131
4
4
3
1
2
x
x
y
Карточка №2
Алгоритмин блок-схеминдян истифадя едяряк функсийанын графикини гурун вя
хассялярини тясвир един:
1
4
1
2
x
x
y
Бу иш юйрядиъи характер дашыйыр вя илк дярсдян башлайараг бцтцн синиф
фяаллашыр.
Алгоритмин блок-схеми шаэирдляря истигамят верир вя щяр карточкада верилян
мисаллара ясасян шаэирдляр квадрат функсийанын гурулмасыны юйрянирляр.
Функсийанын хассялярини дцшцнъяли фяалиййятляри иля тясвир едирляр. Мцяллим
карточкалары йыьдыгдан сонра шаэирдляр дяфтярлярини ачырлар. Лювщяйя биринъи вя
йа икинъи варианты щялл етмиш шаэирдляр чыхырлар. Онлар карточкалардакы функсийала-
рын графиклярини изащатла лювщядя гурурлар вя хассялярини тясвир едирляр. Мцяллим
щялля нязарят едир, галан шаэирдляр ися юз вариантларына аид олмайан мисалларын
щяллини йазырлар. Беляликля, 15 дягигя ярзиндя шаэирдляр юз карточкаларындакы
щялли йохламагла йанашы дярсдя алдыглары биликляри мющкямляндирирляр. Шаэирдляр
мцяллимин рящбярлийи иля йекун нятиъя чыхарырлар:
Квадрат функсийанын графикини гурмаг цчцн ашаьыдакы мярщяляляр ардыъыл
йериня йетирилмялидир:
1) параболанын тяпя нюгтясинин координатларыны тапмаг (m, n) вя ону
координат мцстявисиндя гейд етмяк;
2) параболайа аид бир нечя нюгтя гурмаг;
3) гейд олунмуш нюгтяляри сялис хятля бирляшдирмяк:
Бундан сонра ев тапшырыьы верилир.
“Квадрат функсийанын графикинин гурулмасы”на аид нювбяти дярсдя дярслик-
дяки чалышмалар щялл едилир.
Мягалянин aktuallыьы. Kompyuterlяrиn tяdrиsя daxиl edиlmяsи mяsяlяlя-
rиn hяllи mяrhяlяlяrиnи dяyишdиrmишdиr: mяsяlяnиn qoyuluшu, rиyazи modellяш-
dиrmя, alqorиtmlяшdиrmя, proqramlaшdыrma, proqramlarыn иcra edиlmяsи vя
nяtиcяlяrиn tяhlиl olunmasы yolu иlя hяr bиr mюvzunun tяlиm edиlmяsи tяlяb
olunur. Mяlumdur kи, яnяnяvи tяlиm prosesиndя dяrsdя шagиrdlяrиn vaxtы
mиsal hяllиnя sяrf olunur, eynи tиplи mиsallarыn hяllи иsя yorucu xarakter daшы-
yыr, xцsusи иlя чoxlu hesablama tяlяb edяn mиsallarыn hяllи psиxolojи gяrgиn-
lиk yaradыr vя rиyazиyyatыn юyrяnиlmяsиnя maneчиlиk tюrяdиr. Gюstяrиlяn altы
mяrhяlя цzrя mыvzularыn tяlиmиndя bцtцn psиxи цzvlяr fяal ишtиrak edиr, mяk-
tяblи obyektиn яsas яlamяtlяrиnи mцяyyяnlяшdиrиr, onlarы bиr tam halыnda
bиrlяшdиrиb qavrayыr. Kompyuter tяlиmиndя dяrketmя prosesи daha yцksяk
sцrяtlя иcra olunur.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
132
Башланьыъ
Алынан парабола функсийанын графикидир
а, b, c ямсалларыны мцяййян един
Параболанын тяпясинин ( m, n) координатларыны тапын
m=-b/2a,
n=( -b
2
+4ac) /4a
Декард координат системини чякин вя M( m, n) гурун
(0, c) нюгтясини ОY цзяриндя гурун
Сон
йох
щя
а
< 0
Функсийанын графики будаглары
йухары йюнялмиш параболадыр
Функсийанын графики будаглары
ашаьы йюнялмиш параболадыр
D=b
2
-4ac
D >
0
Функсийанын
графики ( m, n)
нюгтясиндя ОХ
охуна тохунур
a
D
b
x
a
D
b
x
2
;
2
1
1
щесаблайын. Парабола ОХ охуну
( x
1
;0) ( x
2
;0) нюгтяляриндя кясир
D =
0
Функсийанын графикинин ОХ оху иля ортаг нюгтяси йохдур
Функсийанын гиймятляр ъядвялини 3-4 нюгтя цчцн тяртиб един
Чякилмиш координат системиндя коорднатлары ъядвялдя эюстярилян нюгтяляри гурун
Декард координат системиндя алынан нюгтяляри сялис хятля бирляшдирин
щя
йох
щя
yох
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
133
Gюrцndцyц kиmи bu mяrhяlяlяrdяn bиrи dя alqorиtmlяшdиrmяdиr. Mяsя-
lяnи hяll etmяk цчцn шagиrd onun hяllи mяrhяlяlяrиnи mцяyyяn etmяlиdиr.
