Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə Bİm -də beynəlxalq iqtisadi siyasətin (BİS) yeri

Transmilli korporasiyalar (TMK) və dünya iqtisadiyyatı

1. TMK-nın mahiyyəti

Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə inkişaf etmiş kapitalist ölkələrininəsas liderləri keçən əsrdə böyük müvəfəqiyyətlər əldə edə bildilər. Nəhəng monopolist fırmaların əlində çoxlu miqdarda maliyyə resursları toplanmışdı. Ölkə daxilində onlardan tam və səmərəli istifadə etmək limiti tükənməkdə olduğuna görə kapital sahibləri pulu ölkənin xaricində yerləşdirmək və daha yüksək gəlir əldə etmək ideyalarını öz hökumətlərinin dəstəyi ilə reallaşdırmağa başladılar. Bu cür ideyaların ortaya çıxması və reallaşmağa başlaması tarixi keçən əsrin birinci yarısına təsadüf edir. Lakin kapitalın xarici ölkələrdə

yerləşdirilməsi işinin dünya iqtisadiyyatına güclü təsiri əsrin ikinci yarısında əyani nəzərə çarpmağa başladı. Məhz bu dövrdə inkişaf etmiş ölkələrin xaricdə fəaliyyət göstərən sənaye, bank və digor strukturlarının sayı 10 mini ötmüşdü. Getdikcə onların içərisindən çox da böyük olmayan qruplar daha fəallaşmağa başladılar və özlərinin istifadə etdikləri yeni stil və üsulların hesabına böyük müvəffəqiyyətlər əldə etdilər. Bunları sonralar transmilli korporasiya (TMK) adlandırmağa başladılar.

Bu gün TMK-lar çox inkişaf etmişlər və bir çox cəhətdən dünya bazarının strukturunu və məhsulların rəqabət qabiliyyətliliyini, beynəlxalq kapitalın hərəkətini və texnologiyanın ötürülməsini təmin edə bilirlər. Yüksək idarəetmə və təşkilati struktura malik olan TMK-ın baş qərargahlarının beşdə dördü ABŞ-da, Yaponiyada, Böyük

Britaniyada, Almaniyada və Fransada yerləşmişdir. Bütün iri TMK-ın 30%-ə qədəri ABŞ-ın payına düşür. dünyanın 500 fəaliyyət göstərən nəhəng sənaye kompaniyalarının 193-ü ABŞ-ın, 87-si Yaponiyanın, 52-si İngiltərənin, 36-sı Almaniyanın, 27-si Fransanın, 16-sı Kanadanın və 13-ü İsveçrənin payına düşürdü.

Dünya iqtisadiyyatının inkişafında, istehsalların beynəlmiləlləşməsində, kapitalın səmərəli dövr etməsində, beynəlxalq miqyasda elmi və texniki nailiyyətlərin istehsala kompleks tətbiq edilməsində, iş yerlərinin yaradılmasında, iqtisadi inteqrasiya

proseslərinin güclənməsində və sairə bu cür texniki, texnoloji, təşkilati

iqtisadi və sosial məsələlərin həll edilməsindən TMK-nın rolu

böyükdür.

TMK-nın bir mühüm cəhəti də vardır. Onlar nəyin

bahasına olursa-olsun mənfəət (təmiz mənfəət) əldə etməyə yox, nəyin

bahasına olursa-olsun istehsalın və xidmətlərin həcminin artırılmasına

çalışırlar və bu yolla da, həqiqətən, mütəmadi olaraq çoxlu mənfəət əldə

edirlər. Bir fıkir verin: ABŞ-ın "Ceneral motoros" avtomobil

korporasiyası 1988-ci ildə 4,9 milyard dollar təmiz mənfəət əldə etməyə

nail olmuşdur. Bəs dünya iqtisadiyyatının "qazancı" nə olmuşdu? 4,9

milyard dollar təmiz mənfəət əldə edən korporasiya 121,1 milyard

dollarlıq avtomobil məhsulu istehsal edib sata bilmişdir.

Həcmdən qazanmaq, məhsulun keyfıyyətini yüksəltmək, çevik

idarəetmə sistemi yaratmaq, elmin, texnikanın, texnologiyanın inkişafını

sürətləndirmək, istehsalın elm tutumluluğunu durmadan yüksəltmək

TMK-nın başlıca iş üsullarındandır. Bütün bunların fonunda satışa görə

rentabellik demək olar ki, bütün transmilli korporasiyalarda çox

aşağıdır. Məsələn, baxılan dövrdə "Ceneral motors» korporasiyasının

rentabelliyi satış həcminə görə cəmi 4faizdən bir qədər çox (4,05)

təşkil etmişdir

nisbətən ucuz əmtəə və xidmətlərlə təmin edirlər. Lakin mahiyyətcə

onlar sovet dövrünün şüarları ilə desək, əsl kapitalistlərdirlər və ilk

növbədə, onlar öz maraqlarını, fırmanın maraqlarını qoruyurlar və

özlərinə xidmət edirlər. Lakin nəticəsi dünya iqtisadiyyatının və

əhalinin xeyrinədir. Bu paradoksdur. Onun izahını, mahiyyətini isə

dünyanın ən məşhur iqtisadçılarından olan Adam Smit vermis və

açmışdır: "Satış üçün məhsul istehsal edən hər hansı bir adam (sahibkar)

yalnız öz şəxsi marağını güdür, xüsusi mənfəətindən çıxış edir. Lakin bu

zaman o, "gözəgörünməz əl" vasitəsi ilə öz məqsədinə tamamilə dəxli

olmayan məqsədə doğru yönəldilir, yəni bəzən özü də bilmədən daha

əməli surətdə cəmiyyətin mənafeyinə xidmət etmiş olur".

TMK-lar həm sayca və həm də istehsalın həcmi baxımından

sürətlə inkişaf etməkdə davam edirlər. BMT-nın tədqiqatçıları hesab

edirlər ki, bu gün 35 minə qədər TMK fəaliyyət göstərir. Müqayisə üçün

göstərək ki, 1939-cu ildə onların sayı cəmi 30-a bərabər idi. İndi TMKdə

birbaşa xarici kapital qoyuluşunun 90%-nə nəzarət edirlər.