Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Azərbaycanda Nadir şahın hakimiyyətinə qarşı üsyanlar. 
Antiiran 
çıxışlarının ilk əlamətləri XVIII əsrin 30-cu illərinin birinci yarısında, Iran-
Türkiyə müharibəsinin gedişi dövründə meydana çıxsa da, bu çıxışlar öz 
zirvəsinə XVIII əsrin 30-cu illərinin ikinci yarısı 40-cı illərin əvvəllərində 
çatdı. Xalq hərəkatının əsas səbəbi amansız hərbi-feodal diktatura 
rejiminin qurulması, feodal istismarının görünməmiş həddə çatması, şah 
ordusunun Azərbaycanda dəfələrlə cəza ekspedisiyaları təşkil etməsi ilə 
bağlı idi. 
Azərbaycanda xalq mübarizəsinin əsas xarakterik xüsusiyyəti 
istiqlaliyyət və feodal istismarına qarşı mübarizənin qovuşmasından ibarət 
idi. Artmaqda olan hərbi xərcləri ödəmək məqsədi ilə Nadir şah amansız 
vergi siyasətinə əl atmışdı ki, bu da xalq kütləsinin onsuzda ağır olan 
vəziyyətini daha da mürəkkəbləşdirmişdi. Azərbaycanda antiiran 
hərəkatının özünəməxsus əlamətlərindən biri də hərəkat iştirakçılarının 

---

25
sosial tərkibinin geniş olması idi. Xalq hərəkatında aşağı zümrənin bütün 
təbəqələrindən başlayaraq feodallara qədər hamı iştirak edirdi.
Türkiyə və Iran qoşunlarının hücumları nəticəsində artıq 1736-cı ildən 
Azərbaycanda aclıq tüğyan etməkdə idi. Aclıq və bahalıq haqqında 
məlumat verən A. Kretasi yazır ki, təkcə Muğanda deyil, bütün Təbriz 
vilayətində, Gəncə, Qazax, Lori, Gürcüstan, Naxçıvan və Irəvanda da çörək 
çatışmırdı. Bir man buğda 300 tümənə satılırdı. Rusiya rezidenti Koluşkinin 
20 dekabr 1737-
ci il tarixli məktubunda da aclıq və bahalığın tüğyan etməsi 
barədə xəbər verilirdi.
Dözülməz yaşayış və yadelli ağalığa qarşı başlanmış xalq çıxışlarını 
yatırmaq üçün Nadir cəza ekspedisiyaları göndərmək taktikasına əl atdı. 
1737-
ci ildə Azərbaycana 20 minlik qoşunla gələn Nadirin qardaşı Ibrahim 
xan Car, Tala, Muxax əhalisinin çıxışlarının əvvəlcə danışıqlar yolu ilə 
sakitləşdirməyə müvəffəq olsa da, 1737-ci ilin yayında yenidən çaxnaşma 
baş verdi. Ibrahim xan tərəfindən məğlub edilən dəstələr Dağıstana 
