Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Vergi siyasəti.
Böyük bir imperiya yaradan Nadir şahın vergi ödəyən 
əhaliyə münasibətini şərti olaraq iki mərhələyə bölmək mümkündür. Birinci 
mərhələ onun şah seçilməsinə qədər olan dövr hesab edilir. Bu dövrdə o, 
xalqın gözündə əraziləri düşməndən azad edən bir qəhrəman idi. Bu 
dövrdə Nadir xalqa münasibətdə çox mülayim rəftar edirdi. Nadir şah 
seçildikdən sonra isə vəziyyət dəyişməyə başladı. Belə ki, ordunu silah-
sursatla və ərzaqla təchiz etmək üçün əhalidən vergi toplanması və 
mükəlləfiyyətləri yerinə yetirmək tələb olunmağa başladı. Vergi və 
mükəlləfiyyətlərin qaydaya salınması Nadir şahın aqrar siyasətinin tərkib 
hi
ssəsi idi. Bu zaman artıq dövlətçilik maraqları ilk yerə keçmişdi. Dövlət və 
şah torpaqlarında, dini idarələrin və ayrı-ayrı feodalların torpaqlarında 
yaşayan rəiyyətlər formal olaraq icarədarlar hesab olunurdu. Icarədarlıq irsi 
idi. Torpaq və otlaq sahələrindən istifadə üçün rəiyyət və elatlar renta 
verməyə məcbur idilər. Rentanın hər üç növü (işləyib ödəmə, məhsul və 
pul) alınırdı. 
Nadirin aqrar siyasətinin ilk günlərində işləyib ödəmə və pulla 
müqayisədə məhsul rentasına daha çox üstünlük verilirdi. Ancaq XVIII 
yüzilliyin 40-cı illərindən pul məhsul rentasını sıxışdırıb, aqrar siyasətə 
uyğun olaraq tədricən daha üstün mövqe qazanırdı. Işləyib ödəmə rentası 
bütün müsəlman ölkələrində olduğu kimi əkinçilik təsərrüfatında xüsusi 
əhəmiyyət kəsb etməklə dövlət və feodalların arasında bölgüdən 
görünürdü. Nadir şahın dövrünün rəsmi vergi sənədi «Dəftəri rokbəyi 
Nadiri» tərtib olunmuşdur. Bu sənəd əvvəlki kadastrlar əsasında 
hazırlanmışdı. Nadir şahın vergi siyasəti əslində onun aqrar siyasətinin 
tərkib hissəsi olub eyni məqsədə xidmət edirdi.
Nadir şahın hakimiyyət dövründə vergi və mükəlləfiyyətlərin əsasını 
torpaq və gəlir vergisi (malcəhət, üşr, çobanbəyi, nəticə, vocux-i 
zərbxana); can vergisi (sər-şamar, yasaq-kəş, cizyə) qoşunun təminatı 
(ulufə, sürsat, əsbi-çapar) hərbi xidmət mükəlləfiyyəti (çərik); şah və dövlət 
məmurları üçün vergi (rusumat, məhbulat, peşkəs, xəraci-mütərəddidin); 
dövlət və feodalların xeyrinə olan biyar və yol rüsumu olan rəhdari idi. Nadir 
şah 1745-ci ildə xəracın pulla yığılmasına göstəriş vermişdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, vergi və mülkiyyətlərin çox hissəsi qoşunun 
təminatına sərf olunurdu. Ordunun məvacibi, silahı və ərzaq təminatı böyük 
vəsait tələb edirdi. Ordunun tələbatı üçün yığılan ülafə və sursat vergisi 

---

23
dövrün ağır vergilərindən idi. 1741-ci ildə Nadir şah Dağıstana yürüşə 
hazırlaşarkən 100 minlik ordunun bütün xərci yerli əhalinin üzərinə 
düşmüşdü. Nadir şah əvvəlki illər ərzində alınmayan vergilərin toplanmasını
əmr etmişdi.
Nadir şahın apardığı islahatlar nə qədər dövlət maraqlarına xidmət 
etsə də onu idealizə etmək olmaz. Nadir şahın hakimiyyətinə qarşı baş 
vermiş üsyanlar bunu sübut edir. Vergilərin artırılması, əhalinin 
köçürülməsi, böyük xərc tələb edən işğalçı yürüşlər xalqın vəziyyətini 
olduqca pisləşdirmişdi. Azərbaycanda XVIII əsrin 30-40-cı illərində Nadir 
şahın hakimiyyətinə qarşı geniş xalq çıxışları başlamışdı.