Bİlal Dədəyev

II Saziş: status
Preambula
Dağlıq Qarabağın statusu və onun əsas etnik və mədəni xarakterinin 
saxlanılması, Ermənistan Respublikası da daxil olmaqla, beynəlxalq bir-

 218
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
lik üçün maraq doğurur. O istər Azərbaycan Respublikasının, istərsə də 
Dağlıq Qarabağın hakimiyyət orqanlarının birtərəfli hərəkəti ilə müəyyən 
edilə bilməz. Status aşağıdakı parametrlərlə müəyyən olunur:
I. Münaqişədə iştirak edən bütün tərəflərin Azərbaycanın və Ermənistanın 
ərazi bütövlüyünü və sərhədlərinin toxunulmazlığını tanıması.
II. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkibində dövlət və ərazi qurumudur 
və onun öz müqəddəratını təyin etməsi Azərbaycan Respublikası ilə Dağ-
lıq Qarabağın hakimiyyət orqanları arasında sazişdə rəsmiləşdirildikdən, 
Minsk konfransı tərəfindən bəyənildikdən, Azərbaycanın və Dağlıq Qa-
rabağın  konstitusiyalarında  inkorporasiya  olunduqdan  sonra  aşağıdakı 
hüquqları və imtiyazları əhatə edəcəkdir.
III. Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan Ermənistanla və Azərbaycanla sərbəst 
və maneəsiz nəqliyyat və rabitə əlaqəsi saxlamaq hüququna malik olacaq.
IV. Dağlıq Qarabağın inzibati sərhədləri keçmiş Dağlıq Qarabağ Mux-
tar Vilayətinin sərhədləri üzrə müəyyən edilir.
V. Dağlıq Qarabağın referendumda “Dağlıq Qarabağ xalqı” tərəfindən 
qəbul edilmiş öz konstitusiyası olacaqdır. Həmin konstitusiya bu sənəd 
əsasında öz müqəddəratını təyin etmək forması haqqında Dağlıq Qaraba-
ğın hakimiyyət orqanları ilə Azərbaycan arasında rəsmi sazişi inkorporasi-
ya edəcəkdir. Azərbaycan bu sazişlərin inkorporasiyası üçün öz Konstitu-
siyasına müvafiq dəyişikliklər edəcəkdir.
Dağlıq Qarabağın öz bayrağı, gerbi və himni olacaqdır.
VI. Dağlıq Qarabağın ərazisində Dağlıq Qarabağın konstitusiyası və 
qanunları işləyir. Əgər Azərbaycanın qanunları, qaydaları və icra qərarları 
Dağlıq Qarabağın Konstitusiyasına və qanunlarına zidd deyildirsə, onlar 
sonuncunun ərazisində qüvvəyə malikdir.
VII. Dağlıq Qarabağ özünün qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanla-
rını müstəqil surətdə formalaşdırır.
VIII. Dağlıq Qarabağ əhalisi Azərbaycan parlamentinə nümayəndə se-
çir və Azərbaycan prezidentinin seçkilərində iştirak edir.
IX. Dağlıq Qarabağ xaricdə müvafiq nümayəndəliyi olmaq şərtilə iq-
tisadiyyat, elm, mədəniyyət, idman sahələrində və humanitar məsələlərdə 
əcnəbi dövlətlərlə və beynəlxalq təşkilatlarla bilavasitə xarici əlaqələr sax-

 219
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
lamaq hüququna malik olacaqdır. Dağlıq Qarabağın siyasi partiyalarının 
digər ölkələrdəki siyasi partiyalarla əlaqə yaratmaq hüququ olacaqdır.
X. Dağlıq Qarabağ vətəndaşlarının üzərində xüsusi olaraq “Dağlıq Qara-
bağ” yazılmış Azərbaycan pasportu olacaqdır. Dağlıq Qarabağ vətəndaşları 
Ermənistan  qanunlarına  uyğun  olaraq  əcnəbilər  hesab  edilməyəcəklər, 
istədikləri vaxt Ermənistana mühacirət edə və Ermənistan Respublikasına 
daimi mühacirət təqdirində Ermənistan vətəndaşlığını qəbul edə bilərlər.
XI.  Dağlıq  Qarabağ  valyutaların  sərbəst  işləndiyi  azad  iqtisadi  zona 
olacaqdır.
XII.  Dağlıq  Qarabağın  milli  qvardiyası  və  polis  qüvvələri  olacaqdır. 
Dağlıq Qarabağ vətəndaşlarının Dağlıq Qarabağ ərazisində xidmət etmək 
hüququ olacaqdır.
XIII. Azərbaycan ordusu, təhlükəsizlik və polis qüvvələri Dağlıq Qara-
bağ ərazisində yalnız Dağlıq Qarabağ hakimiyyət orqanları icazəsi ilə daxil 
olmaq hüququna malik olacaqdır.
XIV.  Dağlıq  Qarabağın  büdcəsi  onun  öz  ehtiyatları  hesabına 
əmələ  gələn  daxilolmalardan  tərtib  edilir.  Dağlıq  Qarabağ  hökuməti 
Azərbaycanın və xarici ölkələrin şəxslərini və şirkətlərini kapital qoyulu-
şuna həvəsləndirəcək və buna təminat verəcəkdir.
XV.  Dağlıq  Qarabağ  çox  etnik  xarakterə  malikdir;  hər  bir  vətəndaş 
bütün rəsmi və qeyri-rəsmi hallarda öz milli dilindən istifadə hüququna 
malikdir.
XVI. BMT Təhlükəsizlik Şurası bu sazişin təminatçısı olacaqdır.
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi üçün etimadın
 möhkəmləndirilməsi tədbirləri
Münaqişənin dincliklə aradan qaldırılmasına nail olmaq niyyətini nü-
mayiş etdirmək üçün tərəflər hər hansı bir digər sazişi gözləmədən etima-
dın və təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsinə dair aşağıdakı tədbirlərdən 
istənilənləri və ya hamısını həyata keçirə bilərlər:
-   Azərbaycan və Ermənistan İcevan-Qazax sektorunda öz aralarındakı 
sərhəd boyunca atəşkəs rejimini dərhal bərpa etmək barədə öhdəlik 

