SUAL CÜMLƏSĠNĠN ƏSAS MODELLƏRĠ
Ġsmayılova Y.V.
Bakı Avrasiya Universiteti
Cümlə modeli dedikdə biz onun quruluş sxemini nəzərdə tuturuq. Hər bir dilin sistemində müəyyən
sayda sxem vardır ki, onların da nümunəsi əsasında saysız-hesabsız cümlələr qurulur. Alman dilinin
qrammatikasında həmçinin bu anlayışı ifadə edən bir neçə sinonim termin mövcuddur: Satzmuster,
Satzmodelle, Satzbaupläne, Grundformen, logisch-grammatische Typen.
Cümlənin modelini müəyyənləşdirməyə gəldikdə isə bunun üçün iki yanaşma mövcuddur. Birinci
yanaşma subyekt-predikat (mübtəda-xəbər) münasibətlərinə cümləni təşkil edən əsas fundamental əməliyyat
kimi baxır, lakin eyni zamanda feli xəbəri qrammtik kateqoriyanın əsas ifadə forması hesab edir. İkinci
yanaşma isə feli xəbəri cümlənin bütün quruluşunu təyin edən tək mərkəz hesab edir.
Fəxrəddin Yadigar ―German dilçiliyinə giriş‖ kitabında yazır: ―Söz sırası S-P və ya P-S ilə ifadə oluna
bilər. S-P normal söz sırasıdır, P-S və P-S-P inversiya adlanır. Birinci nəqli cümlələrdə, ikinci sual
Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il
310
cümlələrində işlənir.‖ Burada S subjekti, yəni mübtədanı, P isə predikatı yəni xəbəri bildirir. Nəqli cümlədə:
Er schreibt. (S-P) söz sırası istifadə olunur. Sual cümləsində isə: Schreibt er? (P-S) söz sırasını görürük.
P-S-P söz sırası alman dilinin qrammatik xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, alman dilində perfekt
zamanda köməkçi feil cümlənin əvvəlində, əsas leksik məna daşıyan feilin Partizip 2 forması isə cümlənin
sonunda işlənir. Buna görə sual cümləsi modelində fərq meydana çıxır. Məsələn: aşağıdakı misallara baxaq:
a)
Bist du schon gekommen?
b)
Haben Sie diesen Roman gelesen?
c)
Haben die Kinder gefrühstückt?
Yuxarıda gördüyümüz cümlələrin hər üçündə ilk gələn köməkçi fel yəni xəbər, daha sonra mübtəda
və ən sonda partizip 2 forması gəlmişdir. Beləcə, biz bu nümunələrdə P-S-P modelini görürük. Lakin bu
modeldə mümkün qrammatik forma tək perfekt zamanı deyil. Alman dilində modal fellərin də belə bir
qrammatik xüsusiyyəti vardır ki, modal fel işlənən cümlədə digər fel cümlənin sonunda işlənir. Əgər modal
feli olan sual sözsüz sual cümləsi qurarıqsa, o zaman modal fel cümlənin əvvəlində, əsas leksik məna
daşıyıcısı olan fel isə cümlənin sonunda işlənir və beləliklə P-S-P modelli sual cümləsi qurulur. Məsələn:
a)
Möchten Sie einen Tee trinken?
b)
Könnten Sie mir bitte helfen?
c)
Wollen wir einen Ausflug machen?
d)
Darf ich kommen?
e)
Sollen wir hier warten? və s.
Lakin sual sözlü sual cümlələri sual sözü ilə başladığına görə onları tam olaraq bu modelə aid edə
bilmirik. Müasir Alman dilinə aid olan qrammatika kitablarında və dərsliklərdə bu sual cümlələri W-Fragen
adlanır. Çünki bütün sual cümlələri sual sözləri ilə başlayır və sual sözləri də öz növbəsində W hərfi ilə
başlayır. Mənim fikrimcə, bu tipli sual cümlələrini bir modelə aid etmək gərəkdirsə onda bu model W-P-S və
yaxud W-P-S-P modeli olmalıdır. Məsələn:
W
P
S
P
Was
bist
du von Beruf?
Woher
Kommen
Sie?
Wie
Geht
Es Ihnen?
Was
Hast
du
gemacht?
Was
Möchten
sie
machen?
Was
Darf
es
sein?
