Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

Abid  Tahirli
 
~ 
194
 ~ 
 
• 
İyirmi  beş  ildən bəri bütün mühərrirlərimiz dil birliyi 
uğrunda  çalışır.  Zənn edirəm  ki,  bu  yoldan  ayrılmamaq  lazımdır. 
Ona gör
ə  də  «Həyat», «Nur», «Kazan müxbiri» və  sair kimi 
n
əşrlərin mühərrir rəfiqlərimizdən də candan və ürəkdən rica edirəm 
ki, bu m
əsələyə ziyadə diqqət yetirsinlər («Lisan məsələsi»). 
• 
Hazırda  bir  də  ən  çox  möhtac  olduğumuz  şey  cümlə 
şivələri ehtiva edən bir türk lüğətidir («Lisan məsələsi»).  
• 
Əziz  və  müqəddəs  üç  şey  vardır  ki,  nə  qədər söylənsə, 
yazılsa, yenə azdır və azdır. Bunların biri din, biri dil, digəri elmdir 
(«Dil, dil, dil»). 
• Dil m
əsələsi yalnız bir ədəbi məsələ deyildir. Bəlkə daha 
çox ictimai, siyasidir. Elm, tarix, etnoqrafiya v
ə siyasi elmlərə aşina 
olanlara bu iş gün kimi zahirdir. Vahid ədəbi dili olmayan qövm və 
mill
ət 5-10 yox, hətta 100 milyon can olsa belə, yenə  millət 
sayılmaz («Bizim mətbuat»). 
•  «Al
əmi nisvan» idarəsinə  (İ.Qaspiralının  qadınlar  üçün 
n
əşr  etdiyi  jurnal  –  T.A.)  xanımlardan və  xanım  qızlardan  gələn 
m
əktubların yüzdə səksəninin onlarda ədəbi dilə həvəs və marağın 
olduğunu şükran ilə bildiririk. Nicat və xilasın birinci vasitəsinin dil 
birliyi  olacağı  ta  xanım  qızlara  qədər məlum  olmuşdur:  bizə  bu 
kifay
ətdir, başqa mükafat lazım deyil («Dil birliyi»). 
•  Möht
ərəm rəfiq, «Həyat»!  (Bakıda,  1905-ci ildə 
Ə.Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağayev tərəfindən nəşr edilən qəzet – 
T.A.) «H
əyat»ın  bir  illik  nüsxələrini  qızıl,  qırmızı  yazı  ilə  adıma 
cildl
ədib, bu da azmış kimi məxsusi bir səhifə də əlavə edib, yenə 
qızıl,  qırmızı  boya  ilə  yazılmış  təqdimnamə  ilə  birlikdə  mənə 
gönd
ərmisən.  Çox  yaşa,  qardaşım,  çox  yaşa,  lakin  mən bu qədər 
r
əğbətə  özümü layiq görmədiyimdən, belə  bir hədiyyə  alacağıma, 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
195
 ~ 
 
doğrusunu  söyləyim, zərrə  qədər ümidim yox idi. …Qafqazda 
«H
əyat»ın zühuruna duaçı olduğum gizli deyildir («Həyat»). 
 