 220
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
götürə bilər. 1992-ci ildə tətbiq edilmiş bu rejim təcili telefon rabitəsi 
xəttindən və sərhəddə birgə keşik çəkilməsindən ibarət idi;
-   tərəflər  Dağlıq  Qarabağla  əlaqədar,  məsələn,  İcevan-Qazax  sekto-
runda,  Ermənistan  Azərbaycan  sərhədi  boyunca  əlavə  müşahidənin 
həyata keçirilməsi üçün ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin müşahidə 
üzrə missiyasının genişləndirilməsi haqqında sazişə gələ bilərlər;
-   humanitar tələbatların (istər Azərbaycanın köçkün şəxsləri üçün, istərsə 
də Dağlıq Qarabağın daxilində) müəyyənləşdirilməsi məqsədi ilə BMT-
nin Qaçqınların İşləri üzrə Ali Komissarının və Beynəlxalq Qızıl Xaç 
Komitəsinin  köməyi  ilə  dialoq.  Bu,  ya  BMT  Ali  komissarının,  ya  da 
Beynəlxalq Qızıl Xaç Komitəsinin razılığı ilə həyata keçirilə bilər;
-   Dağlıq  Qarabağ  regionunda  həm  ermənilər  üçün,  həm  də 
azərbaycanlılar üçün açıq olan həftəlik və ya gündəlik bazarların təşkili. 
Bu, sərhədi keçmək üçün məntəqələr yaradılmasını, bazar meydança-
larına gələn yolların açılmasını və minalardan təmizlənməsini, tranzit 
rejimlərinin və ticarət qaydalarının modallığı haqqında sazişlər bağlan-
masını tələb edəcəkdir.
---------------------
*
ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri münaqişənin dinc yolla ara-
dan  qaldırılması  üçün  indiyə  qədər  üç  təklif  irəli  sürmüşlər.  Bunlardan 
birincisi 1997-ci il iyulun 18-də təqdim edilmiş və şərti olaraq daha çox 
paket həll adı ilə tanınan təklifdir. Həmin təklif müəyyən qeyd-şərtlərlə 
münaqişənin həllində əsas kimi Azərbaycan tərəfindən qəbul edilmişdir. 
Lakin Ermənistan bu təkliflə razılaşmamışdır.
65. ATƏT-in Minsk Qrupunun Dağlıq Qarabağ 
münaqişəsinin həlli ilə bağlı 1997-ci il 2 dekabr tarixli 
“Mərhələli Həll Variantı” nəyi nəzərdə tutur?
ATƏT-in Minsk qrupunun “Mərhələli həll variantı” (rəsmi adı: Dağlıq 
Qarabağ  Silahlı  Münaqişəsinin  Dayandırılması  Haqqında  Saziş)  1997-
ci  il  dekabrın  2-də  Minsk  Qrupunun  Həmsədrləri  tərəfindən  regionda 