Lakin alman dilində sual cümlələri bir neçə növə ayırılır: Entscheidungsfragen və Ergänzungsfragen
əsas sual cümləsi növləridir. Entscheidungsfrage dediyimiz sual cümlələri özünə ―Ja‖ (bəli) və yaxud ―Nein‖
(xeyr) cavabı tələb edir. Bu sual cümlələri P-S-P modeli əsasında qurulur. Məsələn:
a)
Sind Sie fertig? - Ja, ich bin schon fertig.
b)
Könnten Sie mir helfen?
- Ja, natürlich.
c)
Hast du Zeit? – Nein, tut mir leid.
Bunlardan başqa, bir də ―Doch‖ cavabı tələb edən Entscheidungsfrage mövcuddur. Bu cavab məna
etibarilə ―Bəli‖ cavabına bərabərdir. Lakin alman dilində inkar sual cümlələrinə onun əksinə təsdiqlə cavab
verdikdə ―Doch‖ cavabından istifadə olunur. Misal üçün, bir neçə cümləyə baxaq:
1)
Hast du keine Zeit für mich? – Doch, ich habe Zeit!
2)
Gehst du nicht mit? – Doch, ich gehe!
3)
Ach so, Sie haben keinen Komputer? – Doch, ich habe einen Komputer!
4)
Haben Sie keinen Kinder? – Doch, ich habe 2.
5)
Siehst du nicht fern? – Doch, ich sehe abends fern.
Ergänzungsfrage dediyimiz sual cümlələrində sual verən şəxs hər hansı məsələ ilə bağlı əskik olan
informasiyanın tamamlanması məqsədi ilə sual verir. Bu zaman əskik cümlənin komponentləri sual sözü ilə
əvəz olunaraq sual sözlü sual cümləsi qurulur. Məsələn:
a)
Wann fährst du? – Am Samstag
b)
Wer ist das? – Meine Mutter.
c)
Wo wohnen Sie? – In Berlin.
d)
Was sind Sie von Beruf? – Mechaniker.
Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il
311
Usw.
Bu tipli sual cümlələrində partnyordan məzmunun tamamlanması tələb olunur. Yuxarıda
göstərdiyimiz sual sözsüz sual cümləsində isə partnyor verilən sualla bağlı təsdiq və ya inkar arasında ―bəli‖
və ya ―xeyr‖ cavabları arasında qərar verməli olur. Onları fərqləndirən əsas amil də budur.
MULTĠKULTURALĠZM VƏ ƏDƏBĠ DĠL
İsmayılzadə G.M.
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
― Multikulturalizm Azərbaycanda həyat tərzidir‖
İlham Əliyev
―Multikulturalizm‖ termini siyasi leksikona ilk dəfə 1970-ci ildə Avstraliyada İmmiqrasiya naziri
vəzifəsində çalışmış Al Kresbi tərəfindən daxil edilmişdir.
Azərbaycan müxtəlif mədəniyyətlərin və dillərin qarşılıqlı hörmət, eləcə də bir-birini tanıma və qəbul
etmə prinsipləri əsasında birgə mövcud olduğu nadir ölkələrdəndir. Azərbaycan mürəkkəb linqvistik
mənzərəyə malikdir. Türk dilləri ailəsini təmsil edən və dövlətin rəsmi dili olan Azərbaycan dilindən başqa,
eyni zamanda müxtəlif dövrlərdə ölkəyə miqrasiya etmiş müxtəlif xalqların (ruslar, ukraynalılar, tatarlar,
gürcülər, Məhsəti türkləri, Avropa yəhudiləri (aşkenazilər) və s.) istifadə etdiyi dilləri nəzərə almasaq,
Azərbaycan ərazisində Hind-Avropa dil ailəsini təmsil edən altı dil (kürd dili, dağ yəhudilərinin dili, tat dili,
talış dili, xalac dili və erməni dili), Şimali Qafqaz dil qrupuna mənsub səkkiz dil (avar dili, budıx dili, xınalıq
dili, krız dili, ləzgi dili, rutul dili, saxur dili, udi dili) və kartvel dillərinə aid bir dil (ingiloy dili) mövcuddur.