Dиgяr tяrяfdяn eynи tиplи mяsяlяlяrиn hяllи alqorиtmlяrиnи tяsvиr edя bиlmяk
dя шagиrdlяrя иzah edиlmяlи, bununla da onlarыn elmя maraqlarыnыn artma-
sыna naиl olmaq mцmkцndцr.
Ишdя VЫЫЫ-ЫX sиnиflяrиn cяbr dяrslиklяrиndя olan bиr neчя mюvzunun юyrя-
nиlmяsиndя alqorиtmlяшdиrmя elementlяrиndя иstиfadя mяsяlяlяrи araшdыrыl-
mышdыr. Rиyazиyyatыn tяdrиsи metodиkasыna nяzяrи, praktиkи vя mяzmunca ye-
nи baxыш tяdqиqatыmыzыn aktual olduьunu tяsdиq edиr.
Мягалянин елми йенилийи. Апарылан тядгигатын нятиъясиндя орта цмумтящсил
мяктяблярин VЫЫЫ-ЫX sиnиflяrdя cяbr дярсляриндя шаэирдляря yenи mюvzulara
aиd алгоритмляри сюзляр вя блок-схемлярля тясвир етмяйи юйрядян, онларда алго-
ритмик тясяввцр, билик, баъарыг вя вярдишлярин формалашдырылмасы иля рийазиййат
тялиминин елми нязяри сявиййясини вя кейфиййятини йцксялдян методика ишлян-
мишдир.
Мягалянин практик ящямиййяти вя тятбиги. Ондан ибарятдир ки, шаэирдляр
VЫЫЫ-ЫX sиnиflяrdя cяbr дярсляриндя алгоритмин (сюзляр вя блок-схемляр) тясвир
цсуллары иля таныш олур, онларын тятбиги иля тялимин сонракы илляриндя мцхтялиф мя-
сяляляри щялл етмяйи юйрянирляр:
— VЫЫЫ-ЫX синифляр цчцн рийазиййат програмлары вя дярсликлярин тякмилляшди-
рилмясиндя тядгигатдан чыхарылан нятиъяляря истинад едиля биляр;
— алынмыш нятиъяляр диэяр цмумтящсил фянляр цзря апарылаъаг тядгигатлар
цчцн база ролуну ойнайыр;
— тядгигатдан педагожи институт вя университетлярдя, щямчинин, орта ихтисас
вя пешя мяктябляриндя, щярби мяктяблярдя дя истифадя едиля биляр.
Яdяbиyyat
1. Таьыйев Щ.Н. Рийазиййатын тядрисиндя щесаблама техникасы комплексин-
дян истифадя методикасы (V-ЫX синифлярин материаллары ясасында): Пед.елм.-
нам….дис.афтроеф. Бакы, 1994.
2. Колмогоров А.Н. Алгоритм, информация, сложность. М: Знание
1991.
3. Румачик П.Ф. От планирования к алгоритмам. МвШ. 1989, №2.
4. Пялянэов Я.Г. Щяндясядян юлчмя характерли практик вя лаборатор ишляри
шаэирдлярин щяндяси биликлярини формалашдыран васитя кими (VЫЫ-ЫX синиф материал-
лары ясасында): Пед. елм.нам. алимл… ….дис.автореф. Бакы, 1996.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
134
Ч.Гамзаев
А.Гашимова
Изучение построения графика квадратичной
функции с помощью алгоритмизации
Резюме
В современной школе элементы алгоритмизации употребляются и на
уроках математики. Например: при изучении неравенств с одним перемен-
ным и при построении графиков функций можно употребить словесный
запись алгоритма и блок-схему. На данной работе описываются алгорит-
мы построения графика квадратичной функции.