 221
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
münaqişə  tərəflərinə  təqdim  edilmişdir. 
Sülh təklifi Ermənistan və Azərbaycan ara-
sında  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  iki 
mərhələdə  həllini  nəzərdə  tuturdu.  Təklifə 
görə, birinci mərhələdə Ermənistan və Dağ-
lıq Qarabağ silahlı qüvvələri Ermənistan ilə 
Dağlıq  Qarabağı  birləşdirən  Azərbaycanın 
Laçın  rayonu  istisna  olmaqla,  DQMV-
nin  1988-ci  ilədək  olan  sərhədlərinə  kimi 
geri  çəkiləcək  və  Azərbaycanın  məcburi 
köçkünləri təhlükəsiz və sərbəst şəkildə keç-
miş  yurdlarına  qayıdacaqlar.  Eyni  zaman-
da,  münaqişə  tərəfləri  şose  və  dəmir  yol-
ları, enerji xətləri, rabitə, ticarət və digər əlaqələrin açılması üçün dərhal 
tədbirlər görəcəklər. İkinci mərhələdə, tərəflər münaqişənin hərbi aspek-
tinin başa çatmasından sonra Minsk qrupunun köməyi ilə Dağlıq Qara-
bağın statusunun həllinə nail olmaq, Laçın, Şuşa və Şaumyan kənd rayon-
larının məsələsi üçün danışıqlara davam etdirəcəklər. Təklifdə göstərilir: 
“Bu  Saziş  imzalandıqdan  və  ratifikasiya  edildikdən  sonra  qüvvəyə 
minəcək və hərtərəfli həlldə təmin edilən şərtlər istisna olmaqla qüvvədə 
qalacaqdır”.
585
Mərhələli  həll  variantı  təklif  edildikdə,  onun  qonşu  xalqlar  arasında 
etnik nifrətin qarşısını alacağına, bir parça torpaq üstündə dava əvəzinə 
sülhə nail olmaq üçün bu iki dövləti regional çərçivə və ərazi sərhədlərinə 
gətirəcəyinə, uydurmalar və mənfi rəylərə son qoyacağına, Ermənistan və 
Azərbaycan, eləcə də Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı və erməni icması ara-
sında birgə yaşama və əməkdaşlığa gətirib çıxaracağına ümid edilirdi.
586
 
Buna görə də,  Azərbaycan və Ermənistan bu təklifi prinsipcə qəbul etdi. 
585  OSCE Minsk Group Co-chairmanship, “Agreement on the Cessation of the Nagorno-Karabakh 
Armed Conflict”, (Step-by step), 19 September 1997; (http://www.ca-c.org/dataeng/books/book-1/12.
appendix-18.shtml). Accessed on November 24, 2013.
586  Shafiyev, Farid, “Ethnic Myths and Perceptions as Hurdle to Conflict Resolution: Armenian-
Azerbaijani Case”, The Caucasus & Globalization: Journal of Social, Political and Economic Studies, 
Vol. 1(2), 2007, p. 70. 
Prezident Ter-Petrosyanın 
mərhələli həll variantını 
dəstəkləməsi sayəsində 
Ermənistan və Dağlıq 
Qarabağ arasında yaranmış 
siyasi böhran prezidentə qarşı 
Ermənistanda konstitusiya 
çevrilişi və 1998-ci il fevral 
3-də Ter-Petrosyanın 
prezident vəzifəsindən istefa 
etməsi ilə nəticələndi

 222
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
İlk dəfə idi ki, ATƏT-in Minsk qrupunun sülh təklifini münaqişənin hər iki 
tərəfi dəstəkləyirdi. Bundan başqa, Ermənistan prezidenti Ter-Petrosyan 
“Mərhələli həll variantı” ilə bağlı real qiymətləndirilmə aparmış və bildir-
mişdi: bu və ya digər yolla Ermənistan tezliklə varlı və güclü Azərbaycanla 
üzləşəcəkdir. O, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədar ölkəsinin iqtisadi 
blokadada  olmasının  Ermənistanın  iqtisadiyyatına  uzunmüddətli  zərər 
yetirə biləcəyindən ehtiyat edirdi. Onun sözlərinə görə, bu müqavilə Qa-
rabağın təhlükəsizliyini və Ermənistanın siyasi və iqtisadi rifahını təmin 
etmək  üçün  bir  imkan  idi.
587
  Bundan  əlavə,  münaqişə  tərəfləri  arasında 
mərhələli həll variantının ilkin mərhələsində razılığın əldə edilməsi Minsk 
Qrupu üçün də sərfəli idi. Bu problemin həlli üçün ən yaxşı sülh təklifi 
hesab edilirdi. Əgər tərəflər bir nəticəyə gəlsələr və təklifin ilk mərhələsini 
imzalasalar, Dağlıq Qarabağın hüdudları xaricində işğal olunmuş torpaq-
lar Azərbaycana geri veriləcək; yekun status əldə edilənə qədər Dağlıq Qa-
rabağın statusu eyni qalacaq; Laçın və Şuşa olduğu kimi qalacaq və Dağlıq 
Qarabağın yekun statusu əldə edilənə qədər heç bir məcburi köçkün bu 
rayonlara qaytarılmayacaq; bundan əlavə, Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın 
əvvəl  işğal  edilmiş  ərazilərinin  demilitarizasiya  edilməsi  ilə  əlavə 
təhlükəsizlik əldə edəcəkdi. Bununla yanaşı, 1993-cü ildə Ermənistan si-
lahlı qüvvələri tərəfindən Azərbaycan ərazilərinin işğalından sonra həyata 
keçirilmiş bütün iqtisadi embarqo və blokada, habelə Türkiyə tərəfindən 
qoyulmuş  embarqo  aradan  qaldırılacaqdı.
588
  Lakin,  “Dağlıq  Qarabağın 
rəhbərliyi” və Ermənistanın Baş Naziri olan Dağlıq Qarabağın keçmiş pre-
zidenti Robert Koçaryan bu təklifi rədd etdilər. Onlar əvvəlki “Paket həlli 
variantı”nın tətbiq edilməsini, Minsk qrupu planının eyni zamanda həyata 
keçirilməsini və  Dağlıq Qarabağın yekun statusunun işğalçı qüvvələrin 
regiondan çıxarılmasından əvvəl müəyyən edilməsini tələb etdilər.
589
Dağlıq Qarabağın bu təklifi rədd etməsi ilə əlaqədar bir sıra fərziyyələr 
587  Carley, Patricia, “Nagorno-Karabakh: Searching for a Solution”, United States Institute for Peace, 1 
December 1998; (http://www.usip.org/publications/nagorno-karabakh-searching-solution-0). Accessed on 
November 20, 2013.
588  a.k.ə. Laitin, David D., & Grigor Suny, Ronald (1999), p. 165.
589  Malysheva, Dina, “The Conflict in Nagorno-Karabakh: Its Impact on Security in the Caspian 
Region”, in Chufrin, Gennady ed., The Security of the Caspian Sea Region (Oxford University Press, 
2001), p. 274.

