BiRİNCİ HİSSƏ

SOSİOLOJİ TƏDQİQATLARDA EKSPERİMENTAL METOD
Sosiologiyada eksperiment — sosial obyektin bəzi idarə və nəzarət olunan amillərin (dəyişənlərin) təsiri nəticəsində fəaliyyət və davranış göstəricilərinin kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişməsi haqda məlumat almaq üsuludur.
Sosioloji tədqiqatda ekspertlərin metodoloji əsasını sosial determinizm konsepsiyası təşkil edir. Buna görə də eksperimental metodun əsas nəzəri problemi tədqiq olunan sosial hadisəni determinasiya edən əhəmiyyətə malik dəyişənləri ayırmaqdan ibarətdir. Bu dəyişənlərə təsir göstərmək və səbəb-nəticə asılılıqlarını tədqiq etməklə tədqiqatçı həmin hadisənin determinasiyası strukturunu və ayrı-ayrı dəyişənlərin rolunu aydınlaşdıra bilər.
Əgər təbiətşünaslıqda aparılan təcrübədə sınaq obyektinə göstərilən təsir, adətən, eksperimentin özünün vaxt çərçivəsi ilə məhdudlaşırsa, sosial obyekt üçün təsirin zaman etibarilə məhdudlaşdırılmasının bu olduqca vacib şərti yerinə yetirilmir. Sosial obyektin səbəbiyyət dəyişənlərinin olduqca uzun sürən müddət ərzində göstərdiyi təsiri toplayan yaddaşı vardır ki, bu da obyektə təsir üzərində nəzarətin və bununla da sosial eksperimentin imkanlarını xeyli məhdudlaşdırır.
Sosiologiyada eksperimentin digər xüsusiyyəti sosial hadisələrin səbəbiyyət asılılığının keyfiyyətcə daha yüksək dərəcədə mürəkkəb olmasından ibarətdir ki, bu da özünü, hər şeydən əvvəl, təbiətşünaslıqda aparılan təcrübələrə nisbətən dəyişənlərin sayının əhəmiyyətli dərəcədə yox olmasında göstərir. Başqa sözlərlə, sosial eksperimentdə determinasiya məkanı çoxölçülüdür, bu isə səbəbiyyət asılılıqlarını "xalis şəkildə" ayırmağı və, deməli, eksperimentin həll edəcəyi məsələnin qoyuluşunu son dərəcə çətinləşdirir.
Sosial informasiya almaq metodu kimi eksperimentin fərqləndirici xüsusiyyəti həm də ondan ibarətdir ki, onun keçirilməsi tədqiq edilən hadisələr arasında səbəb-nəticə əlaqələrinin olması və ya hər hansı kollektiv, yaxud fərdi fəaliyyət mexanizminin xarakteri haqqında nəzəri və təcrübi biliklər əsasında məntiqi yolla alınmış hipotezanın işlənib hazırlanmasını və qoyuluşunu tələb edir. 15.1. Eksperimentin növləri
Tədqiq edilən obyektlərin xarakterinə görə eksperimentlər iqtisadi, pedaqoji, hüquqi, estetik və başqalarına bölünür. Bu eksperimentlərin bir-birindən fərqi insanın ictimai fəaliyyətinin müəyyən sahələrinin özünə xas xüsusiyyətlərə malik olması ilə şərtləndirilir. Məsələn, iqtisadi eksperiment dedikdə, sosiologiyada iqtisadi şəraitin konkret dəyişmələrinin insanların şüuruna, onların maraqlarının dəyişməsinə bilavasitə təsirinin tədqiq olunduğu eksperiment başa düşülür.
Qarşıya qoyulmuş məsələnin xüsusiyyətinə görə eksperimentlər elmi-tədqiqat və praktiki eksperimentlərə bölünür.
Elmi-tədqiqat eksperimentinin gedişində özündə yeni, lakin, hələlik özünün kafi təsdiqini tapmamış və ya hələ heç sübut edilməmiş elmi səciyyəli məlumatlar daşıyan hipoteza yoxlanılır.
Praktiki eksperiment özündə sosial münasibətlər sahəsində bir çox təcrübə aparmaq proseslərini cəmləşdirir. Praktiki eksperimentin gedişində yeniliklərin yayılması haqqında məsələnin yalnız bunun konkret şərait üçün də doğruluğu təsdiq olunduqdan sonra, həll edilməsini təmin etmək məqsədi ilə yerli şəraitin xüsusiyyəti üzə çıxarılır.
Eksperimentlərin elmi-tədqiqat və praktiki eksperimentlərə bölünməsi şərtidir, çünki, bir çox hallarda praktiki eksperiment elmi səciyyə daşıyan yeni məlumatlar almağa imkan verir. Elmi eksperiment isə ictimai həyatın bu və ya digər sahəsində tövsiyələrlə nəticələnir.
Hipotezanın sübutunun məntiqi strukturuna görə eksperimentlər paralel və ardıcıl olur.