Azərbaycan dili dövlətin rəsmi dilidir və onun mərkəzi hökumət tərəfindən, eləcə də ölkənin bütün
ərazisində rəsmi və formal ünsiyyətdə istifadəsi qanunla təmin olunur. Bununla yanaşı, qanunvericilik milli
azlıqların dillərinin onların kompakt yaşadığı ərazilərdə müvafiq rəsmi situasiyalarda (məhkəmə, hüquq-
mühafizə orqanları və digər inzibati orqanlar) dövlət dili ilə yanaşı tətbiqini, orta təhsil sistemində
öyrədilməsini və KİV-də isifadəsini təmin edir. Dövlət dili qeyri-formal və qeyri-rəsmi sahələrdə qeyri-
titulyar dillərə münasibətdə hər hansı üstünlüyə malik deyildir. Dil qanunvericiliyi dövlət dilinin istifadəsini
və qorunmasını təmin etməklə yanaşı, qeyri-titulyar dillərin də sərbəst istifadəsinə zəmanət verir.
Məlum olduğu kimi, azsaylı xalqların dillərinin və mədəniyyətlərinin qanunvericilik çərçivəsində
diskriminasiya edilməsi (azsaylı xalqların dillərinin qanunvericilikdə hər hansı müddəa ilə qorunmaması və
s.) bu xalqların dillərinin istifadə sahələrni məhdudlaşdırır və bu dilləri siyasi, iqtisadi və sosial yönlü
müxtəlif təzyiqlərə məruz qoyur. Bu isə azsaylı xalqların qeyri-məmnunluğuna və onlarla titulyar əhali
arasında müxtəlif cür münaqişələrə gətirib çıxara bilər. Bu, Azərbaycan Respublikası hökumətinin hər zaman
diqqət mərkəzində olmuşdur. Buna görə də Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində azsaylı xalqların
dilləri və mədəniyyətləri ilə bağlı müddəalar mütəmadi olaraq yer almaqdadır.
Azərbaycanda milli müxtəlifliyin, dil və mədəni çoxçeşidliliyin bir sərvət kimi dəyərləndirilməsi, hər
şeydən öncə, multikulturalizmin Azərbaycanın dövlət siyasəti və cəmiyyətin həyat tərzi kimi elan edilməsi
ilə sübut edilir. Dil və mədəni müxtəlifliyin qorunmasına və bir sərvət kimi inkişaf etdirilməsinə yönəlmiş
siyasətin daha da möhkəmləndirilməsi məqsədi ilə 2014-dü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
sərəncamı ilə Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi yaradılmışdır. Mərkəzin fəaliyyət dairəsinə
Azərbaycanda mövcud olan müxtəlif dillərin daha dərindən tədqiq edilməsi, onların qorunub saxlanması
startegiyasının formalaşdırılması və onların inkişafı istiqamətlərinin müəyyən edilməsi də daxildir.
Multikulturalizm strategiyası, əslində, Azərbaycanın müstəqillikdən sonra yürütməyə başladığı dil siyasəti
ənənələri üzərində qurulmuşdur. Müstəqillik illərində istər yerli, istərsə də xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə
ölkə ərazisində mövcud olan dillərin öyrənilməsi, yazıya alınması, onların əlifbalarının formalaşdırılması, bu
dillərin öyrənilməsi üçün dərsliklərin tərtib edilməsi və s. bu kimi layihələrə geniş yer verilmişdir. Məsələn:
ABŞ-ın Yay Dilçilik Məktəbinin (SIL) təşəbbüsü ilə Azərbaycanda olan dillərin tədqiqatı aparılmış və
tədqiqatın nəticələri 2002-ci ildə Con Kliftonun redaktəsi ilə 2 cilddə nəşr edilmişdir. Almaniyanın
Volkswagen fondunun və ABŞ-ın Milli Elm Fondunun (NSF) dəstəyi ilə bir neçə ildir ki, Xinalıq dilinin
xarci araşdırmaçılar tərəfindən tədqiqatı aparılır. Beynəlxalq layihələr çərçivəsində Xınalıq dilinin yazıya
alınması və sənədləşməsi də planlaşdırılmışdır. Azərbaycan Prezidentinin 2007-ci il 19 dekabr tarixli
Sərəncamı ilə Xınalıq kəndi qoruq elan edilmişdir və onun mədəniyyəti və dili milli-mədəni dəyər kimi
mühafizə altına alınmışdır.
Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il
312
Azərbaycanda dillərin daha yaxşı qorunub saxlanmasını bir neçə səbəblə bağlamaq mümkündür.
