AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

Allahlar dünyasının ( Ulduzlu göyün) Ģəkli, inikası, yaxud kölgəsidir. 
―Güzgü  konsepsiyası‖  qədim  dövr  mədəniyyətinin  sirli  tərəflərinin  aşılmasına  müvəffəqiyyətlə 
bələdçilik edə bilir.  
Bu sırada dil problemləri, xüsusilə, onomastik terminlərin  mənasının açılması, bəzi qədim yazıların 
oxunması da mühüm yer tutur. Aydınlıq üçün onomastik  terminlərin, jarqon ifadələrin bir neçəsini nəzərdən 
keçirək: 
Nammu - Şumer yaranış modelində bütün varlığın anası hesab edilən ilahə adıdır. 
Zurvan - Mifoloji yaranışın başlanğıcını qoyan Zaman və tale allahının adıdır. 
Köküdey - Türk yaranış təsəvvürlərində yer alan onomastik terminlərdəndir. 
Tukulka - Etrusk miflərində demon adıdır. 
Xufu - Şərəfinə ən uca ehram tikilmiş Misir Fironunun adıdır. 
Bu  terminlərin  mənası    heç  bir  dildə  başa  düşülmür.  Çünki  bunlar    yuxarıda  bəhs  etdiyimiz  dünya, 
varlıq və yaranış strukturuna uyğun xüsusi qayda ilə formalaşdırılmış jarqon sözlərdir.Bu terminlərin mənası 
güzgü qaydası ilə asanlıqla acılır. Yəni, həmin ifadələr  güzgü əksində olduğu kumi sağdan sola oxunmalıdır. 
Onda:                                                 
                                                   Güzgü 
                                      
 
NAMMU 
UMMAN 
ZURVAN 
NAVRUZ 
KÖKÜDEY 
YEDÜ KÖK 
TUKULXA 
AXLU KUT 
XUFU 
UFUX 
MƏRRÜX 
XÜRRƏM     mənasına gəlir. 
               
 
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
287 
 
 
Həmin  terminlərin  məna  acımının  doğruluğu  təkcə  sadə  mexaniki  əks  oxunuşda  deyil.  Bunların  və 
digər  belə  ifadələrin  hər  birinin  izahı  və  əsaslandırılması  müxtəlif  vaxtlarda  çap  etdirdiyim  kitab  və 
məqalələrdə verilmişdir. Lakin gizli mənası olan bu terminlərə qısaca şərh də vermək mümkündür. 
Məsələn,  Nammu  adı  okeanla,  su  ilə  bağlıdır  və  Umman  dual  yanaşmada  onun  əsl  səciyyəsini 
göstərir. 
Zurvan zamanın başlanğıcını qoyan Zaman və Tale allahının adıdır. Əks oxunuşdakı  Navruz da ilin 
yeni tsiklinin başlanması ilə bağlıdır. 
Xufu  adının  Üfüqlə  bağlılığını  ifadə  edən  dəlil  isə  qəbrüstü  yazıdır.‖Misir  piramidaları  necə 
tikilmişdir‖ kitabında X.A.Kink yazır: ‖Xufu est tot kto prinadlejit qorizontu‖(7.26) Yəni, ―Xufu o kəsdir ki, 
üfüqə məxsusdur‖. 
Maraqlıdır ki, çox qədim kökə malik  həmin sözlərin şifrəsi açıldıqda bu gün də Azərbaycan dilində 
başa  düşülən  sözlərə  gəlir.  Ad  qoyma,  termin  yaratma  sahəsində  müstəsna  səlahiyyətlərə  malik  Qam  və 
kahinlərin  vaxtilə  kodlaşdırdığı  termin  və  jarqon  sözlərin  gizli  mənasının  başa  düşülməməsi  tarixin    və 
mədəni  irsin  öyrənilməsində    bu  gün  də  yanlışlıqlara  yol  açır.  Məsələn,  ―Xürrəm‖  termininin  mənasının 
düzgün başa düşülməməsi Babəkin başçılıq etdiyi Xürrəmilər hərəkatı və azadlıq mübarizəsi üzərinə kölgə 
salır.    Elmi  ədəbiyyatda  və  dərs  vəsaitlərində  xürrəmilərin  şad,  şən,  kefcil  və  şəhvətpərəst  kimi  təqdim 
olunması səhvdir.  İyirmi  il  müddətində,  şad, şən,  kefcil  və  şəhvətpərəstlərin  güclü xilafət  ordusuna layiqli 
müqavimət  göstərə  bilməsi  heç  bir  məntiqə  sığmır.  Yanlışlığın  əsası  qam  jarqonu  kimi  formalaşdırılmış 
―Xürrəm‖ ifadəsinin gizli mənasının bilinməməsidir. Bu termin də güzgü qaydası ilə əksinə oxunduqda əsl 
mahiyyəti  aydınlaşır.  Mərrix  çoxallahlılıq  dövründə  müharibə  və  şücaət  allahının  adı  olmuşdur.  Təbii  ki,  
ölüm-  dirim  müharibəsində  kefcillik  və  şəhvətpərəstlik  yox,  müharibə  və  şücaət  allahının  qüdrətinə  inam 
ideyası  əsas  olmuşdur.  Digər  tərəfdən  Mərrix  qədim  dövrdən  Mars  planetinin  adıdır.  Marsın  mifoloji 
təsəvvürdə  yer  alan  qırmızı  rənginin  Xürrəmilərin  geyimində,  bayraqlarının  rəngində  əks  olunması  da 
simvolik məna daşıyır və dediklərimizi təsdiq edir. 
Ayrı-ayrı  onomastik  terminlərdən  əlavə,  güzgü  üsulu  ilə  Etrusk  yazılarını  və  bu  üslubdan  istifadə 
edilərək kodlaşdırılmlş digər yazıları da oxumaq mümkündür. Oxuya bildiyimiz yazıların ən əhəmiyyətlisi 
Lemnos adasından tapılmış daş sütun üzərindəki yazıdır. 
Əlində qalxan və ikiağızlı balta tutmuş döyüşcü təsvirini dövrələyən yazı qədim italyan əlifbası ilə və 
Güzgü qaydası ilə yazılmışdır. Güzgü vasitəsi ilə bu yazıda aşağıdakı cümlə və ifadələri oxumaq mümkün 
olmuşdur.  
Doyüşçü təsvirinin aşağısında:  “Qan alam minim  ul”; 
Döyüşçü təsvirinin ön  tərəfində:  “Ukan iki hücum  apersn axĢam”: 
Döyüşcü təsvirinin arxa tərəfində:  “Aklem gel üzge”... 
Bu  kitabədəki  yazının  dəyəri  ondadır  ki,  buradakı  yazılar  Azərbaycan  dilində,  ümumiyyətlə  türk 
dillərində məlum olan yazıların ən qədimidir. Belə ki, türkcə məlum olan  yazılı abidələrin ən qədimi Altun 
döyüşçü  qəbrindən  tapılan  yazı  hesab  olunur.  Qızıl  cam  üzərində  yazılan‖Eşik  xan  öldü,  başın  sağ  olsun‖ 
yazısı miladdan öncə V əsrə aid edilir. Güzgü üsulu ilə oxuduğum yazı isə həmin yazıdan 200 il qabağa m.ö. 
VII əsrə aiddir. (1.26.) Həm də bu yazının Avropa ilə Asiyanın qovşağında tapılması çox mətləblərdən xəbər 
verir. 
 