çəkilərək gizləndilər. 1738-ci ildə 30 minlik qoşunla çaxnaşma ocağını 
söndürmək üçün Ibrahim xan Car istiqamətində yürüşə başladı. Ibrahim 
xanın Car yürüşü haqqında yürüş iştirakçısı Iran tarixçisi Məhəmməd 
Kazım məlumat verir. Onun məlumatına görə Car və Tala əhalisi 
Gürcüstan, Qarabağ və Şirvan qoşunlarının da iştirak etdiyi güclü Iran 
ordusunun hücumunu eşidib kömək üçün Qazıqumıq hakimi Surxay xan və 
Tabasaran üsmisilə müraciət etdilər. Tezliklə Tabasaran, Xınalıq, Ağzıpara 
və Kurakidən Car əhalisinə 20 minlik yardım gəldi. Üsyancıların biləşmiş 
qüvvələrinə Divanə Ibrahim və Xəlil başçılıq edirdi. Tərəflər arasında ilk 
toqquşma nizami Iran ordusunun üstünlüyü ilə başa çatdı. Üsyançıların 
qüvvəsini lazımınca qiymətləndirməyən Ibrahim xan düşməni bir zərbə ilə 
aradan götürmək fikrinə düşdü. Canik dağı yaxınlığındakı dar bir dərədə 
Ibrahim xanın qoşunları tələyə düşdü. Iran ordusunun böyük bir hissəsi 
başda Ibrahim xan olmaqla məhv edildi, sağ qalanlar isə qaçmaqla 
canlarını qurtardılar.
Car üsyanı və qardaşı Ibrahim xanın ölüm xəbərini Hindistanda 
eşidən Nadir şah 1739-cu ildə Abdal Qəni xanın başçılığı altında 
Azərbaycana cəza dəstələri göndərdi. Qəni xan öz qoşunlarını Cənubi 
Azərbacan, Xorasan və Gürcüstanın hərbi dəstələri ilə gücləndirərək 1741-
ci ilin fevralında Alazan vadisinə yaxınlaşdı. Iran qoşunları çətinliklə olsa da
üsyançıların müdafiə istehkamlarını ələ keçirdilər və bir neçə ay ərzində 
Car və Tala kəndlərini qarət etdilər. Sağ qalan əhali qaçıb dağılışdılar, 
yaşayış məskənlərində heç bir həyat əlaməti qalmadı.
1741-
ci ilin yazında Orta Asiyaya yürüşünü başa vuran Nadir şah 100 
minlik ordu ilə Şimali Azərbaycan və Dağıstana yürüşə başladı. Bu böyük 
ordunun bütün xərcləri yerli əhalinin üzərinə düşürdü. Nadir bütün vergi
imtiyazlarını ləğv edərək, çox böyük qəddarlıqla ötən illərdən qalmış vergi 
borclarının toplanmasına başladı. Ordunun ləng hərəkətini görən Nadir 
Fətəli xan başda olmaqla yüngül süvari ordusunu Cara göndərdi. Dağlarda 
gizələnmiş üsyançılarla ilk döyüş Fətəli xanın məğlubiyyəti ilə başa çatdı. 

