət  əsaslarının təhlilindən başlayır ki, bu da 

konfrontasiya üçün subyektiv səbəblərin yox olmasına kömək edir, mübahi-

sə prosesində qabaqcadan yaranan yanlış fikir, antipatiya və təcavüzkarlıq-

dan xilas olmağa imkan verir.  

İnsanın başqa insanlarla əlaqəsi zamanı reallaşdırmağa çalışdığı, hadisə-

lərin, iddiaların qiymətləndirmə və ölçü əhəmiyyətliliyi üsullarını müəyyən 

edən emosiyalar, psixoloji istiqamətlər mübahisələrdə mühüm rol oynayır. 

Obyektiv qiymətləndirməyə qadir olmayan insan, əsasında: şəxsi alicənab-

lıq illüziyası, ikili etika və “hər şey aydındır” psixoloji göstəriş kimi şəxsi-

Fuad Məmmədov

 

 

292

müdafıə reaksiyalarının olduğu öz daxili mövqeyindən çıxış edir. Birinci 

halda bu, əks nöqteyi-nəzəri istisna edən özündənrazılıqdır. İkinci halda bu, 

şəxsi mövqeyinin bəraəti və həmsöhbətdən ciddi tələb etmədir. Üçüncü hal-

da bu – insanın öz təsəvvürləri çərçivəsindən kənara çıxan, hər şeyi inkar 

edən inadkar stereotipdir. Belə insana başqalarının davranış  səbəblərinin 

izahında həqiqətən hər şey aydındır. Bu, perspektivsiz vəziyyətdir ki, ondan 

çıxış - başqalarının pozitiv dəyişdirilməsini öz-özünün pozitiv dəyişilmə-

sindən başlamaq lazım olduğunu dərk etməkdən ibarətdir. Belə yanaşma 

özünübəraətdən, subyektiv özünü qiymətləndirmədən və digər şəxsin dəlil-

lərini və əhval-ruhiyyə mənbəyini başa düşərək, onun real keyfiyyətlərini, 

mövqeyini və məqsədlərini tam qəbuletmə prinsipinə əsaslanan “humanist 

psixologiyaya” yönəlmədən imtinanı nəzərdə tutur. Mübahisəli situasiyalar-

da neqativ tənqidə: “Siz nəyi nəzərdə tutursunuz?” “Siz bununla nə demək 

istəyirsiniz?” “Sizin üçün mən nə edə bilərəm?” və s. kimi dostyana sual-

larla cavab vermək bacarığı məntiqə uyğun mövqe hesab edilir.  

Bu və ya digər insanlara qarşı qabaqcadan əmələ gəlmiş yanlış fikirlər 

insan münasibətləri mədəniyyətinə böyük zərər yetirir, belə ki, onlar şəx-

siyyətin, ola bilsin ki, onunla dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərinin quru-

la biləcəyi keyfiyyətləri və xassələrini görməyə və obyektiv qiymətləndir-

məyə mane olurlar. İnsanların adətən həddən artıq qiymətləndirilən “biz” 

və lazımi qədər qiymətləndirilməyən “onlar” kimi “biz” və “onlar” məlum 

formulu üzrə müqayisə edilməsi - eyni bir etnik, sosial və ya dini qrupa aid 

olan, ümumi baxışlar, adətlər, daxili vəhdət, təfəkkür mədəniyyəti xüsusiy-

yətləri ilə birləşən insanların davranış stereotiplərinin qanunauyğun nəticə-

sidir. Qrup üstünlüyü duyğusuna, etnomilli düşüncələr və yanlış fikirlərə 

aparan bu yol, insanlar arasında müəyyən çəpər yaradır, eqoizm, ksenofobi-

ya, millətçilik və faşizm üçün ilkin şərait doğurur. Yanlış fikirlərdən uzaq-

laşmaq üçün mühakimə azadlığına, analitik təfəkkürə malik olmaq, davra-

nışını öz şüurunun nəzarətinə almaq, özünün təfəkkür istiqamətləri və stere-

otiplərinin, başqa insanlara qarşı özünün münasibətinin inventarizasiyasının 

və şüurlu seleksiyasının vaxtaşırı yenidən tənqidi baxışını keçirmək lazım-

dır.  