 223
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
var. Dağlıq Qarabağ erməniləri bu təklifin qəbul ediləcəyi halda Dağlıq 
Qarabağın Azərbaycan sərhədləri daxilində qalacağından narahat idilər. 
Həmçinin,  güman  edilirdi  ki,  erməni  silahlı  qüvvələrinin  Azərbaycanın 
işğal  edilmiş  rayonlarından  çıxarılması  ilə  Dağlıq  Qarabağ  öz  sərfəli 
ticarət  tərəfdaşı  olan  İranla  birbaşa  əlaqələrini  itirəcək  və  Ermənistan 
hakimiyyətindən  və  xüsusilə  də,  Dağlıq  Qarabağın  gözündə  şübhəli 
görünən Ermənistan prezidenti Ter-Petrosyandan asılılıqları artacaqdır. 
Bundan əlavə, sülh təklifinə qarşı çıxanlar işğal edilmiş ərazilərdən geri 
çəkilməni Dağlıq Qarabağın statusu məsələsində aparıcı siyasi qüvvənin 
itirilməsi kimi qiymətləndirirdilər.
590
Belə  ki,  prezident  Ter-Petrosyanın  mərhələli  həll  variantını 
dəstəkləməsi  sayəsində  Ermənistan  və  Dağlıq  Qarabağ  arasında  yaran-
mış siyasi böhran prezidentə qarşı Ermənistanda konstitusiya çevrilişi və 
1998-ci il fevral 3-də Ter-Petrosyanın prezident vəzifəsindən istefa etməsi 
ilə  nəticələndi.  Baş  Nazir  və  Dağlıq  Qarabağın    sərt  siyasət  kursunun 
tərəfdarı və Minsk Qrupunun mərhələli həll variantına qarşı çıxan Robert 
Koçaryan Ermənistan prezidenti oldu.
591
ATƏT-in Minsk qrupunun sədarəti
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dayandırılması haqqında
SAZİŞ
592
2 dekabr 1997-ci il
PREAMBULA
Tərəflər uzun sürən Dağlıq Qarabağ münaqişəsini dincliklə nizama sa-
lıb mövcud atəşkəsi möhkəm sülhə çevirmək əzmində olaraq; 
regionda sülhün və əməkdaşlığın onların xalqlarının tərəqqisi və fira-
590  a.k.ə. Laitin, David D., & Grigor Suny, Ronald (1999), p. 165. 
591  Miller, Nicholas W., “NagornoKarabakh: A War without Peace”, in Eichensehr, Kristen & Reisman, 
W. Michael ed., Stopping Wars and Making Peace: Studies in International Intervention (Martinus 
Nijhoff Publishers, 2009), p. 69.
592  a.k.ə. Əhmədov, Elçin (2012), ss. 804-809.