---

26
Irandakı rus diplomatlarının məlumatına görə, bu döyüşdə Iran tərəfi iki min 
nəfər itirdi.
1741-
ci il yayın əvvəlində Şamaxıya gələn Nadir Heydər bəyin 
başçılığı ilə 10 000 nəfərlik dəstəni üsyançıların arxasınca göndərərək, özü 
isə 35 000 qoşunla Bərdə, Qələbə və Şahdağ istiqamətindən Qazıqumıqa 
doğru hərəkət etdi. Iran ordusu üsyançıları elə bir vaxda yaxaladı ki, 
rəhbərlik arasında ixtilaf yaranmışdı. Buna görə də Iran qoşunlarının ilk 
hücumlarına davam gətirməyərək dağlara dağılmışdılar və Nadirin 
qoşunlarının irəliləməsi üçün yol açıldı. Iran ordusu üsyançıların ailəsinə 
divan tutdu. Öz xalqlarına xəyanət edən Surxay xan, Tarku şamxalı, 
Tabasaran üsmisi Nadirin hüzuruna gələrək əhv olundular.
Feodalların xəyanəti dağlıların müdafiəsini sarsıtsa da, üçyançılar 
silahı yerə qoymadılar. Geri çəkilən üsyançılar Iran qoşunlarını naməlum 
yerlərə apararaq qəfildən onlara basqın edirdilər. Nadiri hər şeydən çox 
üsyançı dəstələrinin gecə hücumları narahat edirdi. Əhali bütün ərzaq 
ehtiyatını özü ilə apardığı üçün Nadirin ordusunda aclıq başlandı. Irəliyə 
yürüşü dayandırılan Nadir şah Çox kəndi yaxınlığındakı Andail dairəsində 
baş verən döyüşdə məğlubiyyətə düçar oldu. Qışın yaxınlaşması və aclıq 
Nadiri müvəqqəti dayandırıb Şirvana qayıtmağa vadar etdi.
Cənubi Dağıstan və şimali-şərqi Azərbaycandakı üsyançılara qarşı 
yönəlmiş 1741-1742-ci il kompaniyası Iran üçün çox ağır başa gəldi. Çox 
kəndi yaxınlığında Iran ordusunun məğlubiyyəti xəbəri bütün Avropaya 
yayıldı və Nadirin məğlubedilməzliyi haqqında mif dağıldı. 
1743-
cü ildə Şimali Azərbaycanda Iran ağalığına qarşı daha bir 
üsyan qalxdı. Şirvan əhalisi özünü Səfəvi sülaləsinin varisi elan edən 
yalançı I Sam Mirzənin ətrafında toplandı. 1743-cü ildə Şirvanda bir-birinin 
ardınca iki yalancı Sam Mirzə üsyanı baş verdi. Bu üsyanların əsas 
hərəkətverici qüvvəsi xalq kütləsi olsa da, üsyanda bəzi yerli feodallar da 
iştirak edirdi. 
1743-
cü ilin əvvəlində Avarıstanda peyda olan I Sam 
Mirzə belə bir məlumat yaydı ki, o, Sultan Hüseynin oğludur və Isfahanın 
əfqanlar tərəfindən mühasirəsi zamanı etimadüddövlə Məhəməd 
Mömincanın köməyi ilə paytaxtdan qaçmağa müvəffəq olmuşdur. Sam 
Mirzə Gürcüstan və Krımda gizlənmiş, Nadirin Dağıstanda 
məğlubiyyətindən sonra Avarıstana gəlmişdi. Sam Mirzənin ətrafına tezliklə 
20 minə qədər adam toplaşdı və Qazıqumıq hakimi Surxay xan da ona 
qoşuldu. Sam Mirzə və Surxay xan 15 minlik qoşunla yeni Şamaxını ələ 
keçirdilər. Nadir şah oğlu Nəsrullah Mirzəni böyük ordu ilə Şamaxıya 
göndərməklə yanaşı, yerli qarnizonları möhkəmləndirmək məqsədi ilə 
Gəncə, Qarabağ, Çuxursəd, Əhər, Qaradağ və Muğana 10-20 minlik hərdi 
hissələr göndərdi.
Sam Mirzə əhalini öz tərəfinə cəlb etmək üçün Nadir şahın müəyyən 
etdiyi bütün vergiləri ləğv etməklə, xalq kütlələri arasında böyük populyarlıq 
qazandı. Lakin Sam Mirzənin qələbələri uzun sürmədi. Qış qurtaran kimi 
Şamaxıya yaxınlaşan Iran ordusu Nəsrullah Mirzənin başçılığı altında 
Şirvan düzündəki döyüşdə üsyançıları məğlub etdilər. Sam Mirzə qaçarkən 