Сщ.Gamzaev
А.Gashиmov
Study plottиng quadratиc functиon usиng algorиthmиzatиon
Сummary
Ыn modern school algorиthmиzatиon elements used and mathematиcs
lessons. For example: иn the study of иnequalиtиes иn one varиable and
graphиng functиons may use a verbal account of the algorиthm and block
dиagram. Ыn thиs paper we descrиbe algorиthms to construct the graph of a
quadratиc functиon.
Редаксийайа дахил олуб: 07.04.2014
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
135
Orta məktəb fizika kursunda “Qravitasiya sahəsi”
mövzusunu elmi - metodik təhlili və tədrisi
Əfqan Kərimov,
ADPU-nun dosenti
Mahirə Muradova,
ADPU-nun baş müəllimi
e-mail: e.karimov@ yahoo.com
Rəyçilər: ped.ü.f.d., dos. T.S.Vahidov,
ped.ü.f.d., dos. F.M.Rəştiyev
Açar sözlər: qravitasiya sahəsi, cazibə qüvvəsi, ağırlıq qüvvəsi, sərbəst düş-
mə, kosmik sürətlər, cazibə sahəsində hərəkət.
Ключевые слова: гравитация, гравитационное поле, сила притяже-
ние, силы тяжести, свободное падание; космические скорости, движение в
силе притяжения
Key words: gravitational field, gravitational force, the force of gravity,
free fall, space, speed, move the gravity field
XX əsrin 90-cı illərinə kimi Azərbaycan Sovetlər İttifaqının tərkibində ol-
duğundan orta məktəb fizika proqram və dərslikləri rus dilində olan proqram və
dərsliklərin tərcüməsi əsasında aparılmışdır. Yalnız əsrin sonlarında Azərbay-
can müstəqillik əldə etdi və 2002–ci ildə milli fizika proqramı prof. M.İ.Murqu-
zovun rəhbərliyi altında hazırlandı və həmin proqram əsasında milli dərsliklər
çap olundu.
Köhnə proqramda qravitasiya sahəsi ilə bağlı mövzular VII, IX və XI sinif-
lərdə öyrənilirdisə, buna ayrıca fəsildə yer verilməmişdir. 2006-cı ilə kimi milli
dərsliklərdə isə mövzuya VIII sinifdə və X siniflərdə yer ayrılmışdır.
VIII sinif fizika kursunda ―Qravitasiya sahəsi‖ bölməsində 8 saatlıq vaxt
verilib və VIII sinif fizika kursu elə bu mövzu ilə başlayır. Saatlara bölgü aşağı-
dakı kimi aparılıb:
1.
Ümumdünya cazibə qanunu
2.
Ağırlıq qüvvəsi. Qravitasiya sahəsinin intensivliyi
3.
Cisimlərin sərbəst düşməsi
4.
Şaquli atılmış cismin hərəkəti
5.
Süni peyklərin və planetlərin hərəkəti. Kosmik sürətlər
6.
Təcillə hərəkət edən cismin çəkisi
7.
Qravitasiya sahəsi və Kainat
8.
Təkrar
X sinif ―B‖ səviyyəsində bölmə ilə bağlı mövzulara III fəsil olan ―Dinami-
kanın əsasları‖nda
1.
Qravitasiya qarşılıqlı təsiri. Ümumdünya cazibə qanunu
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
136
2.
Ağırlıq qüvvəsi
3.
Qravitasiya sahəsinin intensivliyi-qravitasiya sahəsinin qüvvə xarakte-
ristikasıdır
4.
Ağırlıq qüvvəsinin hündürlükdən və Yerin cografi enliyindən asılı ol-
ması
5.
Ağırlıq qüvvəsi təsiri altında hərəkət. Şaquli hərəkət
6.
Üfüqi və üfqə bucaq altında cismin hərəkəti
7.
Süni peyklərin hərəkəti adlı mövzuların və müəyyən hündürlükdən üfqə
bucaq altında atılmış cismin hərəkətinin öyrənilməsi adlı laboratoriya işinin ic-
rası nəzərdə tutulmuşdsur.
X sinifdə ―A‖ istiqaməti üzrə III fəsil olan Qravitasiya qüvvələrinə 13saat
vaxt ayrılıb. Burada da yuxarıda qeyd etdiyimiz mövzuların öyrənilməsi vacib
sayılır. Bölməyə nədənsə Nyuton qanunları, elastiklik və sürtünmə qüvvələrinin
təbiəti, qüvvə momenti, fırlanma oxu olan cismin tarazlıq şərtləri kimi mövzu-
lar da əlavə edilmişdir.