 224
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
vanlığı üçün əhəmiyyətini təsdiqləyərək;
Qafqaz xalqlarına demokratik təsisatlar, rifahın yüksəlməsi və gələcəyə 
böyük ümid bəslənməsi şəraitində normal və səmərəli həyat sürmək imkanı 
verməklə bu regionun birgə iqtisadi inkişafı üçün zəmin yaratmaq istəyərək;
bu sazişə uyğun olaraq əməkdaşlığın bütün regionda ticarət, nəqliyyat 
və rabitə sahəsində normal münasibətlərə gətirib çıxaracağını, beynəlxalq 
təşkilatların  köməyi  ilə  insanlara  öz  şəhər  və  kəndlərini  bərpa  etməyə, 
regionda xarici kapital qoyuluşlarının xeyli artması üçün lazımi sabitlik 
yaradılmasına  və  müqəddəm  şərtləri  Qafqaz  regionunun  özündə  olan 
təbii tərəqqinin bütün insanlar üçün əldə edilməsinə doğru aparan qarşı-
lıqlı surətdə faydalı ticarətə yol açmasına və insanlar arasında barışığın və 
əməkdaşlığın onların çox böyük potensialını qonşularının və dünya xalq-
larının firavanlığı üçün sərbəstləşdirməyə imkan verəcəyini dərk edərək;
BMT nizamnaməsinin müddəalarına, ATƏT-in əsas prinsiplərinə və 
qərarlarına, beynəlxalq hüququn hamılıqla tanınmış normalarına və BMT 
Təhlükəsizlik  Şurasının  822,  853,  874  və  884  nömrəli  qətnamələrinin 
tamamilə həyata keçirilməsinə sadiq qalaraq;
ATƏT-in  üzvü  olan  dövlətlərin  münaqişənin  dincliklə  nizama  sa-
lınmasında  səylərinin  gücləndirmək  və  ATƏT-ə  kömək  etmək  barədə 
1994-cü  ildə  Budapeşt  sammitində  öhdəlik  götürdüklərinin  və  onların 
Minsk  konfransının  həmsədrlərinə  operativ  danışıqlar  aparmağa  dair 
tapşırıq  verdiklərini  və  silahlı  münaqişənin  dayandırılması  haqqında 
tərəflər arasında saziş əldə edildikdən sonra BMT Təhlükəsizlik Şurasının 
müvafiq qətnaməsinin qəbul olunacağı təqdirdə sülhün qorunması üzrə 
ATƏT-ə çoxmilli qüvvələr verməyə siyasi cəhətdən hazır olduqları barədə 
bəyanatını xatırladaraq;
Dağlıq  Qarabağın  qəti  statusunu  müəyyənləşdirəcək  hərtərəfli  niza-
masalmaya təxirə salınmadan nail olmaq məqsədi ilə sülh prosesini vic-
danla davam etdirmək əzmində olaraq aşağıdakılar barədə öz üzərlərinə 
öhdəliklər götürürlər: 
I.  Tərəflər  öz  aralarındakı  mübahisələrin  həlli  üçün  zor  işlətməklə 
hədələməkdən  və  ya  zor  işlətməkdən  imtina  edir  və  çəkinirlər.  Onlar 
bütün  belə  mübahisələri,  o  cümlədən  bu  sazişin  həyata  keçirilməsi  ilə 

 225
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
əlaqədar yarana biləcək mübahisələri dinc vasitələrlə, ilk növbədə danı-
şıqlar yolu ilə, o cümlədən ATƏT-in Minsk prosesi çərçivəsində danışıqlar 
yolu ilə həll edirlər.
II. Tərəflər öz silahlı qüvvələrini aşağıdakı müddəalara uyğun olaraq və 
1-ci əlavədə müfəssəl şərh edildiyi kimi çıxarırlar:
A)  Birinci  mərhələdə  qüvvələr  Dağlıq  Qarabağdan  şərqə  və  cənuba 
doğru uzanan indiki təmas xətti boyunca 1-ci əlavədə göstərilmiş xətləri və 
bu əlavədə olan cədvələ müvafiq surətdə, ATƏT-in çoxmilli qüvvələrinin 
ön dəstəsini hərbi nöqteyi-nəzərdən əsaslandırılmış müvəqqəti bufer zo-
nasında ilkin qaydada yerləşdirməyə, tərəfləri bu xətt boyunca ayırmağa 
və qüvvələrin çıxarılmasının ikinci mərhələsi zamanı təhlükəsizliyi təmin 
etməyə  imkan  yaradılması  məqsədi  ilə  yüksək  səviyyədə  planlaşdırma 
qrupunun (YSPQ) tövsiyələri lazımınca nəzərə alınmaqla çəkilirlər. 
B)  İkinci  mərhələdə  qüvvələr  eyni  vaxtda  1-ci  əlavədə  göstərilmiş 
cədvələ müvafiq surətdə aşağıdakı qaydada çıxarılır: 
(1)  Ermənistan  Respublikasının  sərhədləri  xaricində  yerləşdirilmiş 
Ermənistanın hər hansı qüvvələri bu sərhədlərin hüdudlarə daxilinə aparılır. 
(2) Dağlıq Qarabağın qüvvələri, Laçın rayonu istisna olmaqla, Dağlıq 
Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) 1988-ci il hüdudları daxilinə aparılır.
(3)  Azərbaycanın  qüvvələri  YSPQ-nin  tövsiyələrinə  əsasən,  1-ci 
əlavədə  göstərilmiş  xətdən  kənara  çıxarılır  və  Ermənistanın  hər  hansı 
ərazisindən çıxarılır.
(4)  Ağır  silahlar  YSPQ-nin  tövsiyələrinə  əsasən,  ATƏT-in  sülhü 
müdafiə qüvvələrinin müşahidəsi altında, 1-ci əlavədə şərh edilmiş şəffaflıq 
və hesabatvermə tələblərinə əməl edilməklə bu əlavədə göstərilmiş yerlərə 
aparılır.
III. Qüvvələrin bu cür çıxarılması və yerdəyişməsinin aid olduğu ərazi, 
ikinci əlavədə müfəssəl şərh olunduğu kimi, bufer zonasını və ayırıcı zo-
nanı əmələ gətirir:
A. Qüvvələrin çıxarılması başa çatdıqdan sonra buffer zonası DQMV-nin 
1988-ci  il  hüdudları,  Laçın  rayonunun  şimal  və  cənub  hüdudları  boyunca 
yerləşir. Bufer zonasında əhali məskunlaşdırılmır və ATƏT-in sülhü müdafiə 
əməliyyatının elementləri istisna olmaqla, tamamilə silahsızlaşdırılır.