• 
Şükür Xudaya! Maşallah zamana! İyirmi illik bir həsrətimə 
qarşı «Həyat» görüldü, «İrşad» eşidildi. Ümidvaram ki, həyat irşada 
v
ə  irşad  həyata xidmət  edib  durğunluğu,  ölümü  ta  Qaf  dağlarına 
q
ədər qovmağa cəhd və qeyrət edəcəkdir («Həyat»). 
• 
İnsanları bir-birindən üç şey ayırır: məsafə, din fərqi, bir 
d
ə dil fərqi («Həyat»). 
• 
... «obrazovannı», «ziyalı» qardaşlarım kimi mən də 25 il 
əvvəl (1881-ci il – T.A.) türkcə adımı yaza bilmirdim. Lakin başımı 
daşa vurub, əlimə qələm alıb, vicdanımın səsi ilə sətirləri («1881-ci 
ild
ə  bir vərəqlik  «Tonquç»  adlı  broşüranı  nəzərdə  tutur  –  T.A.) 
yazdım. 
•  25 ild
ən bəri (1881-ci ildən bəri nəzərdə  tutulur  –  T.A.) 
dediyim, yazdığım, çalışdığım budur: cığır açmaq, yol açmaq, başqa 
heç n
ə. Çünki qüdrətli, nəcib, ömürlü, dözümlü və  cəsarətli türk 
mill
ətinin pərakəndə  düşüb,  Çin  səddindən  Ağdənizədək  yayıldığı 
halda, s
əssiz-səmirsiz və  dalğın  qalması  dilsizlikdən, yəni ümumi 
dil
ə malik olmadığından irəli gəlmişdir. Bu etiqad ilə yaşadım, bu 
etiqadla m
əzara gedəcəyəm. 25 ildən bəri bu məslək  üçün  yoldaş 
gözl
əyirdim. «Həyat»ın vücudu mənə böyük təsəlli oldu («Həyat»). 
• 
Əziz  qardaşım,  mənə  «Həyat»ın  hamisi  demisən, gözəl, 
amma bu sözün şərhə ehtiyacı var. «Həyat»ın əsl hamisi millətdir. 
M
ən  yalnız  onun  tərcümanıyam.  Millət sənə  daim hamilik edər, 
f
əqət yeganə şərti unutma: hər nə yazacaqsansa, qələmi üç qəpiklik 
qara mür
əkkəbə  batırma,  ürəyinə  batırıb  qanın  ilə  yaz, sözün ötər 
vicdanlara yet
ər, əks halda səmərəsiz olar, keçər gedər. Qardaşım, 

• Abid  Tahirli
 
~ 
196
 ~ 
 
bu sözl
ərim sənə  həm rica, həm nəsihət, həm də  vəsiyyətdir 
(«H
əyat»). 
•  «M
ətbuatımız  yaponca  tərəqqi edir» -  deyirlər, hay, hay, 
bel
ə olsa idi, nə xoş, amma belə deyil. Yapon adalarının hər birində 
yerli  şivə  olduğu  halda,  mühərrirləri və  ədibləri  ən  əvvəl «dili 
birl
əşdirməkdən»  işə  başladılar  və  onun sayəsində  də  –  dil ilə 
b
ərabər millətin fikirlərini, niyyətlərini və əməllərini birləşdirdilər, 
çünki dil v
ə  ədəbiyyat birliyi digər birliklərin  əsası  və  təməlidir 
(«Hatim
ə»). 
• 
Qardaşım, qəzeti başdan ayağa bir mühərrir yazmaz, lakin 
q
əzetin məlum  bir  dili  olması  və  baş  mühərririn  bütün  yazıları 
gözd
ən keçirməsi  şərtdir. Qəzetə  «naşir  və  mühərrir»  imzası 
atmaqla n
ə  ədəbiyyata xidmət edilir, nə  də  millətə  xeyir gətirilir. 
H
ər bir qəzet və sair əsər üçün ən əvvəl və ən ziyadə dil gərəkdir 
(«Azad» r
əfiqimizə açıq məktub»). 
•  Rusiya müs
əlmanlarının  ədəbiyyat  tarixini  yazan  tapılsa, 
1906-
cı ili «dil ili» kimi dəyərləndirə bilər («Dil ili»). 
•  H
əyatımın  məsləyi olan «dil birliyi» məsələsində  biz bir 
nöqt
ə  belə  geri çəkilmədik və  çəkilməyəcəyik.  Əslində  geri 
ç
əkilməyə nə yol, nə də yer var («Dil ili»). 
• 
Əgər adi, bəsit  şeylərdən  başqa  elmi  əsərlərin nəşrinə 
başlamaq istəyiriksə, dilimizi bir az da «işlətmək» lazım gələcəkdir 
(«Dil haq
qında»). 
• 
Ədəbi  dilsiz  bir  arşın  tərəqqi edə  bilmərik («Dil 
haqqında»). 
•  Hörm
ətli vəkillərimizin  (Dumadakı  türkdilli  xalqların 
deputatları  nəzərdə  tutulur  –  T.A.) bir-biri ilə  rusca  danışmalarına 
(«Rossiya» q
əzetinin iddiasına işarədir – T.A.) əsəbiləşmirik, hətta 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
197
 ~ 
 