Fikrimizcə, bu mövzular müvafiq fəsillərdə daha səmərəli tədris oluna bilər-
di. Elə bunun nəzərə alsaq 2009-cu ildə milli işlər fizika proqramı və dərsliklə-
rində təkmilləşmə apararaq ―Qravitasiya sahəsinə‖ aid materialı VII sinif dərs-
liyinə keçirilmişdir. Burada material 5 saat ərzində
1 dərs Qravitasiya qüvvəsi və qravitasiya sahəsi haqqında anlayış. Ağırlıq
qüvvəsi.
II dərs. Ümumdünya cazibə qanunu
III dərs. Qravitasiya sahəsinin intensivliyi. Cisimlərin sərbəst düşməsi.
IV dərs. Məsələ həlli
V dərs. Şaquli atılmış cisimlərin hərəkəti, mövzuları şəklində verilmişdir.
X sinifdə ―Dinamikanın əsaslarında‖ mövzuya aid material 4 paraqrafda
―Süni peyklərin hərəkəti‖ əlavə edilməklə verilib.
Kurikulumla bağlı VI sinif şagirdləri fizikanı VI sinifdən başlayaraq öyrə-
nirlər. VI sinif fizika dərsliyində qarşılıqlı təsirlərin toxunma ilə və toxunma ol-
madan baş verməsi verildiyinə toxunulduqdan sonra ―Qravitasiya qarşılıqlı təsi-
ri‖ adı altında bir paraqraflıq material verilib.
Aşağıda bəzi mövzuların öyrənilmə metodikası verilir.
Ümumdünya cazibə qanunu
Mövzunun izahına başlayarkən həyati faktlar gətirilir. Belə ki, Yer onun
üzərində olan cisimləri- dağı, daşı, suyu, yuxarıya atılmış topu, səma cisimlərini
və s. özünə cəzb edir. Görəsən bu qüvvənin qiyməti nələrdən asılıdır?
Meyvə ağaclarında yetişmiş meyvələr ağacdan qopandan sonra niyə görə
Yerə düşür? Bu məsələni nalma ağacından qopan almanın ağacın altında dayan-
mış dahi ingilis fiziki İsaak Nyutonun başına düşdüyü ilə əlaqədar düşündürmüş
və səbəbini o özü həll etmişdir. O, kainatdakı bütün cismlərin bir-birini qarşı-
lıqlı olaraq cəzb etdiyini tapmış və bu qüvvələri cazibə (qravitasiya) qüvvələri
adlandırmışdır.
Kainatın bütün cismlərə aid olan və cismlərin bir-birini cəzb etməsi şəklində
üzə çıxan təsir cazibə qarşılıqlı təsiri adlanır.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
137
Cazibə qarşılıqlı təsiri materiyanın xüsusi forması olan cazibə sahəsi ilə öl-
çülür. Bu sahənin mənbəyi kütlədir. İstənilən cismin ətrafında cazibə sahəsi
mövcuddur. Cazibə sahəsinin mənbəyi olan kütləni cazibə yükü də adlandı-
rırlar. Bu yük qraviton adlanır.
Cazibə sahəsinin mühüm xassəsi sahəyə gətirilmiş yükə müəyyən bir qüvvə
ilə təsir etməsidir. Cismin cazibə sahəsi ilə qarşılıqlı təsiri onun kütləsindən
başqa sözlə cazibə yükündən asılıdır.
Kütləsi böyük olan cismin ətrafında daha güclü cazibə sahəsi yaranır. Eyni
bir cazibə sahəsində cazibə yükü böyük olan cismə daha böyük cazibə qüvvəsi
təsir edir.
Cisimlərin bir-birini cəzb etməsini qədimdə insanlar sezmişdilər. Amma bu-
nu kəmiyyət cəhətdən müəyyənləşdirməkdir böyük bir tarixi dövr tələb etmiş-
dir. Bu qanun İsaak Nyuton qədim alimlərin, o cümlədən Azərbaycan alimi
N.Tusinin, polyak alimi N.Kopernikin, alman alimi İ.Keplerin tədqiqatları əsa-
sında tapa bilmişdir.
Düsturun çıxarılışı aşağıdakı kimidir:
Keplerin III qanununa görə:
T
2
=const·r
3
Burada T-period, r-radius vektorudur.