Əgər öz fikrinin müdafiəsi insan tərəfindən ”mülkiyyətin bir növü” kimi 

baxılırsa, onda çox zaman müzakirədə mövqeyini itirməklə, həmsöhbətin 

təcavüzkarlığı artır. Başa düşməyə ehtiyac hiss etməyən, özündən razı avto-

ritar şəxsiyyətlər hakim mövqe tutmağa meyllidirlər, faktların reallığına və 

mülahizələrin əsaslanmış olmasına baxmayaraq, müzakirə və mübahisələr-

də qazanmağa, üstünlüyə nail olmağa, hakim olmağa can atırlar. Elmin nai-

liyyətlərinə əsaslanan məntiqi dəlillərin əvəzinə, onlar çox zaman ehkamlar 

və stereotip təsəvvürlər irəli sürürlər, bunda özünütəsdiq üsulu taparaq, on-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

293

lar tərəfindən müdafiə olunan “həqiqətin” “hamıya məlum olması” və “qə-

dimliyinə” istinad edirlər. Öz haqlılığını elmi və  məntiqi cəhətdən sübut 

edə bilməmək - yeni qiymətləndirmə və imkanları görmə bacarığına malik, 

qabaqcıl dünyagörüşü və innovativ yanaşmaların daşıyıcıları rolunda çıxış 

edən opponentlərə qarşı düşməncəsinə münasibətə və qərəzə, “düşmən su-

rətinin” yaradılmasına çevrilir. Mübahisəli şəraitlərin əksəriyyətində avtori-

tar  şəxsiyyət ümumi məqsədə nail olmağa deyil, özünün “yeganə düzgün 

olan” mövqeyinin müdafiəsi və təsdiqlənməsi üçün saxta məntiqi metodlar-

dan istifadə etməyə can atır, bir qayda olaraq opponentlərin əsassız ittiham 

edilməsinə  gətirib çıxarır. Belə  vəziyyətin mahiyyətini başa düşmək üçün 

həqiqi biliyin başlıca mənbəyi olan “nüfuzu” şübhə altına alan, XIII əsr in-

gilis rahib-alimi Rocer Bekonun “biliyin üç mənbəyi”ni yada salmaq kifa-

yətdir. 

Maskalanmış şəxsiyyətlərarası münasibətlər, əmək və ya ailə münaqişə-

ləri  adətən münaqişənin  əsas səbəbinin onun üçün bəhanə tapılması asan 

olan uydurma səbəbə aid edilməsi ilə xarakterizə edilir. Belə münaqişələr – 

“intizam və nizam uğrunda mübarizə” aparan, onda öz peşəkar səriştəsizli-

yini, insanlarla işləmək bacarıqsızlığını, təşkilatın fəaliyyətində keyfiyyətli 

idarəetməni və yüksək nəticələri təmin etmək qabiliyyətsizliyini ört-basdır 

edən bəzi rəhbərlər üçün də xarakterikdir. Eyni zamanda konstruktiv müza-

kirə, insanın öz nöqteyi-nəzərini təsdiqləməyə can atmasına rəhbərlik edən 

həm əsaslar, həm də onların arxasında duran dəlillər üzərində sübutların və 

qənaətlərin qurulduğu  real səbəblərin  aşkar edilməsini nəzərdə tutur. 