fransız  və  ingilis dilində  danışsalar,  sevinərik,  lakin  hamısı  türk 
oğlu  türk  olduqları  halda,  doğma  ana  dilində  yaxşı  danışa 
bilm
ədiklərinə  əsəbiləşirik  və  ortaq dil məsələsini irəli sürürük 
(«Rossiya» q
əzetinə cavab»). 
• …h
ər kəs iki aylıq bir təhsil ilə ümumi türk dilinə yiyələnə 
bil
ər («Rossiya» qəzetinə cavab»). 
• 
Türk  şivələrini  ayrı-ayrı  dil,  türk  tayfalarını  başqa-başqa 
mill
ət kimi göstərmək təfriqə,  nifaq  salanların  məsələsidir. 
«T
ərcüman»ın məsləyi başqa olmuşdur, başqa olacaqdır («Rosiyya» 
q
əzetinə cavab»). 
• 
…adı  olmayan  adam  özü  də  yox  kimidir.  Dilsiz  kişinin 
cismi d
ə yox kimidir («Dostlarıma açıq məktub»).  
• 
…rusların  bir  qisminə  katsap, bir qisminə  xaxol, bir 
qismin
ə  belarus, bir qisminə  də  kazak deyilsə  də,  hamısı  «rus» 
olduqları  kimi,  biz  türkdilli  xalqlar  da  türk  oğlu  türklərik 
(«Dostlarıma açıq məktub»). 
• B
ərəkallah! Rusiyada «iyirmi milyon varıq» - deyə yazıb 
göst
əririk (XX əsrin əvvəllərində Rusiya türklərinin sayına işarə – 
T.A.), lakin bu 20 milyona iyirmi dörd ad v
ə isim verib (Rusiyadakı 
türkdilli xalqların sayına işarədir – T.A.), tək vücudu parçalamaqla 
siyasi x
əta etmirikmi? («Dostlarıma açıq məktub»). 
• 
…şivə  ilə  elm və  ədəbiyyat  yaratmaq  imkansızdır 
(«Dostlarıma açıq məktub»). 
• 
Dayanmadan  çalışaq,  mühərrir rəfiqlər,  bizlər  hazırda  nə 
q
ədər qəzet, risalə  yazsaq  da,  dünyamızı  dərhal islah edə 
bilm
əyəcəyimiz məlumdur, lakin əlimizdən gələcək çox mühüm bir 
işimiz  də  vardır.  Bu  da  ortaq  ədəbi dilə  təməl,  əsas, bünövrə 