 226
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
B. 2-ci əlavədə müfəssəl şərh edildiyi kimi, daimi qarışıq komissiya ilə 
əməkdaşlıq şəraitində fəaliyyət üçün icazə verilmiş qüvvələr, o cümlədən 
aşağıda göstərilən qüvvələr istisna olmaqla, ayırıcı zona silahsızlaşdırılır:
(1)-sülhü müdafiə əməliyyatının elementləri;
(2)-sərhəddə keşik çəkmək və minalaradan təmizləmə üçün bölmələr;
(3)-say tərkibi və icazə verilmiş silahı 2-ci əlavədə müəyyən edilmiş 
mülki polis.
C. 2-ci əlavədə şərh edildiyi kimi, bufer zonasında və ayırıcı zonada 
uçuşsuz zona yaradılır, ATƏT-in sülhü müdafiə əməliyyatının nəzarəti al-
tında tərəflər bu zonada hərbi uçuşlar keçirilməsinə yol vermirlər.
D.  II  maddəyə  uyğun  olaraq  qüvvələr  çıxarıldıqdan  sonra  Dağlıq 
Qarabağn  hakimiyyət  orqanlarının  nəzarət  etdikləri  bütün  yerlərdə 
təhlükəsizlik Dağlıq Qarabağın mövcud hərbi strukturları və təhlükəsizlik 
strukturları tərəfindən təmin olunur.
IV. ATƏT-in 1994-cü il Budapeşt sammitinin qərarlarına uyğun olaraq, 
tərəflər ATƏT-in çoxmilli sülhü müdafiə əməliyyatını (“SMƏ”) dəvət edir 
və onun yerləşdirilməsinə kömək göstərirlər. O, 7-ci maddədə müəyyən 
olunduğu  kimi,  daimi  qarışıq  komissiya  və  Ermənistan-Azərbaycan 
hökumətlərarası komissiyası ilə əməkdaşlıqda fəaliyyət göstərəcəkdir.
SMƏ  qüvvələrin  və  ağır  silahların  çıxarılmasına,  hərbi  uçuşlara  yol 
verilməməsinə,  silahsızlaşdırma  rejiminin  qoruyub  saxlanmasına  və  2-ci 
əlavədə şərh olunduğu kimi, Ermənistan-Azərbaycan sərhədində vəziyyətə 
nəzarət  edir.  Tərəflər  bu  mövqelərdən  ötrü  BMT  Təhlükəsizlik  Şurası-
nı bir ildən az olmayaraq ilkin dövr üçün müvafiq qətnamə qəbul etməyə 
və  lazım  gəldikdə  ATƏT-in  fəaliyyətdə  olan  sədrinin  tövsiyəsi  ilə  həmin 
qətnamənin müddəalarını bərpa etməyə çağırırlar. Tərəflər razıdırlar ki, çox-
milli sülhü müdafiə əməliyyatının ümumi müddəti regiondakı vəziyyətdən 
və münaqişənin hərtərəfli həllinin sürətində asılı olaraq minimum zərurət 
həddində olacaqdır. Tərəflər bu sazişin həyata keçirilməsini təmin etmək və 
sülhü müdafiə əməliyyatının hər hansı şəkildə pozulmasının və ya dayandı-
rılmasının qarşısını almaq üçün SMƏ ilə tam əməkdaşlıq edirlər.
V. Tərəflər, 2-ci əlavədə şərh olunduğu kimi, şəxslərin ayırıcı zonada-
kı  öz  əvvəlki  daimi  yaşayış  yerlərinə  təhlükəsiz  və  könüllü  qayıtmasına 