Öncəliklə, hətta Sovet dövründə belə Azərbaycanda ruslaşdırma siyasəti digər Sovet respublikaları ilə
müqayisədə çox da geniş vüsət almamışdı. Hələ Sovet İttifaqı dövründə Azərbaycan Sovet Sosialist
Respublikası dil məsələsini qanunvericilikdə əks etdirən, digərləri Gürcüstan və Ermənistan olmaqla, yeganə
üç suveren dövlətdən biri olmuşdur. 1921-ci il və 1937-ci il Konstitusiyaları dil haqqında heç bir məsələyə
toxunmasa da, 1956-cı ildə Konstitusiyaya edilən dəyişiklik məhz Azərbaycan Sovet Sosialist
Respublikasında Azərbaycan dilinin dövlət dili olmasını ehtiva edən müddəadan ibarət olmuşdur. 1978-ci il
və 1995-ci il Konstitusiyalarında da, müvafiq olaraq, dövlət dili, onun qorunması və inkişafı haqqında
müddəalar yer almışdır. Bu, Azərbaycan dilinin istifadəsini, qorunmasını və inkişaf etdirilməsini və beləliklə
də, onun rus dilinin təzyiqindən əhəmiyyətli dərəcədə mühafizəsini təmin etmişdir. Digər Sovet dövlətləri
ilə, xüsusilə də, Orta Asiya respublikaları ilə müqayisədə, Azərbaycan bir sıra istisnalar olmaqla, bütün rəsmi
ortamlarda, formal təhsildə, KİV-də və bütün qeyri-formal sahələrdə fəal istifadə edilən dil olmuşdur. Belə
olduğu halda, rus dili təbii ki, Azərbaycanın mərkəzində və, xüsusilə, ucqarlarında bütün sahələrə tam
şəkildə yayılmamış və bu da Azərbaycanda olan digər dilləri də rus dilinin təzyiqindən qoruya bilmişdi.
Doğrudur, rəsmi ortamlarda və təhsil sahəsində yerli dillər, demək olar ki, işlədilməsə də (və ya minimum
səviyyədə işlədilsə də), bu dillərin qeyri-formal istifadəsi məhdudlaşdırılmamışdı. Əslində, Sovet dövründə
azsaylı xalqların yaşlı nəsilləri arasında yalnız öz doğma dilində danışan insanların sayı da az deyildi və bu
insanlar ailə daxilində, təbii ki, yerli dillərdən istifadə edirdilər. İkinci səbəb Azərbaycan Respublikası
müstəqillik qazandıqdan sonra dövlətin apardığı dil siyasəti ilə bağlıdır. Sovet dövründə mövcud olan rus
məktəblərinin bəzilərində bir neçə Azərbaycan qrupu açılsa da, bu məktəblərin heç biri bağlanmamış və öz
fəaliyyətini indiyədək də davam etdirir. Azsaylı xalqların yaşadığı bölgələrdə isə yerli dillərin tədrisinin əsası
qoyulmuş, bir sıra dillər üçün yazı sistemləri formalaşdırılmış, əlifba layihələri hazırlanmış və dərsliklər nəşr
edilmişdir. Azsaylı xalqların yaşadığı bölgələrdə yerli dillər müntəzəm olaraq tədris edilir. Bu məsələlərdə
mühüm məqamlardan biri də yerli icmaları təmsil edən insanların bu işlərə cəlb edilməsidir. Məsələn:
Azərbaycanda yaşayan tat əsilli Ağacamal Soltanov Məmmədxan Soltanovla birlikdə Tatca-azərbaycanca,
Azərbaycanca-tatca lüğət hazırlamışdır. Azərbaycanın tanınmış talış əsilli alim və tədqiqatçıları, məsələn,
Novruz Məmmədov, Əvəz Sadıqov və s. talış dili ilə bağlı bir sıra dərsliklər, lüğətlər və s. nəşr etdirmişlər.