 
 
DETERMĠNASĠYA VƏ DETERMĠNATĠVLƏRĠN ĠFADƏ VASĠTƏLƏRĠ 
Əliyeva Ş.Ə.  
Azərbaycan Dillər Universiteti 
 
 ―Determinasiya‖  termini  latın  dilində  ―determinatio‖  sözündən  götürülmüşdür  və  ―hədd,  hüdud, 
müəyyənləşdirmə‖ mənalarında işlənir. ―Determinasiya‖ dedikdə sözün geniş mənasında şərti parametrlərə 
uyğun  olaraq  bu  və  ya  digər  obyektin  və  ya  hadisənin  yerinin  müəyyənləş-dirilməsi,  onların  fərdi 
xüsusiyyətlərinin klassifikasiyası  başa düşülür.  
Təbii  elmlər  sahəsində  determinasiya  dedikdə  maddələr  və  ya  proseslərlə  bağlı  məsələ-  lərdən,  tarix 
sahəsində  isə  prosesin  və  ya  hadisənin  yeri  və  qanunauyğunluqlarından    danışıldığı  halda,  filologiya 
sahəsində 
―determinasiya‖  dedikdə  bu  və  ya  digər  dil  vahidinin,  leksemin,  fonemin 
müəyyənləşdiriliməsindən söhbət gedir. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
288 
 