Konstruktiv müzakirədə ən birinci, tərəflərin qarşılıqlı zənginləşməsinə sə-

bəb olan yeni biliyin düzgün başa düşülməsi və qazanılması kimi nəzərdən 

keçirmək gərək olduğu müzakirə olunan problem və həqiqətin axtarışı ol-

malıdır. V. Kovalyov tərəfindən münaqişəsiz münasibətlər üçün şərait yara-

dan, həm də əlverişli ailə münasibətlərinin qurulması üçün ədalətli olan, al-

tı sadə prinsip təklif edilmişdir:  

1.  Həmişə  nəzakətli olmaq ki, başqalarından da nəzakət gözləməyə 

haqq verir; 

2.  Yaxınlarına və ümumiyyətlə, sizi əhatə edən insanlara daim diqqət 

göstərmək; 

3.  Başqalarının yaxşı  cəhətlərinə  qəlbən sevinmək, çünki insanları 

yaxşılığa doğru dəyişməyin ən sadə yolu, onlarla elə davranmaqdır 

ki, sanki onlar artıq sizin görmək istədiyiniz kimidirlər;  

4.  Tənqidə aludə olmamaq, çünki adam özü haqqında, yaxşı insan ki-

mi təsəvvürləri həmişə məzəmmətlərdən müdafiə etməyə çalışır;  

5.  Dərhal başqasını yenidən tərbiyə etməyə çalışmamaq, çünki hər kəs 

özünəməxsusluq haqqına malikdir;  

Fuad Məmmədov

 

 

294

6.  İstənilən hissləri öldürən davakarlıqdan uzaq olmaq.  

Qarşılıqlı anlaşma və davranışın uyğunlaşmasını  təmin edən  şəxsiyyət-

lərarası ünsiyyətin tənzimləyicisi qismində davranış və insan münasibətləri 

standartları, srereotipləri və etalonları çıxış edir. Onlar insana psixoloji cə-

hətdən düzgün diaqnoz müəyyənləşdirmək və düzgün seçim etmək imkanı 

verir.  İnsan ünsiyyətinin çoxəsrlik təcrübəsini özündə toplamış etalonlara, 

stereotiplərə və standartlara, onları təşkil edən əsas - intellektual, emosional 

və obrazlı  komponentlər prizmasından baxmaq olar. İntellektual kompo-

nent, bu və ya digər insanlara, müəyyən etnoslar, xalqlar, millətlərin nüma-

yəndələrinə münasibətin ifadə olunduğu “etnik stereotiplərin” qiymətlən-

dirmə mülahizələri ilə bağlıdır. Tənqidi təhlil etməyə imkan verən intellek-

tual mədəniyyət, təfəkkür stereotiplərinin qeyri-adekvat ağırlığı ilə yüklən-

məmiş  tənqidi təhlilə imkan verdiyi üçün konkret situasiya və ya insanın 

düzgün müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi  şərtilə  çıxış edir. O, 

“ağaclar arxasında meşəni görmək”, etnik və digər stereotip xüsusiyyətləri 

aid etmədən, ayrıca fərdin yaxşı cəhətlərini qiymətləndirmək imkanı verir. 

Emosional komponent müəyyən standartda əks olunmuş bu və ya digər ha-

disə ilə bağlı yaranan hər hansı bir hissi ifadə edir. Bu komponent insanda 

bu və ya digər psixoloji istiqamətlər və müəyyən obyektə münasibətlər for-

malaşdırır. Obrazlı komponent şüurda bu və ya digər insan tipi, etnik və ya 

milli tip haqqında təsəvvür kimi mövcuddur. Hər üç komponent qarşılıqlı 

əlaqəlidir və Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq qanunlarına uyğun olaraq, 

bir-birinə qarşılıqlı  təsir edir. Bu və ya digər komponentin üstünlüyü yaş, 

informasiyanın obyektivlik dərəcəsi, analitik təfəkkür,  əvvəlcədən forma-

laşdırılmış “surət” və s. kimi amillərdən asılıdır. Lakin şübhəsiz ki, stereo-

tip və standartların komponentlərinin qarşılıqlı təsir dinamikasında şəxsiy-

yətin intellektual mədəniyyəti aparıcı rol oynayır. O, emosional və obrazlı 

komponentlərin formalaşmasını, nəticədə isə - insan mədəniyyətinin bütöv-

lükdə inkişaf səviyyəsini də müəyyən edir.  