Azərbaycanda azsaylı xalqların dillərini və mədəniyyətlərini təmsil edən bir çox mərkəzlər, məsələn,
―Ronai‖ kürd mədəni mərkəzi, rus icması, slavyan mədəniyət mərkəzi, ―Samur‖ milli mədəniyyət mərkəzi,
―Turqan-tel‖ və ―Yaşlıq‖ tatar mədəniyyət cəmiyyətləri, Axıska türklərinin təmsil edildiyi ―Vətən‖
cəmiyyəti, ―Orain‖ udin mədəniyyət mərkəzi, ―Avesta‖ talış assosiasiyası, ―Buduq‖ mədəniyət mərkəzi,
ingiloy icması və s. fəaliyət göstərir. Qaxda Gürcü, Qusarda isə Ləzgi Dövlət Teatrı mövcuddur. Azsaylı
xalqların dillərində qəzet və jurnallar nəşr edilir (məsələn, ―Samur‖, ―Dəngi Kürd‖, ―Soxnut‖ qəzetləri),
gündəlik radio və televiziya verilişləri yayımlanır və bunlar dövlət büdcəsi hesabına dəstəklənir.
(http://www.mfa.gov.az/content/114)
I TÜRKOLOJĠ QURULTAYIN DĠL QURUCULUĞUNA TƏSĠRĠ
Kazımov C.İ.
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Xalqımızın tarixində XX yüzilin 20-ci illəri milli özünüdərkin, milli ləyaqətin keyfiyyət etibarı ilə yeni
mərhələsini təşkil edir. Məhz bu mərhələdə ədəbi dilin funksional üslublarının da imkanları genişlənir.
―Dil hər bir millətin ən ümdə atributudur: millət varını, dövlətini, hətta ərazisini itirə bilər və bununla
belə, yenə də yaşayar, lakin millət dilini itirəsi olsa, onun izi-tozu qalmaz‖ (F.Köçərli)
Keçən əsrin 20-ci illəri (1920-ci illər) Azərbaycan ədəbi dilinin intensiv inkişafı, yeni formada milli
dilə transformasiyası dövrü kimi kimi səciyyələnir.
I Türkoloji Qurultay türk xalqlarının, həmçinin Azərbaycan xalqının həyatında mühüm sosial-siyasi və
mədəni bir hadisə kimi yadda qalmışdır. Qurultay dolayısı ilə türk xalqlarının qısa zaman kəsiyində Avropa
mədəniyyətinə və elminə inteqrasiyasına, həmçinin də mütərəqqi Avropa xalqlarının ümumtürk mədəniyyəti
və elmi ilə yaxından tanış olmasına zəmin yaratdı.
I Türkoloji Qurultaydan (1926) sonra dil quruculuğu sahəsində yeni addımlar atılır. 1929-cu ildə I
Orfoqrafiya konfransı keçirilir və burada orfoqrafiya qaydaları müzakirə obyektinə çevrilir. Həmin ildə latın
əlifbası ilə 20 min sözü əhatə edən «İmla lüğəti» nəşr edilir. 20-ci illərin polemik ab-havası bu lüğətdə də
Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il
313
əksini tapır; ələlxüsus da alınma sözlərə münasibətdə ikilik nəzəri cəlb edir – sözlər lüğətlərdə iki formada
əks olunur.
Qurultaydan sonrakı dövrlərdə ərəb əlifbasından yavaş-yavaş imtina edilməsi ahəng qanununun qrafik
cəhətdən faktlaşmasına yardım etdi, ələlxüsus da saitlərin konkret olaraq göstərilməsinə şərait yaradılmaqla
sözün vokal əsasının olduğu kimi təzahür olunmasına imkan yarandı. Həmin dövrdə Azərbaycan ədəbi dilinə
dialektlərin təsiri saitlərlə əlaqədar bir çox fonetik dəyişmələrlə səciyyələnir. Məs.: işıq-ışıq, irmaq-ırmaq,
ov-av, sovurmaq-savırmaq və s.
Qurultaydan sonra ədəbi dilin başqa məsələləri ilə nisbətdə əlifba məsələsinin müzakirəsinə çox yer
ayrılır. Bu, əlbəttə, təbiidir, ona görə ki, bu məsələ həll olunmadıqca, ədəbi dilin başqa məsələlərini düzgün
həll etmək, eləcə də dil quruculuğu sahəsində tədris-metodiki işləri nizamlamaq çətin olar.
1929-cu il yanvarın 1-dən Azərbaycan dili yazısından ərəb əlifbası çıxarılır və latın əlifbası əsasında
tərtib edilmiş yeni əlifba qəbul edilir, ―Şərqdə mədəni inqilab‖ baş verir.
―Yeni yol‖ qəzeti yazırdı ki, I Bakı Türkoloji Qurultayı öz meyvələrini verdi, bunun ardınca dil
quruculuğu sahəsində yeni-yeni işlər, tədbirlər görüldü. Latınçıların bu sahədə apardığı işlər diqqətdə idi.