Mərkəzəqaçma təcili
sabit götürsək
Nyuton hesablamalarla göstərmişdir ki, müxtəlif cismlər üçün C sabit qal-
mır, dəyişir. Bu vəziyyətdən çıxış yolunu Nyuton cəsarətli və dahiyanə fər-
ziyyə qəbul etməklə tapmışdır. Nyutona görə C kəmiyyəti ancaq cəzb edən
cismin kütləsindən asılıdır, yəni
C- nin qiymətini yuxarıdakı düsturda yazsaq Nyuton
almışdır.
Nyutonun II qanununa görə
F=m a olduğundan
ifadəsi alınmışdır.
Deməli, iki cisim bir-birini bu cismlərin kütlələri hasili ilə düz, onların ara-
sındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olan qüvvələr ilə cəzb edir.
Burada r- cismlərin mərkəzləri arasındakı məsafə, v-cazibə sabiti, µ, m isə
qarşılıqlı təsirdə olan cismlərin kütlələridir.
Ümumdünya cazibə qanununu ifadə edən bu düstür üç halda doğru nəticələr
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
138
verir:
a)
Cismlər arasındakı məsafə onların öıçülərinə nisbətən çox böyükdür və
bu cismləri maddi nöqtə kimi qəbul etmək olar. Bu zaman cazibə qüvvəsi
maddi nöqtələri birləşdirən düz xətt boyunca yönəlir.
b)
Cismlər bircins kürə kimi (sıxlığı hər yerdə eyni) götürülür. Bu zaman r-
kürələrin mərkəzi arasındakı məsafə kimi qəbul edilir.
c)
Cismlərdən biri R radiuslu kürə digəri isə maddi nöqtədir, r maddi
nöqtə ilə kürənin mərkəzi arasındakı məsafədir.
Cazibə qanununun düsturundan göründüyü ki cazibə qüvvəsi cismin kütləsi
ilə düz, cismlər arasındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir.
Cazibə qüvvələri sonsuz təsir dairəsinə malikdir, məsafə yaxın olduqca ca-
zibə güclü, uzaqlaşdıqca isə get-gedə zəifləyir.
Qeyd edək ki, γ cazibə sabiti universal dünyəvi sabitdir və bütün cismlər
üçün eynidir. Düsturda m
1
=m
2
=1 kq və r=1m götürsək F= v alarıq.
Deməli, cazibə sabiti γ ədədi qiymətcə hər birinin kütləsi 1 kq, aralarındakı
məsafə 1m olan iki bircins kürə arasındakı cazibə qüvvəsinə bərabərdir.
γ- nın dimenzionu
olar.
γ – nin ədədi qiyməti γ=6·67·10
-11
götürülür. γ – nin bu
qiymətini buralma tərəzisi vasitəsilə ingilis fiziki Kavendiş tapmışdır. γ məlum
olduqda Yerin kütləsini hesablamaq olar.
g buradan g =
və
alarıq. Yerin radiusunu
r=6400 km və g = 9,8
götürsək M
yer
= 6·10
24
kq = 6·10
21
t olar.
Ümumdünya cazibə qanunundan istifadə edərək digər səma cismləri olan Ayın,
Günəşin, planetlərin, ulduzların kütlələrini tapmaq olur.
Cazibə sahəsinin intensivliyi. Ağırlıq qüvvəsi
Hər bir cazibə yükü (kütlə) öz ətrafında xüsusi sahə yaradır. Bu sahə Cazibə
xarakterli olduğundan onu cazibə sahəsi adlandırırlar. Sahəyə gətirilmiş hər
hansı cismə cazibə qüvvəsi təsir göstərir. Həmin qüvvəsinin kəmiyyət xarakte-
ristikası olaraq cazibə sahəsinin intensivliyi adlanan fiziki kəmiyyət daxil edilir.
Tutaq ki, M kütləli cisim cazibə sahəsi yaratmışdır.( Yer, ay Günəş, ulduz
və s.). Onun cazibəhansı bir nöqtəsinə növbə ilə m
1
, m
2
, m
3
,....m
n
kütləli
maddi nöqtə kimi götürülə bilən kiçik cisimləri qoyaq. Onlara təsir edən qüv-
vələr müvafiq olaraq F
1
, F
2
, F
3
,..., F
n
olar.Təcrübələr göstərir ki, cismə təsir
edən qüvvə kütlə ilə düz mütənasibdir.Onda sahənin verilmiş nöqtəsinə gətiri-
lən maddi nöqtəyə təsir edən qüvvənin bu cismin kütləsinə olan nisbəti kütlənin
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
139
qiymətindən asılı olmayacaq.