 
Dilçilikdə ―determinativ‖ termini ―determinasiya‖ sözünə paralel olaraq işlədilir. Determinasiya ismin 
qrammatik  kateqoriyası  olub,  hər  hansı  bir  sinifdən  obyekt  və  ya  obyektlər  qrupunun  seçilməsinə  kömək 
edir.  Bu kateqoriya çox mürəkkəb və özünəməxsus kateqoriyadır.       
Dilçilikdə  ―determinasiya‖  termini  ilə  yanaşı  ―referensiya‖,  ―kvantifikasiya‖  və  ―aktualizasiya‖ 
terminləri də geniş işlənir və onlar determinasiya termininə yaxın terminlər hesab edilir. 
―Determinasiya‖  sözü  öz  özlüyündə  ―eynicinsli  mahiyyətlər  (analyışlar)  sinfini  formalaş-dıran 
keyfiyyətlər  məcmusu‖  anlayışını  ifadə edir.    Misal  üçün,  dovĢan  dedikdə  xeyli  sayda  ayrı-ayrı  fərdlərdən 
ibarət olan bütöv bir heyvan növü haqda təsəvvür yaratmır. 
Dilçilikdə  determinasiyanın aşağıdakı növləri məlumdur: referent (müəyyən referent, qeyri-müəyyən 
referent, qeyri referent və s.) 
Determinasiya dedikdə ilk başa düşülən müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik anlayışlarıdır.  
Determinasiya  kateqoriyası  dildə  müxtəlif  vasitələrlə  ifadə  edilə  bilər.  Bu  vasitələr  sırasına    xüsusi 
qrammatik elementlər – artikl, determinasiyanı aydın şəkildə ifadə edən daha mürəkkəb morfoloji (hallanma 
xüsusiyyətləri)  və  ya  sintaktik  konstruksiyalar  (bəzi  təyinedici  sözlərin,  məsələn,  işarə  əvəzlikləri,  söz 
sırasının dəyişməsi) aiddir. 
Determinasiyanın  ifadəsi  daha  çox  aşağıdakı  iki  kateqoriyanın  bir-birinə  əks  qoyulması  üzərində 
qurulur. 
1.  müəyyən – qeyri-müəyyən  
2. xüsusi – qeyri-xüsusi (ümumi) 
Bundan başqa, determinativlər kimi çıxış edən elementləri iki qrupa ayırmaq olar: analitik və sintetik 
elementlər.  
Azərbaycan dilində determinativlər kimi çıxış edə bilən dil elementləri sırasına həm analitik, həm də 
sintetik vasitələri aid etmək olar. Bunlara sifət, say, əvəzlik, müəyyənlik, şəxs, mənsubiyyət şəkilçilərini də 
aid etmək olar.  
Rus  dilində  determinasiyanın  xüsusi  ifadə  vasitəsi  yoxdur.  O,  qeyri-spesifik  vasitələrlə  ifadə  oluna 
bilər. Onlara aşağıdakılar aiddir: 
1. Müəyyən determinasiya; 
 2. Qeyri-müəyyən determinasiya. 
Müəyyən  halda  Этот,  тот,  некий,  qeyri-müəyyən  halda  isə  некто,  кто-то,  один  kimi  qeyri-
müəyyən əvəzliklərlə ifadə oluna bilər. Determinasiya rus dilində həm də hal seçimini müəyyən edə bilər:  
Qeyri-müəyyən  halda    -  ждать  письма,  müəyyən  halda  isə  ждать  письмо  variantlarını  misal 
göstərmək olar. Rus dilində bəzi dilçilər tərəfindən ismin  ждательный падеж adlı halı da qeyd edilir  və 
göstərilir ki, bu hal qeyri-müəyyən determinasiyanı ifadə edir. 
Rus  dilində  kəmiyyət  qeyri-müəyyən  determinasiyasına  da  rast  gəlinir.  Bu  tip  determi  nasiya    rus 
dilində  ismin  adlıq  halının  xüsusi  forması  ilə  ifadə  edilir  və  həm  də  kəmiyyət-ayırıcı  hal  adlanır.  Misal 
üçün, 
Выпить чаю 
Avropa dillərində (ingilis, fransız, alman) əsasən, müəyyən və qeyri-müəyyən determinasiyanın bir-
birinə əks qoyulması sistemi yayılmışdır.  
Ümumilikdə    götürdükdə,  bütün  dillərdə  determinativləri  ifadə  edən  vasitələr  eyniyyət  təşkil  edir. 
Onların sırasına sifətlər, saylar, əvəzliklər, artikllar və bəzi şəkilçilər daxildir. 
Ġngilis dilində iki artikldan istifadə edilir:  
1. Qeyri-müəyyənlik artikli – a (an); 
2. Müəyyənlik artikli – the.  
Fransız dilində isə artiklların determinativ kimi həm tək, həm də sözönləri ilə birləşmiş formalarından 
istifadə edilir. 
Rus və Azərbaycan dillərində artikl nitq hissəsi olmadığından onların funksiyasını hal şəkilçiləri yerinə 
yetirir. 
Əvəzlikərin  determinativ  kimi  işlənməsinə  isə  qeyd  edilən  bütün  dillərdə  rast  gəlinsə  də,  onların 
müxtəlif pozisiyada gəlməsi semantik dəyişikliyə gətirib çıxarır. 
Determinativlərin  bütün  dillərdə  istifadəsi  qaçınılmazdır  və  onlar  mətndə  mənanın  dəyişməsinə  də 
səbəb olar bilər. 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
289 
 
 
 
UNĠVERSALĠ VƏ ONUN TƏDQĠQĠ TARĠXĠNƏ BAXIġ 
Əliyeva N.Ə. 
 AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
 