I Bakı Türkoloji Qurultaydan sonra 1927-ci ildə Krımda, 1928-ci ildə Səmərqənddə, 1930-cu ildə
Almatıda imla konfransları, 1932-ci ildən başlayaraq keçirilən Türk Dil Konqresləri, 1976-cı ildə Almatıda,
1980-cı ildə Daşkənddə, 1988-ci ildə Aşqabadda keçirilən sovet türkoloji konqresləri I Bakı Türkoloji
Qurultayının təsiri ilə keçirilmiş mühüm elmi tədbirlərdir.
Sovet hökumətinin dil quruculuğu sahəsindəki işlərinin elmi müzakirəsində və türk dilləri ilə əlaqədar
konkretləşdirilməsində I Türkoloji Qurultayın böyük tarixi önəmi oldu.
SADƏ LEKSĠK TƏKRARLARIN MƏTNYARATMA XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ
Kərimova A.Z.
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Sadə leksik təkrarların ən çox yayılmış növü eyni leksik vahidlərin cümlə daxilində təkrar
işlənməsidir. Bu təkrar tipinin mətnin hansı dildə olması ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki,
sadə leksik təkrarlar şeirlərdə daha çox istifadə olunur.
Poetik mətndə təkrar dörd funksiyanı yerinə yetirir: 1) mətnin ―poetik tonunu‖ formalaşdırır; 2)
mənanın kombinator artımını yaratmaq üçün mətnin strukturunu təşkil edir; 3) ekspressiv kombinator
artımını yaratmaq üçün mətnin strukturunu təşkil edir; 4) ekspressiv güclənməyə xidmət edir.
Mətndə təkrar üslubu formalaşdırmaq xüsusiyyəti daşıyır. Təkrar mətn vahidləri daxilində işləməklə
bu vahidləri semantik planda bir-birinə bağlayır.
Məlumdur ki, bədii mətndə semantik əlaqələrin nisbəti bir sıra problemlərlə, o cümlədən yaradıcılıq
prosesi və bədii qavrama, mətnin təşkili qanunauyğunluqları ilə əlaqəlidir.
Vilyam Bleykin şeirlərində müxtəlif növlü leksik təkrarlardan, o cümlədən sadə leksik təkrarlardan
geniş istifadə edilir. Təhlil göstərir ki, bu təkrarlar şairin yaradıcılığında mətnyaratma prosesində mühüm rol
oynayır və əsas koqeziya vasitəsi kimi çıxış edir. Konkret nümunələri nəzərdən keçirək. V.Bleykin ―Çiçək‖
(―The blossom‖) şeiri ―meri‖ sözünün leksik təkrarı ilə başlanır. Birinci sətrdə leksik təkrar sərçənin şən
olmasını daha qabarıq nəzərə çatdıtmaq məqsədi daşıyır və müəllif burada kontrakt təkrar növündən istifadə
edir. Olduqca şən olan sərçə gülün yamyaşıl yarpaqlarının (so green) altında oturmuşdur. Sonrakı sətirdə şair
əvvəlki sətrlə koqeziya yaratmaq üçün sinonim təkrardan (happy) istifadə edir. Lakin sinonim təkrar sərçəyə
deyil, gülə aiddir. Şənlik hər iki obyektə aidlik baxımından qapalı kontekst yaradır. Gülün şənliyi sərçənin
onun yarpaqları altında oturmasından doğursa, sərçənin şənliyi həm yataq üçün yer tapmasında, həm də
yarpaqların altındakı moruqla bağlıdır. Sərçə həm yem, həm də yataq yeri tapmışdır. Bu mənzərəni müşahidə
və nəql edən müəllif olsa da, hadisə ―Məsumluq nəğmələri‖ silsiləsinə aiddir və uşaq dünyasını, uşağın
hadisələrə münasibətini ifadə edir.
Merry Merry Sparrow
Under leaves so green
A happy Blossom
Sees you swift as arrow
Seek your cradle narrow
Near my Bossom.
Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il
314
Şeirin sonrakı bəndinin ilk misrasında birinci misrası ilə yenidən koqeziya yaradılır. Bu koqeziya
sinonim təkrarla reallaşdırılır. Məlumdur ki, merry sözü çoxmənalıdır və onun bir mənası da gözəldir. Prettty
sözü də oxşar məna daşıyır. Şair ikinci bəndin birinci misrasında sadə kontakt leksik təkrardan istifadə edir.