İnsan münasibətləri mədəniyyətində kütləvi sosial-mədəni hadisələrin 

psixoloji mexanizmləri müəyyən rol oynayır. Sosial istiqamətlər olan və 

özündə çoxəsrlik ünsiyyət təcrübəsini toplayan ənənə, adət, dəb kimi sosial-

psixoloji hadisələr  ictimai münasibətlərin tənzimləyiciləri rolunda çıxış 

edirlər. İctimai münasibətlər mədəniyyətində moda və reklam müəyyən yer 

tutur. Mədəniyyətindən asılı olaraq, müxtəlif insanlarda davranışın müxtəlif 

alqoritmləri (qaydalar toplusu) bu və ya digər insanlara, hadisələrə, təzahür-

lərə, faktlara münasibətlər formalaşa bilər. İnkişaf səviyyəsi, cəmiyyətin ru-

hi mədəniyyət dəyərləri və siyasətdən asılı olaraq, moda və reklam insan 

həyatında ikili rol oynaya bilər. Moda, istehlakçı  cəmiyyət üçün olduqca 

xarakterik olan, başqalarının arasında insanı sadəcə  fərqləndirmir,  əgər o, 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

295

insan üçün gözəlliyi və faydalılığı ifadə edirsə, konstruktiv xarakter daşıya 

bilər. Əgər moda, reklam və KİV ictimai şüuru manipulyasiya etmək funk-

siyasını yerinə yetirirlərsə, şəxsiyyəti simasızlaşdıraraq, qiymətləndirmə və 

münasibətlərin müəyyən normalarına insanı vadar edirlərsə, onları çətin ki, 

pozitiv sosial mədəniyyət amilləri kimi nəzərdən keçirmək mümkün olsun. 

Bu hadisələrin təsir təbiətini, onların yaranması  və  fəaliyyətinin psixoloji 

mexanizmlərini başa düşmək ictimai münasibətlər mədəniyyətini tənzimlə-

məyə imkan verir.  

Yaratma və dağıtma, şərin aradan qaldırılması və xeyirin stimullaşdırıl-

ması insanın mədəniyyətindən, dəyərlər sistemindən, dünyagörüşü, tərbiyə-

si, təsəvvürlərindən, obyektiv informasiya və şəxsiyyətin xarakterindən ası-

lıdır. İnsanın və bütün dünyanın xilası - həyat keyfiyyətinə, inkişafa və rifa-

ha təsir göstərən yüksək intellektual və mənəvi mədəniyyətdədir. Ruhi mə-

dəniyyətin yüksəlməsi ilə hər bir şəxsiyyət və bütün bəşəriyyət səviyyəsin-

də şərin dəf edilməsi imkanları artır. Mədəni insan yalnız özü üçün deyil, 

digərləri üçün də yaşamalı, başqalarına səadət bəxş etməyə çalışmalı, insan-

ları qiymətləndirməyi bacarmalı  və ona göstərilən diqqət və qayğıya görə 

minnətdar olmalı,  ədəb qaydalarını gözləməli, yaşlı adamların insana xas 

zəifliklərinə qarşı mərhəmətli olmalıdır. Xeyirxahlığa bağlılıq, aydın zəka, 

dərin elmi biliklər, səlis məntiq, obyektivlik və cəmiyyətin rifahı üçün yara-

dıcılıq - insana xüsusi ruhi nüfuz və müəyyən suqqestivlik (təlqin etmə qa-

biliyyəti) dərəcəsi verir.  