Dil  universalilərinin  öyrənilməsi  tarixi  uzaq  keçmişə  dayanır.  Dil  hadisələrinin  universallığı  hələ 
qədim dövrlərdən məlumdur. Hələ hind fəlsəfəsində universalilər iki terminlə müəyyənləşdirilir: jati ―sinif‖ 
və  ―samanya‖  ―ümumi‖.  Fəlsəfi  kontekstlərdə  universalilər  haqqında  məlumat  e.ə.  II  əsrə  təsadüf  edir. 
Qrammatikaçı Patanjali adi isim olan inəyin ―fərdi heyvan‖a (dravya) və ya uyğun universaliyə aid olduğunu 
müzakirə  edir.  O,  altı  kateqoriya  irəli  sürmüşdür  ki,  bunlardan  ikisi  universali  və  individialilərdir.  Qədim 
dövrün  filoloqları  antik  dilçilik  nitq  hissələri,  cümlə  üzvləri  haqqında  araşdırmalar  apararkən  universal 
münasibətlərə  rast  gəlmiş  və  bu  ümumdil  qanunlarını  linqvistik  mövqedən  qiymətləndirməyə  çalışmışlar. 
Beləliklə,  onlar  müəyyən  dərəcədə  cümlə  üzvlərinə  aid  antik  nəzəriyyə  ilə  universali  probleminin 
bünövrəsini qoymuşlar.     
Orta əsrlərdə də bu araşdırmalar davam etmişdir. Universal qrammatika yaratmaq meyli öz əksini orta 
əsrlərdə  göstərir.  Orta  əsrlər  fəlsəfəsində  universalilər  haqqında  danışarkən,  onların  obyektiv,  real  və  ya 
əşyaların adı kimi mübahisələri davam etmişdir. Universalilər haqqında ilkin nöqteyi-nəzər belə bir fərziyyə 
irəli sürməyə gətirib çıxarır ki, universalilər idealda ―əşyalardan əvvəl‖ və ya ―əşyalarda‖ mövcuddur.  
Ərəb  fəlsəfəsində  universalilər  məna  məsələsi  ilə  bağlı  əşyaların  xüsusiyyətlərinin  formalaşması  və 
onlarda  baş  verən  dəyişikliklər  kimi  sıx  əlaqədə  nəzərdən  keçirilir.  Lakin  bu  mənanın  özü  onun  digər 
mənalarla  əlaqəsi,  tək  və  ümumi,  eləcə  də  atribut  kateqoriyası  ilə  əlaqədə  nəzərdən  keçirilir.  ―Universali‖ 
anlayışı ―əmr külliyi‖ (ümumi) və ―külliyyat‖ (ümumi anlayış) terminləri ilə ifadə olunurdu. 
Qərbi Avropa fəlsəfəsində universalilər iki əsas mənada işlədilirdi:  
1) müəyyən əşya ilə bağlı olan obyektlə;  
2) hökm bacarığı ilə bağlı subyektlə. 
Universali  problemi  qədim  fəlsəfədə  yaranmışdı,  Platon  və  Aristotelin  adı  ilə  bağlıdır.      Bu  problem 
intibah dövründə də dərinləşmişdir. Görkəmli çex mütəfəkkiri Yan Amos Komenski bir çox elmlərlə məşğul 
olmuş və dil universallığını nəzərdən keçirmişdir. 
Universali  ideyası  XVII  əsrdə  Fransa  alimlərinin  maraq  dairəsinə  daxil  idi.  1660-cı  ildə  fransada 
mətnşünas  Antuan  Arno  və  dilçi  Klod  Lanslo  tərəfindən  ―Universal  və  rasional  qrammatika‖  yazılmışdır. 
―Por-Royal  qrammatikası‖  adlanan  bu  əsərdə  müəlliflər  bütün  dillərə  aid  olan  ümumi  cəhətləri  müəyyən 
etməyə  və  müxtəlif  dillərdəki  fərqləri  və  onların  səbəblərini  aydınlaşdırmağa  çalışmışlar.  Onlar  məntiqin 
ümumi  qanunlarına  əsaslanaraq,  müxtəlif  dillərin  qrammatik  quruluşu  üçün  bir  sıra  ümumi  prinsiplər 
göstərmişlər.  Müəlliflər  bu  əsərdə,  əsasən,  semantik  universalilərin  xüsusiyyətlərinə  nəzər  yetirmişlər.  Bu 
əsər dilçilik tarixində universal ideyasının yayılmasında xüsusi rol oynamışdır. Lakin universal qrammatik  
məsələlər  diqqət  mərkəzindən  kənarda  qalmamış,  alman  alimi  İohan  Fater  1799-cu  ildə  yazdığı  əsərdə 
universal qrammatikanın mühüm məsələlərinə toxunmuşdur. 
İlk  əvvəllər  universal  qrammatika  hər  bir  dilin  əsasında  güman  edilən  universal  semantik 
kateqoriyalarla  bağlı  idi,  konkret  dillər  isə  ideal  sxemə  yaxınlaşmış  variantlar  kimi  şərh  edilirdi.  Güman 
edilən universal sxemdən kənara çıxan dillərin müxtəlifiyi gündəlik istifadədə dillərin deqradasiyası ilə izah 
olunurdu. Bu müəyyən dərəcədə orta əsrlər fəlsəfəsində irəli sürülmüş fikirlə bağlı idi. Bu fikir ondan ibarət 
idi  ki,  dildə  baş  verən  hər  bir  dil  dəyişikliyi  onun  düzgün  işlədilməməsinin  nəticəsi  kimi  verilirdi,  bu  da 
qrammatikaçılar  və  filosoflar  tərəfindən  düzəldilməli  idi.  Məsələn:  fransız,  italyan  və  digər  canlı  roman 
dilləri    xarab  olmuş  latın  dili  kimi  nəzərdən  keçirilirdi,  rus  dili  isə  uzun  illər  ərzində  xarab  olmuş  kilsə 
slavyan dili kimi şərh olunurdu.   
Bu  fikir  XIX  əsr  dilçiliyinə  qədərki  dövrü  əhatə  edirdi,  yəni  formanın  ümumiliyi  varlığın 
(mövcudluğun)  ümumiliyi  ilə  müəyyənləşdirilirdi.  Buradan  da  dilə  real  yanaşma  deyil,  normativ  yanaşma 
tətbiq edilirdi, yəni gerçəklikdə necə danışılmalı olduğun deyil, necə danışmaq öyrənilir.   
XIX əsrdə universal problemi nisbətən zəifləmişdir, lakin bununla belə, müəyyən işlər aparılmışdır. Bu 
dövrdə  dillərin  universal  münasibətləri  əsasında  təsniflər  meydana  çıxmışdır.  Dövrün  görkəmli  alimi 
Vilhelm fon Humboldt ümumi cəhətləri təhlil edərkən onu dilin əmələ gəlməsi ilə əlaqələndirmişdir. 
XX  əsrdə  universali  problemi  dilçilik  tədqiqatlarında  xüsusi  yer  tutmuşdur.  Kopenhagen 
strukturalizmin  nümayəndəsi  Lui  Yelmslev  1928-ci  ildə  çap  etdiyi  ―Ümumi  qrammatikanın  prinsipləri‖ 
əsərində problemin vacibliyinə toxunmuşdur.  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
290 
 