Bu bəndin ikinci misrası birinci bəndin ikinci misrası ilə eynidir. Şerdə mətn vahidlərini bəndlər kimi
ayırsaq, iki vahid arasındakı sintaktik təkrarın yaratdığı koqeziya üzə çıxır. Moruq da gülün yarpaqları
altındadır.
Pretty pretty robin
Under leaves so green
A happy blossom
Hears you sobbing sobbing
Pretty pretty
Near my bosom
Hər iki bəndin üçüncü misrası da eynidir. Daha bir sintaktik təkrar qeydə alınır. Hər iki sintaktik təkrar
distant mövqedədir. Şeirin son üç misrası isə əvvəlki misraların semantik əlaqələri – konnotativ və assosiativ
əlaqələrinin formalaşdırdığı ümumi ovqatı dəyişdirir.
Beləliklə, mətn hadisəsi olan təkrar dil vahidlərinin birləşməsinin dil-sistem qanunauyğunluqları ilə
tənzimlənir, ifadə olunan məzmun tələbi kimi təzahür edir. Məhz bu cəhət təkrarın mətnyaratma
xüsusiyyətlərini təsdiqləyir.
MULTĠCULTURALĠSM AND LANGUAGE
Karimova D.A.
Sumgayit State University
That would not be an exaggeration to assess that globalization has greatly shaped the world we live in
today. Therefore, with the introduction of new technologies in transportation and improved diplomatic
relations, currently, it has become way too easier for people move form one place to another freely. The
migration of people from their native lands to foreign countries along with other historical causes, have been
a major precursor to a mix of different nations living altogether within a single jurisdiction. This, in its turn,
has paved the way to a cultural diversity throughout the countries, specifically, those with higher living
standards. The unity of miscellaneous people with different backgrounds have led to an introduction of a
recently new phenomenon, the so called, - multiculturalism. Throughout the decades, many politicians,
sociologists and psychologists have tried to come up with different ideas to correctly define the term
―multiculturalism‖. However, mostly, it has been used to characterize the fact of diversity in a society, and
how to understand and confront challenges breeding from the cultural and religious diversity. The supporters
of multiculturalism truly believe that respect to all individuals with different race, ethnicity, culture, religion,
language and nationality ought to be everyone‘s top responsibility in all societies. It has become a common
practice to see mosques in Christians-dominated societies or vise-versa, or to publish news, open schools and
run TV channels in minorities‘ languages in many countries, and etc. For instance, it would be also
interesting to charge that there are three official state languages in Switzerland, and two in Belgium just to
make sure that multiculturalism is maintained at the highest level. Other than that, Azerbaijan has declared
2016, - as the year of multiculturalism which clearly proves how secular, respected and multicultural society
prevails in the country. While multiculturalism has brought a number of positive impacts and values into
societies, one of the main challenges related to it was to find a common language to accelerate the
communication and adaptation process for foreigners. On one hand, in multicultural societies, minorities are
highly respected and provided with opportunities where their native languages dominate, on the other, small
communities are offered different language services to improve the official language where they live in. It is
also noteworthy to mention that the role of English, too, has more than doubled in recent years as a common
language between diverse cultures. Many linguistics refer English as the language of multiculturalism or the
working language for international and intra-national communication across the globe. The wider use of the
English language in daily communication, businesses, political dialogues and many other spheres, has all
contributed to the popularization of it. Almost in all countries where English is not the official language, it is
offered as the second-language in schools and universities, as well. Many universities run international
program in English, and many international companies and institution hold trainings and events in English,
Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il
315
as well. Thus it comes as no surprise that in most cases, newcomers of any society start communicating with
both local and international people from different countries in English, first. Put simply, English has become
the language of the world and is considered as a tool to enhance a positive way towards communication
through foreign languages. The essence of being bilingual or multilingual is steadily increasing as time goes
by, and individuals from the early ages are taught the rising significance of cultural understanding and
intercultural communication. Possessing wider language skills make people understand the existence of
multiple realities in a faster way as they become more acquainted with different cultural backgrounds. To
conclude, the influx of individuals into different regions generate multidimensional social, economic and
cultural transformations, and protecting and promoting cultural and linguistics pluralism should be of
greatest importance in multicultural world.
Dostları ilə paylaş: |