• Abid  Tahirli
 
~ 
198
 ~ 
 
qoymaqdır.  Bu  işə  ziyadə  diqqət yetirək  («Dostlarıma  açıq 
m
əktub»). 
•  M
ərhum Həsənbəy Məlikovun təşəbbüsündən  («Əkin-
çi»nin n
əşri  nəzərdə  tutulur  –  T.A.) bu günə  qədər Azərbaycanda 
türk  dili  çalışıldı;  qəzetlər, teatrlar, risalələr türk dilində  nəşr 
edildi…  qardaş-qardaşı  gördü,  tanıdı,  təkrar  qucaqlaşdı,  birləşdi… 
(«Farsimi, türkimi»). 
•  Türkl
ər harada olur-olsun, gərəkdir ki, ən  əvvəl türkcə 
danışsınlar, oxusunlar, yazsınlar, lakin sonra Rusiyada rusca, İranda 
farsca, Çind
ə  çincə  bilməyə  çalışsınlar,  çünki  zəruridir,  lazımdır 
(«Farsimi, türkimi»). 
• 
Ədəb, məktəb və elm dili ümumi dildir. Bizdə bu yoxdur, 
biz
ə  bu  lazımdır.  Bizlər  buna  çalışmalıyıq  («Rəfiqlərimə  açıq 
m
əktub»). 
•  G
ələcəyimizə  səd çəkmiş  və  çəkəcək  bir  şey  bilirəm ki, 
yalnız dilsizlikdir (ortaq türk dilinin olmaması anlamında – T.A.).  
• Hökmdar, m
əzhəb, iqlim xatirinə heç bir qövmün, xalqın 
dilin
ə, ədəbiyyatına təcavüz caiz deyildir, buna yol verilsə, haqsızlıq 
olar («Farsimi, türkimi»). 
• 
Dilsiz kişinin nə olduğu hər kəsə məlumdur, bunu bəyan 
v
ə tərif etməyə hacət yoxdur. Dilsiz kişi nədirsə, ədəbi və ortaq dili 
olmayan mill
ət də odur («Farsimi, türkimi»). 
• Dil, 
ədəbi dil din dərəcəsində əziz, müqəddəs, dəyərli ilahi 
bir nem
ətdir («Can, yəni dil məsələsi»). 
•  Yer kür
əsini titrədən, alt-üst edən hunlardan bu gün bir 
n
əfər  qalmayıb,  bundan  20  əsr öncə  baş  göstərmiş  bir  ovuc  qədər 
olan yunanlar h
ələ də mövcuddurlar. Bu, hunların dilsiz, yunanların 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
199
 ~ 
 
ədəbi dilə  malik və  sahib  olduqları  sayəsindədir («Can, yəni dil 
m
əsələsi»). 
•  Çar
əsiz  bir  dilsiz  kişinin  lu-lu-lu-lu, bu-bu-bu-bu-bu… 
kimi bir-iki heyvanca s
əsi ilə insanlıq mümkün olmadığı kimi, ədəbi 
dild
ən məhrum millət də tərəqqi etməz, mədəniləşməz («Can, yəni 
dil m
əsələsi»). 
•  Aslan kimi mill
ətimizin  başına  gələn fəlakətlər və 
çar
əsizlik hər su boyunda bir xan və ya əmirə tabe olduğu deyildir, 
h
ər su boyunda bir şivədə danışıb, indiyə qədər ortaq yazı və ədəbi 
dili vücuda g
ətirməkdə etdiyi qəflətdir («Can, yəni dil məsələsi»). 
•  …bir neç
ə  ildən sonra ortaq dil naminə  daha fəal 
çalışılacağımıza ümidim artmaqdadır («Can, yəni dil məsələsi»). 
• 
Əski ədəbi dilimizin bir sütunu Əlişir Nəvaisə, yeni ədəbi 
dilimizin  sütunu  Füzulidir.  Doğma  dil  demək, millətin  ədəbi dili 
dem
əkdir, bizim də  doğma  dilimiz  türk  dilidir,  ədəbi dilimizdir 
(«Can, y
əni dil məsələsi»). 
• 
…çobanların,  yedəkçilərin,  aşbazların  şivəsi millət, 
ədəbiyyat və təhsil dili deyildir. Maarif nəzarəti bu xüsusda böyük 
x
əta  işlədir. Belə  bir xəta Peterburqda edilsə,  ayıb  edilməz, lakin 
Baxçasarayda, Bakıda, Orenburqda, Kazanda edilsə, xəta ayıb yox, 
böyük cinay
ət olar («Can, yəni dil məsələsi»). 
•  Ç
alışaq,  çalışaq,  ortaq  ədəbi  dil  uğrunda  çalışaq  («Can, 
y
əni dil məsələsi»). 
•  T
ərcümançıların  millətə  ərz və  təqdim etdikləri «dil və 
m
əslək» maddələri sosializm və  marksizm müddəalarından  çox 
asandır və millətin ruhuna, idrakına və halına daha yaxın şeylərdir 
(«Bizl
ərdə dil və məslək birliyi ola bilərmi, ya yox?»)  

