Bilal Həsənli Nazilə Abdullazadə

İfaçılıq vəzifəsinin müəyyənləşdirilməsi zamanı səsin tembri 
də müəyyənləşdirilməlidir. 
Məlumdur ki, səsin tembri şifahi nitqin 
və ifadəli oxunun ifadəlilik vasitəsidir. Səs müxtəlif hisləri, yaşanan 
ovqatı (həyəcan, kədər, heyrət, sevinc, qorxu, fərəh və s.) əks 
etdirir. Həyəcan içində olan insanın səsi də dəyişir, adi axarından 
çıxır. Səsin belə dəyişməsi, emosional boyası tembr adlanır.
Səsin emosional çaları, tembri ifaçının qarşıya qoyduğu məq-
sədə uyğun olaraq yaranır, müəyyən nitq situasiyalarında dəyişir. 
Məsələn, M.Ə.Sabirin “Əkinçi” şeirində ifaçı harınlamış bəyzadə-
nin əkinçini ittiham edən sözlərini istehza və kinayə ilə çatdırır. 
Əsərin bəyzadənin özünü tərif edən bəndinin oxusu zamanı isə səsin 
tembrində eqoizm, lovğalıq, özündən razılıq öz əksini tapmalıdır.
Səsin tembri vasitəsilə sözə əks məna da vermək mümkündür. 
Məsələn, S.Vurğunun “Vaqif” pyesində Vaqifə xəyanət etdikdən 
sonra, öz hərəkətindən peşman olan Xuraman dərin məyusluq içində 
həbs olunmuş Vaqifin yanına gəlir. Zindanın pəncərəsi önündə göz 
yaşları içində Vaqifə müraciət edir.
Xuraman
. Vaqif, ey sevgilim, ey tacidarım,
Vaqif.
Nə var, nə deyirsən, vəfalı yarım? 
Bu səhnədə Vaqifin “vəfalı yarım” sözlərindəki kinayəni duyan 
Xuraman etdiyi xəyanətin ağırlığını dərk edib, özünü qayadan atır. 
İfa zamanı səsin alacağı tembri müəyyənləşdirmək üçün əsərin 
ideya-məzmunu, bədii xüsusiyyətləri təhlil olunmalı, müəllifin 
niyyəti, ifaçılıq vəzifəsi müəyyənləşdirilməlidir.
1
1
Горбушина Л.А., Николаичева А.П. Выразительное чтение. М: Просве-
щение, 1978, с.63- 64 

---

135 
NƏSR ƏSƏRLƏRİNİN İFADƏLİ OXUSU 
 
İfadəli oxu üzrə məşğələlərdə nəzərə alınmalı mühüm 
tələblərdən biri də bədii əsərin janr xüsusiyyətləridir. V-XI siniflərin 
ədəbiyyat proqramlarının böyük bir hissəsini epik əsərlər təşkil edir. 
Ədəbiyyat dərslərində epik növün müxtəlif janrları - təmsil, hekayə, 
povest, roman öyrənilir.
Epik əsərlərin oxusu, məzmununun öyrənilməsi, təhlili növ və 
janr xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq aparılmalıdır. M.A.Rıbnikova 
bədii əsərin təhlili üsullarına münasibət bildirərək yazır: “Metodik 
üsullar bədii əsərin təbiətinə uyğun seçilir. Balladanı planın köməyi 
ilə təhlil etmək olar, lakin lirik əsərə plan tutmaq mümkün deyildir. 
Kiçik hekayə bütünlüklə oxunur və təhlil edilir. Romandan biz ayrı-
ayrı, aparıcı hissələri seçir, onlardan birini sinifdə, digərini evdə 
oxuyur, üçüncüsünü dərindən təhlil edir və mətnə yaxın nağıl edir, 
dördüncü, beşinci, altıncı hissələri sürətlə təhlil edir və yığcam nağıl 
edir, yeddinci, səkkizinci hissələrdən parçaların ayrı-ayrı şagirdlər 
tərəfidən bədii nağıletməsi həyata keçirilir, epiloqu müəllim özü da-
nışır. Tapmaca əzbər öyrənilir və cavabı sinifdə tapılır, atalar sözləri 
həyatdan nümunələr gətirməklə öyrənilir, təmsil onda öz əksini 
tapan əxlaqi fikrin dərk edilməsi nəzərdə tutularaq təhlil edilir”.
1
Həcmcə böyük olan nəsr əsərləri ifaçıdan xüsusi diqqət və daha 
çox məşqlər tələb edir. Lakin dərsdə vaxt imkanlarının məhdudluğu 
nəzərə alınaraq, nisbətən kiçik nəsr əsərləri üzrə iş aparılması və ya 
irihəcmli bədii mətnin hissələrə ayrılması, bütün əsərin deyil, 
seçilmiş hissələrin ifadəli oxusu üzrə iş təşkil edilməsi məqsədə-
uyğundur. İfaçı nəsr əsərində hadisələrin gedişini izləməli, müəllif 
təhkiyəsindən istifadə edərək qəhrəmanları səciyyələndirməyi 
bacarmalıdır. 
Metodik ədəbiyyatda nəsr əsərlərinin ifadəli oxusunda “müəllif 
arxasınca” üsulundan istifadə etmək tövsiyə olunur. Bu zaman əsər 
ardıcıllıq gözlənilməklə hissə-hissə təhlil olunur, ifaçılıq vəzifəsi, 
intonasiya boyaları, nitqin məntiqi ilə bağlı məsələlər aydın-
1
Рыбникова М.А. Очерки по методике литературного чтения. М., 1985, с. 58. 

---

136 
laşdırılır.
1
Janr müxtəlifliyinə baxmayaraq, epik əsərlərin hamısında 
müəyyən əhvalatın