Müxtəlif insanlar başqasının sevincinə və dərdinə müxtəlif cür reaksiya 

verirlər. Bəziləri dərdə şərik olur, digərləri həsəd aparır, inciyir və ya baş-

qasının dərdinə sevinir. Doğru və yanlış, konstruktiv və qeyri-konstruktiv, 

xeyir və şər arasında seçım şəxsiyyətin mədəniyyətindən asılıdır. Bu seçim 

həmişə - müxtəlif həyat şəraitlərində, həyatın müxtəlif mərhələlərində möv-

cuddur. O, insanın intellekti və  əxlaqı, onun mənəvi dəyərlər sistemi, xa-

rakteri və iradəsindən asılıdır.  

“Xeyirlə Şərin mübarizəsi daimidir. Və bu daimi mübarizədə Şər onunla 

daha güclüdür ki, Xeyir üçün bütün vasitələr məqbul deyil, halbuki Şər heç 

nədən iyrənmir” (sətri tərcümə). 

Mirzə Şəfi Vazehin bu dahiyanə şeirində şərin dəf edilməsi vasitəsi kimi 

ruhi mədəniyyətin aparıcı rolunu aşkar edən sosial həyatın mühüm qanuna-

uyğunluğu təcəssüm olunmuşdur.  İnsanı  Şərdən necə qorumalı? Müasir 

dövrdə inzibati-hüquqi metodlarla törədilmiş cinayətə görə yalnız cəza ilə 

Şərə qalib gəlmək olarmı? Çətin ki. Yəqin ki, insanların təfəkkürü, niyyət-

ləri və əməllərinin etik korreksiyası sayəsində şərin yaranmasını minimuma 

endirərək, onun qarşısını almaq daha düzgündür. Şərin aradan qaldırılması 

və insanın xilasının alternativsiz vasitəsi - insanın düzgün tərbiyəsi və təh-

Fuad Məmmədov

 

 

296

sili sayəsində formalaşan yüksək ruhi mədəniyyətdir. Məhz düzgün tərbiyə 

və təhsil sayəsində, sonra insanın “anadangəlmə” mədəni keyfiyyətlərində 

meydana çıxan, humanist mədəniyyətin “ilk kərpicləri” qoyulur. Əgər mə-

dəniyyətin bu anadangəlmə keyfiyyətləri dövlətin əlverişli siyasəti ilə şərt-

lənən cəmiyyətin pozitiv sosial-mədəni mühitinin münbit şəraitinə düşərsə, 

onlar gözlənilən nəticələri insana xas yüksək mədəniyyət  şəklində mütləq 

verəcəkdir. Bu insanların etik və dini mənsubiyyətindən, təbii-coğrafi şəra-

itdən və tarixi zamandan asılı olmayaraq, onların rifahına, sosial və siyasi 

təhlükəsizliyinə  və  həyat keyfiyyətinə nail olmaq üçün zəruri ilkin şəraiti 

yaradan - həm intellektual və etik mədəniyyət, həm hüquq mədəniyyəti, 

həm cəmiyyətin rifahı naminə yaradıcı fəaliyyət, həm şəxsiyyətlərarası və 

beynəlxalq münasibətlər mədəniyyətidir. Əgər dünya mədəniyyəti qoruyar-

sa, yalnız yüksək ruhi mədəniyyət dünyanı xilas edə bilər!  

Xeyirin və  Şərin mənəvi kateqoriyaları  həyatın özü qədər  əbədidir. 

Onlar insan münasibətləri mədəniyyətinin və ya antimədəniyyətinin həyati 

mühitini qidalandırırlar və toxumunu insanın özünün əkdiyi cücərtilər ve-

rirlər. Mədəniyyətin inkişaf prosesini bizim üçün uzun, gözəl və məhsuldar 

həyatı təmin etməyə qadir olan pozitiv, canlı istiqamətə yönəltməyi öyrən-

mək lazımdır. Düzgün seçim etmiş mədəni insan öz təbiətinin bütövlüyünü, 

insanlıq ləyaqətini, başqaları qarşısında mənəvi məsuliyyətini, səmimiliyini 

və xeyirxahlığını formalaşdırmağa çalışmalıdır.