---

27
ələ keçirilib qətlə yetirildi. Surxay xan isə Dağıstana qaçaraq gizlənə bildi. 
Nəsrullah Mirzə Heydər xanı Şamaxı hakimi təyin etdikdən sonra geriyə 
qayıtdı. 
1743-
cü ilin payızında Şirvan bölgəsində yeni yalançı Sam Mirzə 
peyda oldu. «Burnu kəsik» ləqəbini alan Sam Mirzə Dağıstana gələrək 
Surxay xanın oğlu Məhəmməd xanla ittifaq yaratmağa nail oldu. 
Məhəmməd xanla birləşən II Sam Mirzə Azərbaycana Cənubi Dağıstana və 
Iranın şimal əyalətlərinə göndərdiyi məktublarında əsas məqsədinin Səfəvi 
taxtının qanuni varisi kimi hakimiyyəti Nadirin əlindən almaq olduğunu 
bildirdi. Təbliğat nəticəsində Sam Mirzə Şirvan,Dərbənd və Tabasaranda 
çoxlu tərəfdar toplaya bildi. Dərbəndə Nadirin təyin etdiyi hakim 
Məhəmməd Əliyə qarşı qiyam qalxdıqda, sonucda Nadirdən kömək istədi. 
Nadir Şamaxı hakimi Heydər xana Dərbəndə kömək göstərmək əmrini 
verdi. Şabran və Dərbənd arasınada Heydər xana yetişən Şirvan 
üsyançıları onun qoşununu məğlub edib özünü də öldürdülər. Bundan 
sonra Ağsunu ələ keçirən üsyançılar Sam Mirzəni şəhərə dəvət etdilər. 
Məhəmməd xanla Yeni Şamaxıya gələn Sam Mirzə Nadirin qoyduğu bütün 
vergiləri ləğv etdi və yüngül vergilər müəyyənləşdirdi. Üsyançılarıq qələbə 
xəbəri nəticəsində xalq çıxışları çox geniş ərazini–Xəzər dənizindən 
Gəncəyə qədər bölgələri əhatə etdi. Nadir Dərbəndə köməyə göndərdiyi 
Təbriz hakimi Aşur xan və Gəncə hakiminin qoşunlarını da Sam Mirzə 
məğlubiyyətə uğratdı. Şirvan üsyanı nəticəsində Şimali Azərbaycanın 
böyün hissəsi, Şirvan, Qarabağ və Gəngəyədək ərazi üsyançıların əlinə 
keçdi və Sam Mirzə Iran şah kimi fərmanlar verməyə başladı. Türkiyə ilə 
hərbi əməliyatlara başı qarışan Nadir Şirvan üsyanını yatırmaq və Sam 
Mirzənin tərəfinə keçən Dərbənd hakimi Məhəmməd Əlini cəzalandırmaq
üçün oğlu Nəsrullah Mirzə və Fətəli xanı qoşunla Azərbaycana göndərdi. 
Türkiyə ilə hərbi əməliyyatların qızğın bir vaxtında Nadir daha təhlükəli 
saydığı Şirvan üsyanını yatırmaq üçün öz hərbi düşərgəsindən də 
Nəsrullah Mirzəyə kömək göndərmək qərarına gəldi. Nəsrullah Mirzənin 
Fətəli xan başda olmaqda Azərbaycana göndərdiyi 3 minlik ordusunu da 
Muğan düzündə Sam Mirzə məğlubiyyətə uğratdı. Bu məğlubiyyətdən 
sonra Nadirin göstərişi ilə Nəsrullah Mirzə özü 20 minlik qoşunla Muğan 
düzünə gəldi. Ağsu yaxınlığında, Şah bağı adlı yerdə baş verən döyüşdə 
Sam Mirzə məğlubiyyətə uğrayıb Ağsu qalasına çəkildi, yaralanmış 
Məhəmməd xan isə Dağıstana qaçdı. Iran qoşunları qalanı mühasirəyə 
aldı. Vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görən Sam Mirzə kiçik dəstə ilə, çox 
ehtimal ki, milli azadlıq hərəkatına başçılıq edən gürcü feodalı Qivi 
Amilaxbari ilə birləşmək üçün Gürcüstana qaçdı. Ağsunu ələ keçirən Iran 
qoşunları böyük qırğın və talançılıq törətdilər. Sam Mirzəni ələ keçirən 
Gürcüstan hakimi Teymuraz onu Nadir şaha təhvil verdi və gözləri çıxarılaq 
Sam Mirzə Qarsa sürgün edildi. Nadir Kaxetiya hakimi Teymurazın əməyini 
yüksək qiymətləndirib onu Koxetiya çarı elan etdi, əvvəllər Gəncə 
bəylərbəyliyinə daxil olan Qazax və Borçalı mahallarını onun idarəsinə 
verdi.