Paralel eksperiment dedikdə tərkibində həm təcrübi, həm də nəzarət qruplarının olduğu və hipotezanın sübutunun eyni zamanda iki müşahidə obyektinin (təcrübi və nəzarət) vəziyyətlərinin müqayisəsinə əsaslandığı tədqiqat başa düşülür.
Tədqiqatçının sərbəst dəyişən vasitəsilə təsir göstərdiyi, yəni təcrübənin aparıldığı qrup eksperimental qrup adlanır.
Ölçülərinə və tədqiq edilməli olan digər xarakteristikalarına görə eksperimental qrup ilə eyni olan və eksperimental deyişmələrin təsirinə məruz qalmayan (yəni eksperimentin aparılmadığı) qrup nəzarət qrupu adlanır. Nəzarət qrupunun yaradılmasının üç metodu vardır: qoşa seçmə, tezlikli bölmə və rendomizasiya (vahidlərin təsadüfi seçim prinsipi üzrə seçilməsi).
Qoşa seçmə metodu aparılacaq eksperimental tədqiqat obyektinin əlamətlərdən birinin olub-olmamağı ilə fərqlənən (əmək məhsuldarlığı A əlaməti) müşahidə vahidləri çoxluğu kimi (məsələn içərisindən hipoteza baxımından əhəmiyyətli olan müvafiq əlamətlərə görə iki eyni qrupun seçiləcəyi adamlar) nəzərdən keçirilməsindən ibarətdir.
Seçmənin ilk nişanəsi adamlar çoxluğunun əlamətlərdən biri üzrə, məsələn, cinsə görə iki yarımçoxluğa bölünməsidir. Bundan sonra yarımçoxluqların birindən bir fərd seçilir və digər yarımçoxluqdan onun üçün başqa bir əlamətə, məsələn, yaşa görə tay tapılır.
Seçilmiş fərdlər həmin əlamətə və elementlərinin sayına görə bir-birinə bərabər olan iki yeni yarımçoxluğun elementləri olur. Başqa yarımçoxluqda tayı tapılmayan adamlar sonrakı tədqiqatdan kənar edilir. Eyni əməliyyat hər yeni dəyişən üzrə yenidən yaranan yarımçoxluqlar ilə aparılır. Təbiidir ki, tarazlaşdırılma nə qədər çox sayda dəyişən üzrə aparılırsa, qruplar bir o qədər çox kiçilir. Tədqiqatçı diqqət yetirməlidir ki, seçmənin sonunda qrupun ölçüləri reprezentativlik (təmsil edə bilmək) tələblərinə cavab versin.
Tezlikli bölmə metodu elə bir çoxluğun yaradılmasından ibarətdir ki, bu çoxluq tədqiq edilən obyektin təcrübəçini maraqlandıran əlamətlərə görə (məsələn, cins, yaş, peşə, milliyyət və s) modeli ola bilsin. Nəticədə yaranmış qruplar ilkin çoxluğu qoşa seçmə nəticəsində olduğundan daha adekvat, tam uyğunluqla modelləşdirilir. Lakin əlamətlərin faizlər üzrə "uyğunlaşdırılması" prosesinin özü kifayət qədər əsaslandırılmamış və tələb olunan obyektivliyi təmin etməyən sayıla bilər.
Nəzəri-ehtimali anlayışlara əsaslanan seçkili yarımçoxluqlar formalaşdırmaq metodu olan rendomizasiya daha çox əsaslandırılmış metoddur. Rendomizasiyanın tətbiqi tələb edir ki, yarımçoxluğun əsas ölçüləri böyük ədədlər qanunu təsirinin təzahürü üçün kifayət qədər böyük (300 nəfərdən az olmayaraq) olsun.
Eksperimental və kontrol qrupların qoşa-qoşa seçmə və ya tezlikli bölmənin rendomizasiya ilə birləşdirilməsi yolu ilə yaradılması eksperimentin ən yüksək dəqiqliyini təmin edir. Tarazlaşdırılmış (bərabərləşdirilmiş) qruplar götürülür və hər bir şəxs təsadüfi qaydada (təsadüfi ədədlər cədvəli üzrə) yenidən formalaşdırılan iki qrupdan birinə yerləşdirilir. Əgər bu zaman eksperimentin gedişi və nəticələrinə təsir göstərə biləcək hər hansı bir əhəmiyyətli amil nəzərdən qaçırılırsa, bu amilə malik olan şəxslərin təsadüfi paylanma qanununa görə hər iki qrupa təqribən bərabər sayda düşəcəyi nəzərdə tutulur.
Eksperiment başlanmamışdan əvvəl eksperimental və kontrol qruplarda hipotezanın yoxlanılması üçün lazım olan bütün amillərin (əməyin ümumi və fərdi məhsuldarlığının, ixtisas səviyyəsinin, qrupdaxili və qruplararası münasibətlərin, qrup üzvlərinin yönəlişlik və dəyər səmtləşməsi ünsiyyətlərinin və s.) ölçülməsi aparılır.