 
XX əsin 40-cı illərində Sovet İttifaqında müxtəlif sistemli dillərin hansı ümumi kateqoriyaların olması 
məsələsi  qaldırılmışdı.  1945-ci  ildə  akademik  İ.İ.Meşaninov  dildə  ümumilik  ideyası  ilə  bağlı  mülahizəsini 
irəli  sürmüş,  həmin  dövrdən  başlayaraq  semantik  universalilərə  dair  fikirlər,  elmi  mülahizələr  meydana 
çıxmışdır. Bu illərdə universali sahəsində elmi tədqiqatlar, əsasən, N.S.Trubetskoyun elmi fəaliyyətinin təsiri 
ilə bağlı olmuşdur. Onun əsərləri bu problemin inkişafı, bir növ elmi istinad nöqtəsinə çevrilmişdir.  
Dilçilik  tarixində  XX  əsrin  60-cl  illərində  dillərin  müxtəlif  səviyyələrdə  universal  münasibətlərinin 
tədqiqinin  yeni  mərhələsinə  çevrilmişdir.  1961-ci  ildə  Nyu-Yorkda  universal  problemlərinə  həsr  edilmiş 
xüsusi konfrans keçirilmişdir. Konfrnasda C.Qrinberq, Ç.Osqud və C.Cenkinson ―dil universaliləri haqqında 
memorandum‖  yazmışlar.  Bu  memorandum    universali  məsələsinin  mahiyyətini  incəliyi  ilə  aydınlaşdıran 
sənədə  çevrilərək  universali  sahəsində  tədqiqatların  elmi-nəzəri  istiqamətləndirilməsində  xüsusi  rol 
oynamışdır.  
Qeyd etmək lazımdır ki, dilin universal xüsusiyyətləri dilçiləri qədim zamanlardan maraqlandırmışdır. 
Lakin onların empirik yolla tapılması fikri 1960-cı ildə C.Qrinberq tərəfindən irəli sürülmüşdü. Bu məsələnin 
bu illərdə tapılmasını təsadüfilik adlandırmaq olmaz, məhz 1950-ci ilin sonu-1960-cı ilin əvvəli insan dilinin 
basis  xüsusiyyətlərini  deduktiv  üsulla  (dilləri  tədqiq  etmədən)  tədqiq  edən  dilçilik  nəzəriyyələri  inkişaf 
etməyə başlandı. C.Qrinberq törədici qrammatikanın əksinə olaraq öz induktiv metodunu irəli sürdü ki, dilin 
universal  xüsusiyyətlərinin  empirik  yolla  öyrənilməsi  ön  plana  çəkilsin.  Metodun  məğzi  müxtəlif  dil  
ailələrindəki  dilləri  eyni  parametrlərlə  tədqiq  etmək  və  tədqiq  edilən  dillərdəki  üst-üstə  düşən  hadisələri 
tapmaqdan ibarət idi. Bu üst-üstə düşən hadisələr universalilər adlandırılırdı. 
Əsas  problem  dünya  dillərində  bəzi  ümumi  xüsusiyyətləri  necə  müəyyələşdirmək  idi.  Bunun  üçün 
qeyri-real  və  müzakirəsiz  bir  üsul  mövcuddur:  bizi  maraqlandıran  xüsusiyyəti  dünyada  danışılan  bütün 
dillərində yoxlamaq. Qeyri-real üsul dedikdə, bu məsələ tədqiqatçılardan çox böyük əmək tələb etmir, lakin 
bununla  belə,  demək  lazımdır  ki,  bu  ona  görə  qeyri-realdır  ki,  müqayisəli  surətdə  qrammatikanın  bir  çox 
aspektləri çox az miqdarda dillərdə tədqiq edilmişdir. Cümlə və söz birləşmələrində söz sırası detallı olaraq 
yalnız dünya dillərinin 20 %-ində, feil kateqoriyaların semantikası isə daha az miqdarda olan dillərdə tədqiq 
olunmuşdur. 
Buradan belə, nəticə çıxarmaq olar ki, heç bir linqvistik universalini təcrübədə aşkar etmək  mümkün 
deyil.  Lakin  bunu  ancaq  universalinin  daha  ―kəskin‖  qavranılması, istisnaların  olmadığı  bir  vaxtda  demək 
olar. Belə qavranma insan dilinin ümumi xüsusiyyətlərinin empirik aşkarlanması haqqında danışmağın qeyri-
mümkünlüyününü  ortaya  qoydu,  bu  səbəbdən  C.Qrinberq  və  onun  ardıcılları  universalilərin  statik 
qavranması üsulunu seçdilər. Bu zaman universalilərin hər bir dildə yoxlanması tələb olunmur.  
 