 227
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
kömək edirlər. Bu zonada silahsızlaşdırma rejiminə əməl olunacağına bü-
tün tərəflərdə inam yaratmaq üçün daimi qarışıq komissiya ilə əməkdaşlıq 
şəraitində SMƏ qayıdan əhalinin təhlükəsizliyinə göz qoyur. Tərəflər bu 
sazişlə  və  ya  hərtərəfli  nizamasalma  ilə  əhatə  olunmuş  və  Ermənistanla 
Azərbycan arasında münaqişə və gərginlik nəticəsində 1987-ci ildən sonra 
köçmüş şəxslərdən savayı, qalan digər bütün şəxslərin tezliklə təhlükəsiz 
şəraitdə və könüllü şəkildə qayıtmasının həyata keçirilməsi haqqında da-
nışıqlar aparırlar. 
VI. Qüvvələrin çıxarılması ilə eyni vaxtda tərəflər yolların, dəmir yolla-
rının, elektrik və rabitə xətlərinin açılması, ticarətin və digər münasibətlərin 
bərpası məqsədi ilə bütün tədbirləri buna mümkün qədər qısa müddətdə 
nail olmaq üçün bütün lazımi işləri 3-cü əlavədə şərh olunmuş cədvələ 
və konkret müddəalara müvafiq olaraq dərhal həyata keçirirlər. Tərəflər 
etnik azlıqlar da daxil olmaqla, bu əlaqələrdən hamının istifadə etməsinə 
təminat yaradacaq, onların regionun başqa yerlərindəki öz etnik icmaları 
ilə maneəsiz ünsiyyətini təmin edəcəklər. Tərəflərdən hər biri bütün blo-
kadaları  aradan  götürməyi  və  yüklərin,  insanların  bütün  digər  tərəflərə 
maneəsiz olaraq çatdırılmasını təmin etməyi öhdəsinə götürür. Tərəflər 
öz aralarında sərbəst və təhlükəsiz dəmiryol əlaqəsini təmin edəcəklər.
VII.  Tərəflər  münaqişə  ilə  bağlı  tutulub  saxlanılan  bütün  şəxslərin 
tezliklə və təhlükəsiz qayıtmasını təmin etmək, itkin düşənlərin taleyini 
araşdırmaq,  bütün  cənazələrin  qaytarılmasını  və  humanitar  yardımın, 
bərpa məqsədli yardımın münaqişənin gedişində zərər çəkmiş rayonlara 
özlərinin nəzarət etdikləri ərazi vasitəsilə ayrı-seçkilik qoyulmadan daşın-
masını təmin etmək üçün Beynəlxalq Qızıl Xaç Komitəsi, BMT-nin Qaç-
qınların İşləri üzrə Ali Komissarlığı və digər beynəlxalq təşkilatlarla tam 
əməkdaşlıq edirlər.  
VIII. Tərəflər bu sazişin Azərbaycana və Dağlıq Qarabağa aid problemlər 
barəsində müddəalarının həyata keçirilməsinə nəzarət etmək üçün dərhal 
Daimi Qarışıq Komissiya (DQK) yaradırlar. DQK-nın əsas vəzifəsi sazişin 
həyata  keçirilməsinə  nəzarət  etməkdən  ibarətdir;  ATƏT-dən  olan  sədrin 
vəzifələrinə fikir ayrılıqları zamanı vasitəçilik etmək və təbii fəlakətlər kimi 
fövqəladə  hallarda  tədbirlər  görülməsinə  sanksiya  verilməsi  də  daxildir. 