Eksperimental qrupda amillərin ölçülməsi sərbəst dəyişənin təsirindən əvvəl və sonra yerinə yetirilir.
Əgər tədqiqatçının bir kontrol qrupu vardırsa, onda bu qrupda da amillərin ölçülməsi sərbəst dəyişənin eksperimental qrupa təsirindən əvvəl və sonra aparılır. Eksperimental tədqiqat nəticələrinin xüsusilə dəqiq olması tələb edildiyi hallarda iki tam oxşar, eyni nəzarət qrupu götürülür və bunların birində amillərin ölçülməsi sərbəst dəyişənin təsirindən əvvəl, digərində isə bu təsirdən sonra yerinə yetirilir.
Ardıcıl eksperimentdə nəzarət qrupu olmur. Eyni bir qrup burada sərbəst dəyişən daxil edilməmişdən əvvəl nəzarət qrupu kimi və sərbəst dəyişən nəzərdə tutulmuş təsirini göstərəndən sonra (və ya göstərə biləcəyindən sonra) eksperimental qrup kimi çıxış edir. Belə olduqda hipotezanın sübutu müşahidə obyektinin müxtəlif vaxtlardakı iki halının müqayisəsinə əsaslanır.
Belə vəziyyət kifayət qədər vasitənin olmamağı və ya eksperimentin hazırlanması və ya həyata keçirilməsi müddətlərinin qısaldılması zərurəti səbəbindən olduqca tez-tez yaranır.
Yerli vəziyyətlə bağlı səhra tədqiqatı üçün maksimal dərəcədə təbii şərait (istehsalat mühiti, sinif otağı və s.) səciyyəvidir, onun vasitəsilə tədqiq olunan obyektlər, adətən, öz adi əlaqələrini saxlayırlar.
Səhra eksperimentləri nəzarət olunan və təbii təcrübələrə ayrılır. Nəzərdə tutulur ki, tədqiqatçı sosial obyekti təşkil edən amillərin və onun mövcud olma şəraitinin təsvirinə malikdir və gələcəkdə fərz edilən dəyişikliklərin hipotetik səbəbi kimi sərbəst dəyişəni hərəkətə gətirir.
Təbii eksperiment dedikdə elə bir təcrübə nəzərdə tutulur ki, burada tədqiqatçı sərbəst dəyişəni əvvəlcədən seçməmiş, hazırlamamış və onunla eksperimental qrupa təsir göstərməmiş olsun, Tədqiqatçı bununla işin adi gedişinə fəal surətdə qarışmayaraq, yalnız müşahidə edir və tədqiq edilən prosesdə onu maraqlandıran, sərbəst dəyişən rolunu oynayacaq aydın ifadə olunmuş dəyişikliyin öz-özünə baş verməsini gözləyir. Belə ekspertlər yalnız səyyar ola bilər.
Təbii eksperimentin qüsurları, müvafiq şəraitin yaranmasının nadirliyi və bu cür eksperimentin təşkilinin qarşıdakı mümkünlüyü barədə məlumatı əvvəlcədən almağın çətinliyindən ibarətdir. Dəyişənlərin təbəddülatına təsir göstərə biləcək amillərin müəyyənləşdirilməsi çətinliyi və onlarla hər hansı bir əməliyyat aparılmasının praktik olaraq qeyri-mümkünlüyü də əsas qüsurlara aiddir.
Beləliklə, sosioloq əslində eksperimental tədqiqatın hipotezanı yoxlayan zaman vaxt udulması kimi üstünlüyündən məhrum olur. Eksperiment bütünlüklə hadisələrin təbii gedişi inkişafının yaxşı hazırlanmış xüsusi bir müşahidəsinə yaxınlaşır. Bununla belə, təbii eksperiment konkret sosioloji tədqiqatın, xüsusilə bir çox təbii amillərin nəzərə alınmasını tələb edən mürəkkəb ictimai hadisələrin tədqiqatı sahəsində olduqca mühüm şərtdir.
Laboratoriya eksperimenti hər hansı bir süni şəraitdə aparılan tədqiqatdan ibarətdir. Sünilik burada ondan irəli gəlir ki, müşahidə obyekti özünün adi, təbii mühitindən onun davranışını yüksək dəqiqliklə müşahidə etməyə imkan verən şəraitə keçirilir.
Laboratoriya eksperimentinin keçirilməsində eksperimental şəraitin yaradılması və onun idarə edilməsi xüsusi yer tutur. Eksperimental şərait təbii və oyun şəraiti şəklində olur. Laboratoriya eksperimenti iştirakçısı üçün bu şərait, adətən, xüsusi bir oyun səciyyəsini daşıyır.
Səhra eksperimenti ilə müqayisədə laboratoriya eksperimentinin həm müsbət, həm də mənfi cəhətləri vardır. Bu eksperİmentlərin hər birindən onların qüvvətli tərəflərinin özünü daha çox, mənfi cəhətlərini isə, əksinə, ən az dərəcədə göstərə biləcəyi şəraitdə istifadə etmək lazımdır.