 
ĠNGĠLĠS VƏ AZƏRBAYCAN DĠLLƏRĠNDƏ PERSONALĠZASĠYA KATEQORĠYASININ 
FORMALAġMASINDA YĠYƏLĠK ƏVƏZLĠKLƏRĠNĠN ROLU VƏ ONLARIN DĠSKURSĠV- PRAQMATĠK 
ġƏRTLƏNMƏSĠ  
(Ġngilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında) 
Əsədova M.N. 
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti 
 
Nitq  hissələri  arasında  orijinallığı  ilə  seçilən  və  leksik-qrammatik    sözlər  kimi  qruplaşdırılan 
əvəzliklərin ingilis dilində yiyəlik əvəzlikləri kimi məlum olan növü Azərbaycan dilində şəxs əvəzliklərinin 
yiyəlik  hal  şəkilçisi  qəbul  etmiş  təsriflənən  formalarına  uyğun  gəlir  və  bu  qrup  leksik  vahidlərin  semantik 
yükünün altında sahiblik, nəyinsə yiyəsi olma mənası anlaşılır. Belə ki, kommunikativ prosesdə danışanın, 
yəni  nitq  aktı  iştirakçısının  şəxsiyyətlərarası  münasibətlərini  qurmaq,  ―özünün‖,  ―müsahibinin‖  və  yaxud 
―başqa  bir  şəxsin‖  və  ya  ―şəxslərin‖  mənsubiyyət  əlaqələrini  vurğulamaq  və  eləcə  də  bu  münasibətlərin 
sərhədlərini  müəyyən  etmək  üçün  ingilis  dilində  yiyəlik  əvəzlikləri,  Azərbaycan  dilində  isə  şəxs 
əvəzliklərinin yiyəlik hal formaları işləklik qazanmışdır. Bu tip əvəzlik qruplarının ifadə etdiyi əsas məna, 
yəni  mənsubiyyət  anlayışı  ilə  yanaşı  kommunikativ  prosesdə  nitq  aktı    iştirakçısının  intensiyasından  və 
kommunikativ  prosesin  digər  iştirakçılarına  onun  münasibətindən asılı  olaraq,  onların  əlavə  konnotasiyalar 
ifadə  etməsi  ingilis  dilində  olan  yiyəlik  əvəzliklərinin  və  Azərbaycan  dilində  olan  yiyəlik  halda  olan  şəxs 
əvəzliklərinin  diskursiv-  praqmatik  şərtlənməsinin  təzahürüdür.  Nitq  aktı  iştirakçısının  nitqində,  yaxud 
müəllifin  öz  əsərində    özünün  və  ya  yaratdığı  obrazın  fərdiləşməsinin  morfoloji-  leksik  ifadə  üsulları  ilə 
gerçəkləşməsi olan personalizasiya dil kateqoriyası universal bir kateqoriya olaraq mahiyyətcə gerçək aləm 
və bu aləmdəki insanın koqnitiv- idrakı fəaliyyəti ilə əlaqədardır. T. A.  Pivovarçik qeyd edir ki, ―personallıq 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
291 
 