---

28
Şirvanla eyni zamanda Nadir şaha qarşı Şəkidə xalq azadlıq 
hərəkatı başladı. Şəkidə Iran hakimiyyətinə qarşı xalq çıxışlarına 
başlanmasının əsas səbəbi Nadirin nümayəndəsi Məlin Nəcəfin zülm və 
özbaşınalığı olmuşdu. Nəcəfin özbaşılığından Nadirə gələn şikayətlərdən 
ehtiyatlanan şah, Şəki əhalisinə öz nümayəndələrini onun yanına 
göndərməyi təklif edir. Hacı Çələbi Nadir tərəfindən Şəki mahalının vəkili 
təyin edildi və xüsusi fərmanla Məlik Nəcəfə Çələbinin razılığı olmadan 
vergi qoymaq qadağan edildi. Bu 1741-ci ilin sonunda baş vermişdi. Hacı 
Çələbinin vəkil təyin edilməsini Azərbaycan xalqının Nadir üzərində mənəvi 
qələbəsi kimi qiymətləndirmək daha doğru olardı. Hacı Çələbinin Nəcəfin 
işlərinə açıq şəkildə müdaxilə etməsi sonucunun şikayətlə Nadirə müraciət 
etməsinə səbəb oldu. Nəcəfə Çələbinin şah fərmanlarının icrasına, 
vergilərin toplanmasına mane olmasını bildirdikdə, Nadir təcili olaraq Hacı 
Çələbini hüzuruna çağırdı. Hacı Çələbi boğazında edam kəndiri olsa da
cəsarətlə məlik Nəcəfin özbaşınalıqlarını, vergiləri qeyri-qanuni artırmasını 
Nadirə bildirib şahı günahkar olmadığına inandırdı və daha geniş 
səlahiyyətlərlə geri qayıtdı. Bundan sonra Nadir öz əmirlərinə demişdir ki,
mənim hüzurumda heç kəs ağzını açmağa cəsarət etmir, nuxalı Çələbi isə 
boğazında kəndir öz fikrini bildirməkdən çəkinmədi. Görərsiniz o nə isə bir 
iş törədəcək, mən heç vaxt yanılmıram.
Doğrudan da Nadir səhv etməmişdi. Şəkiyə qayıdan Çələbi Nəcəf 
üzərinə nəzarəti daha da gücləndirdi. Məlik Nəcəf yenidən şikayətlə Nadirə 
müraciət etməyə başladı. Hacı Çələbi nüfuzlu adamları öz ətrafına 
toplayaraq Məlik Nəcəfi öldürdü. Türkiyə ilə müharibədə yaranmış 
müvəqqəti sakitlikdən istifadə edən Nadir soyuq qışa baxmayaraq 
şəkililərin üsyanını yatırmaq qərarına gəldi. Hacı Çələbi isə bu müddət 
ərzində ciddi hazırlıq işləri görərək Gələsən-Görəsən qalasında müdafiə 
qurmuşdu. 1744-cü ilin noyabrında Nadir şah Hacı Çələbiyə qarşı yürüşə 
başladı. Yolların keçilməz olduğu üçün Nadir ordunun çox hissəsini və 
artilleriyanı Daşbulaq kəndində qoyaraq, 15 minlik seçmə qoşunla Gələsən-
Görəsən qalasına yaxınlaşdı. 1744-cü ilin 29 noyabrında baş vermiş ilk 
döyüşdə məğlub olan Iran qoşunları geri çəkilməyə məcbur oldu. Şəki 
üsyançıları Iran qoşunlarını qovaraq çoxlu qənimət ələ keçirdilər, geri 
çəkilərkən isə Nadir özü çətinliklə ölümdən xilas olmuşdu. 1745-ci ilin 
əvvəlində Nadir yenidən Şəkiyə hərəkət etdi. Nadirin təslim olmaq tələbini 
Hacı Çələbi qətiyyətlə rədd etdi. Qalanı bir ay mühasirədə saxlasa da onu 
ələ keçirə bilməyən Nadir yenidən Muğana çəkilməyə məcbur oldu. Uzun 
müddətli mühasirə nəticəsində üsyançıların ərzağı tükəndiyi üçün Hacı 
Çələbi Nadirin hakimiyyətini tanımağa məcbur oldu. 1746-cı ilin martında 
Hacı Çələbi tabeçilik bildirdi. Nadir şah məlik Cəfəri Şəkinin yeni hakimi, 
Hacı Çələbini isə vəkili təyin etdi. Bu heç də Hacı Çələbinin məğlubiyyəti 
demək deyildi, çünki əgər belə olsaydı, Nadir şah xüsusi fərmanla Hacı 
Çələbini vəkil təyin etməzdi. Hacı Çələbinin bu müstəqilliyi sonra Şəki 
xanlığının özülü oldu. 

---

29
Beləliklə, Nadirin amansız siyasətinin, aramsız müharibələrin 
nəticəsi olaraq ölkənin müxtəlif sosial təbəqələri arasında yaranmış 
ziddiyyətlər sonda dövlətin tənəzzülünə, sui-qəsdlərə və saray intriqalarına 
gətirib çıxardı və Nadir şah belə bir sui-qəsdin qurbanı olaraq 21 iyun 1747-
ci ildə çadırında öldürüldü.
Nadir şahın ölümündən sonra əsasən hərbi güc nəticəsində 
birləşdirilmiş imperiya dağıldı. Bunun əsas səbəbi imperiya daxilində 
əmtəə-pul münasibətlərinin və iqtisadi əlaqələrin zəif olması idi.