Bu nisbət sahənin xarakteristikası olub sahənin intensivliyi adlanır.
Cazibə sahəsində maddi nöqtəyə təsir edən cazibə qüvvəsinin onun kütləsi-
nə olan nisbəti ilə ölçülən vektorial fiziki kəmiyyət cazibə sahəsinin intensivliyi
adlanır:
=
m = 1 kq götürsək =
olar.Yəni cazibə sahəsinin intensivliyi ədədi
qiymətcə vahid kütləli yükə təsir edən cazibə qüvvəsinə bərabərdir.
Beynəlxalq vahidlər sistemində ( BS –də) - nin dimenzionu
düsturunda Nyutonun II qanununa əsasən
yazsaq
= alarıq.
Yəni, fəzanın verilmiş nöqtəsində cazibə sahəsinin intensivliyi, cazibə qüv-
vəsinin həmin nöqtəyə gətirilmiş cismə verdiyi təcilə bərabərdir.
Cisimlərin Yer tərəfindən cəzb olunduğu cazibə qüvvəsi ağırlıq qüvvəsi ad-
lanır.
= m
Ağirlıq qüvvəsi cismin kütlə (ağırlıq) mərkəzinə tətbiq olunduğundan şaquli
istiqamətdə Yerin (planetin) mərkəzinə radius boyunca yönəlmişdir.
Planetin yaratdiğı cazibə sahəsinin intensivliyinin qiyməti ümumdünya cazi-
bə qanununun ifadəsinə əsasən müəyyən edilir:
buradan
=
=
Deməli g
0
Yerin kütləsi ilə düz , radiusun kvadratı ilə mütənasibdir.
G = 6,67
,
, R = 6,4
m götürsək
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
140
alarıq.
Kütləsi böyük, radiusu kiçik olan planetin səthində g – nin qiyməti daha bö-
yük olur.
Ağırlıq qüvvəsi və eləcə də cazibə sahəsinin intensivliyi g
0
Yer (planet )
səthindən uzaqlaşdıqca azalır.Səthdən olan hündürlükdən asılı olaraq
=G
şəklində dəyişir.
Burada h = R götürsək g =
; h = 5 R götürsək g =
və s.
alarıq.
Yerin radiusu ekvator və qütblərdə fərqli olduğundan
≈ 9,78
,
= 9,83
dəqiqlik tələb olunmayan hesablamalarda g ≈ 10
götürülür.
Cisimlərin sərbəst düşməsi
Vakuumda ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında cisimlərin düşməsi sərbəstdüşmə
adlanır. Sərbəstdüşmə hərəkətinin qanunlarını italyan alimi Qalileo Qaliley kəşf
etmişdir.
Məhşur Pizo qülləsində aparılan təcrübələrlə qaliley müəyyən etmişdir ki,
sərbəstdüşmə bərabərtəcilli hərəkətdir.Eyni bir cazibə sahəsində cisimlərin sər-
bəst düşməsi onların kütləsindən, sıxlığından və formasından asılı olmayaraq
eyni təcillə baş verir.
Sərbəstdüşmə ilə bağlı təcrübəni Qaliley borusu ilə müşahidə etmək olar.Bir
tərəfi bağlı şüşə boruya quş lələyi, qırma, mantar və s. kimi cisimlər atıb borunu
tərsinə çevrilir. Cisimlər müxtəlif zamanda düşür. Sonra borununaçıq ucundan
Komovski nasosu vasitəsilə sorulur. Havası sorulmuş borunu tərsinə çevirəndə
cismimlər eyni zamanda düşür. Deməli, boşluqda bütün cisimlər eyni təcillə
hərəkət edir.
Sərbəst düşən cismin təcili Yerin cazibə sahəsinin intensivliyi olan g-yə
bərabərdir. Ona görə də g – yəsərbəst düşmə təcili deyilir.
Sərbəst düşən cismin hərəkəti başlanğıc sürəti sıfra bərabər olan ( v
0
=0 )
bərabəryeyinləşən hərəkətdir. Bu hərəkətdə sürət və yol düsturları ilə tapılır.
a = g götürsək v = gt ifadəsini alarıq.
Dostları ilə paylaş: |