 
funksional-semantik  sahəsini  əmələ  gətirən  dil  vasitələri  praqmatik  funksiyanı  yerinə  yetirir,  nitq 
situasiyasının iştirakçılarının kommunikativ əlaqəsinin aktualizasiyası-personalizasiyası sayəsində danışanın 
dəyişən  şəraitlərdə  müxtəlif  adamlarla  kommunikativ  münasibətlərinin  nizama  salınması  üçün  alət  olur‖. 
Belə dil vasitələri cərgəsinə T. A.  Pivovarçik ―şəxs- atribut‖ mənalı yiyəlik əvəzliklərini də aid edir. Dilçi 
alim  dialoji  nitqdə  yiyəlik  əvəzliklərinin  praqmatik  aktualizasiyalı  işlənməsinin  üç  linqvosemiotik 
oppozisiyada  danışanın  müraciət  əsasında  öz  müsahibləri  ilə  qarşılıqlı  əlaqəsinin  nizamlanmasına  imkan 
verir:                     1. Özününkü-özgə oppozisiyası;   
2. İsti-soyuq oppozisiyası;  
3.  Yaxşı-pis  oppozisiyası  (Пивоварчик  Т.  А.  «Прагматический  потенциал  прияжательных 
местоимений» www.qramota.net/materials/1/2009/2-3/51/html).  
Bizi  əhatə  edən  gerçək  aləmin  ağ-qara,  gecə-gündüz,  yaxşı-pis  və  s.  antoqonizlərinə  uyğun  olan  bu 
kimi  əksliklərin  qarşılaşdırılması  insan  idrakının  və  onun  fəaliyyəti  prosesində  ətrafındakılara  olan 
münasibətindən asılı olan intensiyasının mənsubiyyət göstəriciləri olan yiyəlik əvəzliklərinin aktuallaşması 
sayəsində  gerçəklşir.  Belə  ki,  adresantın  nitqində  işlənən  yiyəlik  əvəzliyi  aktuallaşma  səviyyəsindən  asılı 
olaraq, onun adresata olan intensiyasının ifadə obyektinə çevrilir. ―Özününkü‖- ―başqasınınkı‖ oppozisiyası 
altında adresant ya adresatı özünün şəxsi, yaş, cins, etnokultur çevrəsinə daxil edir, yaxud da bu çevrədən 
onu çıxarır, yaxud da özünü onun çevrəsindən kənarda tutmaqla adresatla qarşılıqlı əlaqələrini tənzimləyir. 
Yiyəlik  əvəzliklərinin  nitq  prosesində  aktuallaşan  ―özününkü‖-  ―başqasınınkı‖  oppozisiyası  ilə  bu  qrup 
əvəzliklərin linqvopraqmatik xüsusiyyərlərinə gətirib çıxaran bir sıra  əlavə konnotasiyalar müşahidə edilir. 
Məsələn:  
1.
 
Yaxınlıq, məhrəmlik.  
―I  think,  my  dear,  we    have  all  finished‖    (A.  J.  Cronin  ―The  Citadel‖).-  (Məncə,  əzizim,  (mənim 
əzizim) biz hər şeyi bitirdik). Bu  cümlədə ―my dear‖ müraciəti ilə adresant özünün adresata yaxın, məhrəm 
münasibətini ―my‖ yiyəlik əvəzliyi ilə ifadə edir.  
...  hamıdan  çox  istədiyi,  boynunu  oxşayıb:  "mənim  yaranal  ərim" -  dediyi  Cahandar  ağa  samanlığın 
üstündə  oturub  nərildəyərdi  (İ.  Şıxlı  ―Dəli  Kür‖).  Adresant  adresata  olan  özününkü,  yaxın,  məhrəm 
hisslərinin    ―mənim‖  əvəzliyini  ―yaranal  ərim‖  birləşməsinin  qarşısında  işlədərək  intensiyasını  bir  qat 
mənsubiyyətlə  deyil,  ikiqat  mənsubiyyətlə  bildirərək  daha  qabarıq  aktualizasiya  qoymaq  üçün  əvəzliyin 
praqmamənasından istifadə edir. 
2.
 
Müsahibini qiymətləndirmə, dəyərləndirmə. 
―It’s  this.  Yes,  my  smart  young  gentleman!  May  be  you’ll  be  kind  enough  to  explain  this.‖  (A.  J. 
Cronin ―The Citadel‖)- Bu belədir. Hə, mənim ağıllı centlmenim. Bəlkə, lütf edib bunu izah edəsiniz. Verilən 
bu  nümunədə    ―my  smart  young  gentleman‖  müraciətində  my  yiyəlik  əvəzliyindən  sonra  smart  sifəti 
işlənərək müsahibin onun üçün dəyərini vurğulamaqla,  əvəzliyin praqmatik funksiyasını göz önünə qoyur.     
Oxumaq bilirsənmi? - Yox. - Bəs öyrənmək necə, istəyirsənmi? - Çətindir? - Sənin kimi oğulun əlində 
nəmənədir, bir aya öyrənərsən. (İ. Şıxlı ―Dəli Kür‖). Bu nümunədə ―sənin‖ əvəzliyini  işlətməklə adresant 
adresat haqqında əvvəldən bildikləri sayəsində adresatın onun nəzərində olan dəyərini, yüksəkdə durduğunu 
vurğulayır  və  nitq  aktı  iştirakçısının  intensiyasının  ifadə  vasitəsinə  çevrilən  əvəzlik  yüksək  dərəcədə 
aktuallaşaraq praqmatik-diskursiv məna daşıyır. 
Adresant adresatı öz çevrəsindən kənarda tutmaqla soyuqluq, düşmənçilik, kin, qərəz, rəqabət, fərqlilik 
kimi praqmahisləri yiyəlik əvəzlikləri ilə aktuallaşdırır. Məsələn: 
1.
 