 228
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
DQK-nın hərbi, iqtisadi, humanitar və mədəni yardımçı komissiyaları və 
rabitə üzrə yardımçı komissiyası olur. DQK-nın strukturu, funksiyaları və 
ona aid başqa təfərrüatlar 4-cü əlavədə şərh edilmişdir.
IX. Tərəflər Ermənistanla Azərbaycan arasında sərhəd toqquşmaları-
nın qarşısının alınmasına kömək edilməsi, hər iki ölkənin sərhəd qoşunla-
rı və digər müvafiq təhlükəsizlik qüvvələri arasında əlaqələr qurulması və 
yolların, dəmir yollarının, rabitənin, boru kəmərlərinin açılmasına, ticarət 
münasibətlərinin  və  başqa  münasibətlərin  bərpası  tədbirlərinə  nəzarət 
olunması və bu tədbirlərə kömək göstərilməsi üçün dərhal Ermənistan-
Azərbaycan Hökumətlərarası Komissiyası (EAHK) yaradırlar. EAHK-ın 
iki həmsədri olur: biri Ermənistandan, digəri Azərbaycandan. Komissi-
yaya ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin təyin etdyi nümayəndə daxildir. 
EAHK-ın strukturu, funksiyaların və ona aid digər təfərrüatlar 5-ci əlavədə 
şərh olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası 
bir-birilərinin paytaxtlarında əlaqə büroları yaradırlar.
X. Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası hərbi tarazlıq 
və Avropada adi silahlı qüvvələr haqqında müqaviləyə tam əməl edilməsi 
də daxil olmaqla, regionda təhlükəsizliyin artmasını təmin etmək məqsədi 
ilə müvafiq beynəlxalq və regional forumlarda ikitərəfli və çoxtərəfli danı-
şıqlara qoşulurlar. 
XI. Bu müqavilədə üç tərəf; beləliklə, münaqişənin hərbi cəhətinə son 
qoyaraq Dağlıq Qarabağın statusunun müəyyənləşdirilməsini və Laçın, Şuşa 
və Şaumyan problemlərinin həllini əhatə edən siyasi cəhət də daxil olmaqla, 
münaqişənin bütün başqa cəhətlərinin hərtərəfli həllinə təxirəsalınmadan 
nail olmaq üçün Minsk konfransı həmsədrlərinin müvafiq surətdə ATƏT-in 
fəaliyyətdə olan sədrinin dəvət etdyi digər tərəflərin köməyi ilə danışıqları 
vicdanla davam etdirməyə razılaşırlar; bu danışıqlar yolu ilə nizamasalma-
ya nail olduqdan sonra belə nizamasalma mümkün qədər tezliklə çağırılan 
Minsk konfransında beynəlxalq birlik tərəfindən tanınmalıdır. 
XII.  Tərəflərdən  hər  biri  digər  tərəflərin  və  onların  əhalisinin 
təhlükəsizliyinə  tamamilə  hörmət  edir.  Tərəflər  öz  xalqları  arasında 
ticarətə və normal qarşılıqlı fəaliyyətə kömək göstərərək onların arasın-
da mehriban qonşuluq münasibətlərini inkişaf etdirməyi və bu sazişi, ya-

 229
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
xud xoş münasibətləri sarsıda biləcək bəyanatlardan və ya hərəkətlərdən 
çəkinməyi öhdələrinə götürürlər.
XIII.  Sülhün  qorunması  və  qoşunların  çıxarılmasına  nəzarət  barədə 
yuxarıda şərh edilmiş konkret müddəalara əlavə olaraq və ATƏT-in mü-
vafiq  prinsiplərini  və  öhdəliklərini,  o  cümlədən  1992-ci  ilin  Helsinki 
sənədində və 1994-cü ilin Budapeşt sənədində əksini tapmış prinsipləri 
və öhdəlikləri xatırladaraq ATƏT bu sazişin bütün cəhətlərinin tamamilə 
həyata  keçirilməsinə  müvafiq  mexanizimlər  vasitəsilə  nəzarət  edir  və 
sazişin  şərtlərinin  pozulmasının  qarşısını  almaq  və  belə  hallara  mane 
olmaq  üçün  həmin  prinsiplərə  və  qərarlara  uyğun  olaraq  müvafiq 
tədbirlər görür. Bu sazişin şahidləri ATƏT-in Daimi Şurası və Birləşmiş 
Millətlər  Təşkilatının  Təhlükəsizlik  Şurası  vasitəsilə  fəaliyyət  göstərərək 
onun  tam  şəkildə  həyata  keçirilməsinə  kömək  edirlər.  Bu  saziş  ciddi 
şəkildə pozulduğu təqdirdə, onlar zəruri tədbirlər barəsində öz araların-
da  məsləhətləşir,  ATƏT-in  fəaliyyətdə  olan  sədrinə,  Birləşmiş  Millətlər 
Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurası sədrinə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 
baş katibinə dərhal məlumat verir və ATƏT-in Daimi Şurasından, yaxud 
BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasından bununla əlaqədar müvafiq hərəkətləri 
nəzərdən keçirməyi xahiş edirlər.
XIV.  Tərəflər  Dağlıq  Qarabağın,  onun  əhalisinin  və  qayıdan  köç-
kün  şəxslərin  təhlükəsizliyinə  təminat  da  daxil  olmaqla,  bu  sazişin 
müddəalarına əməl olunmasını təmin etmək və bu sazişdən irəli gələn bü-
tün öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün lazımi tədbirlər görmək barədə öz 
üzərlərinə qarşılıqlı öhdəliklər götürürlər. 
XV. Bu saziş imzalandıqdan və ratifikasiya olunduqdan sonra qüvvəyə 
minir və hərtərəfli nizamasalma barədə XI bənddə xatırladılan istisnalarla 
birlikdə qüvvədə qalır. Bu saziş bütün tərəflərin razılığı ilə dəyişdirilə, ona 
əlavələr edilə və dayandırıla bilər.
---------------------
*
ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin ikinci təklifi 1997-ci il dekab-
rın 2-də münaqişə tərəflərinə təqdim olunmuşdur. Bu variant daha çox 
“mərhələli  həll”  kimi  tanınır.  Azərbaycan  tərəfi  həmin  təklifə  də  razılıq 
vermişdir. Lakin Ermənistan tərəfi bu təklifi də qəbul etməmişdir.

 230
QARABAĞ 
   
99 SUALDA