Soyuqluq, laqeydlik.   
―I do doubt your word. You think you’re a wise one‖. (A. J. Cronin ―The Citadel‖)- Sənin sözlərinə 
şübhə edirəm. Sən hesab edirsən, ağıllısan. Adresant ―your- sənin‖ yiyəlik əvəzliyi ilə müsahibinə soyuqluq, 
laqeydli  kimi  praqmahisslərini  büruzə  verərək,  inamsızlığın  səbəbi  kimi  sözlərin  ―sənin‖  olduğunu 
vurğulayaraq əvəzliyin aktualizasiyasını göz önünə qoyur. 
Nişanlımız sənin balığına qalmayıb, özümüz tutarıq (İ. Şıxlı ―Dəli Kür‖). Azərbaycan ədəbiyyatından 
gətirdiyimiz  bu  nümunədə  adresant  adresata  olan  öz  intensiyasını  bildirmək  üçün  mənsubiyyət  mənalı 
―balığın‖  sözünün  qarşısında  ―sənin‖  yiyəlik  halında  olan  şəxs  əvəzliyini  işlədərək  ikiqat  mənsubiyyətlə 
əvəzliyin praqmahiss daşıdığını diqqət önünə çəkir. 
2.
 
İstehza, ironiya. 
You  mistake  me,  my  dear. I  have  a  high  respect for your  nerves.  They  are  my  old  friends  (J.  Austen 
―Pride and Prejudice‖).-Səhv edirsən, əzizim. Sənin əsəblərinə böyük hörmətim  var. Onlar mənim  köhnə 
döstumdur. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
292 
 
 
Ay ana, kimdi gəlib sənin qazanına baxan? (İ. Şıxlı ―Dəli Kür‖). Adresant adresata müraciətində ikiqat 
mənsubiyyət  yaratmaqla  ―sənin  qazanına‖  ifadəsilə  insanların  onun  fərqində  olmadığını,  onunla 
maraqlanmadıqlarını ifadə etmək üçün yiyəlik halda olan şəxs əvəzliyinin aktualizasiyasından istifadə edir.    
3.
 
Düşmənçilik, qərəz, kin. 
And  YOUR  defect  is  to  hate  everybody.-  Sənin  səhvin  odur  ki,  sən  hamıya  nifrət  edirsən.  (J.  Austen 
―Pride  and  Prejudice‖).  ―Your‖  yiyəlik  əvəzliyinin  hətta  mətndə  ancaq  böyük  hərflərlə  verilməsi,  yəni 
adresatın bu əvəzliyi aktuallaşdıraraq ondan öz qəzəbinin, iradının ifadəsi üçün istifadə etməsi bu referentiv 
vahidin praqmatik funksiyasının reallaşmasını bildirir. 
 Elə sənin kimiləri deyilmi camaatın evini yıxan (İ. Şıxlı ―Dəli Kür‖). 
Sənin  mollaların  heç  vaxt  maarif  məşəlini  yandırmayacaq.  Əksinə,  bacarsalar,  bütün  qığılcımları 
söndürəcəklər (İ. Şıxlı ―Dəli Kür‖). Bu nümunələrdə adresantın dilindən verilmiş ―sənin kimiləri‖ və yaxud 
―sənin  mollaların‖  ifadələri  ilə  onun  aresata  olan  kini,  qəzəbi,  ondan  fərqli  əqidəyə,  xislətə  malikliyi 
əvəzliyin  köməyi  ilə  reallaşır.  Əvəzliyin  belə  aktualizasiyası  birbaşa  adresantın  adresata  olan  gizli 
intensiyasını qabardaraq üzə çıxarır və praqmahisslərin ifadəsinə xidmət edir. Müəllif bu kəlmələrdə yiyəlik 
halda  olan  əvəzliyi  işlətməklə  personalizasiya  ortaya  qoyaraq  nitq  aktı  iştirakçılarının  kommunikativ 
asılılığını, situativ uyğunluğunu  göstərir. 
İngilis  və  Azərbaycan  dillərində  deyiktik  və  referentiv  vahidlər  olan  yiyəlik  əvəzliklərinin 
personalizasiya  kateqoriyasının  göstəriciləri  kimi  araşdırılması  qarşılaşdırılan  bu  dillərdə  insanın  idrakı- 
koqnitif  fəaliyyəti  ilə  əlaqədar  olaraq  intensiyasının  ifadə  vasitələri  kimi  bu  əvəzliklərin  hər  iki  dildə  olan 
linqvopraqmatik xüsusiyyətlərə malik olduğunu aşkar edir.