• Abid  Tahirli
 
~ 
200
 ~ 
 
• 
İndi  çarəsiz millət  ancaq  bir  şey  gözləyir. Gözlədiyi  şey 
milli  intelligensiyadır,  milli  işçilərdir.  Bunlar  yetişəcəkdir. 
Allahdan, ya da t
əbiətdən ümidi kəsmək olmaz. …Ümidsizlənib 
q
ələmi qırmağa səbəb görmürük («Bizlərdə dil və məslək birliyi ola 
bil
ərmi, ya yox?») 
• Mill
ətin ədəbi dilini vücuda gətirən böyük ədiblərdir. Bu, 
doğrudur, fəqət, bunlara zəmin hazırlayan millətin özüdür, adi, sadə 
müh
ərrirlərdir («Bizlərdə  dil və  məslək birliyi ola bilərmi, ya 
yox?») 
• 
Dil  birliyi  xüsusunda  kazanlılar  «Tərcüman»a etiraz edə 
bil
ərlər,  şivələri  xeyli  başqadır,  amma  «Həyat», «Tazə  həyat», 
«İrşad», «Füzüyat» və «Tərəqqi» dili ilə «Tərcüman»ın dili arasında 
t
əfavüt  qalmamışdır.  Deməli, dil birliyi fikri ideyadan əmələ 
keçm
əkdədir («Bizlərdə dil və məslək birliyi ola bilərmi, ya yox?») 
•  Bir cins, bir mill
ət  olduğumuzu  dünyaya  göstərəcək, 
ictimai  haqlarımızı  təmin edəcək  dilimiz  harada  qaldı?  Bu  gün 
mövcud v
əziyyət,  sabah  bu  sualı  daha  şiddətli surətdə  ortaya 
qoyacaqdır. Bu suala və millətimizə nə kimi cavab verəcəyik? («Dil 
v
ə məsuliyyət»). 
• 
«Şəms-abad» deməklə bir türk oğlu nə fars olur, nə şair, 
ancaq ana dilin
ə  təpik  atmış  olur  («Beldetüş-Şemsmi,  veled  degil, 
oğulmu?») 
• 
İçəri  Rusiyada  Ağcigidovun  «Hüsaməddin  mollası»ndan 
başlayıb  Abdürrəşid  Əfəndi  İbrahimov  və  Rzaəddin Fəxrəddinov, 
Kült
əsilər, Feyizixanov və  sairlərin  əsərləri, Azərbaycanda Sultan 
M
əcid bəy Qənizadələrin və  Adüsəlam  Əfəndi Axundzadələrin 
ədəbiyyatımıza  və  ədəbi dilimizə  böyük xidmət  etdikləri 
meydandadır («Dillərin birləşdirilməsi gəlir»). 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
201
 ~ 
 
•  …m
ərhum Qəyyum  Əfəndi  Nasırovun  Kazanda,  Həsən 
b
əy Məlikovun Qafqazda ədəbi dilə  və  ali türk məsləyinə  xidmət 
etdikl
əri inkar edilməz («Dillərin birləşdirilməsi gəlir»). 
• Qafqaz q
əzetləri xalq danışıq dilinin yox, ədəbi dilin, ortaq 
dilin  inkişafına  çalışdılar.  Həqiqətən gediləcək yol hələ  xeyli 
z
əhmət və vaxt istəyir, lakin əsas odur ki, dilimiz lazım olan yola 
çıxmışdır  və  dərə-təpə, qar-boran demədən  yavaş-yavaş  irəliləyir 
(«Dill
ərin birləşdirilməsi gəlir»). 
• …X
əlilbəy Xasməmmədov «tatar» kəlməsinə razı olmayıb 
(söhb
ət Dövlət  dumasının  təhsil  komissiyasının  məktəblərdə 
t
ədrisin hansı dildə keçirilməsinə dair iclasından gedir – T.A.), daha 
doğrusu,  həmin sözün əvəzinə  «türk» kəlməsinin istifadə 
olunmasının  düzgün  olduğunu  iddia  etsə  də, komissiya üzvlərinin 
əksəriyyəti (erməni, gürcü və müsəlman deputatlar) «türk» sözünün 
pantürkizm
ə  xidmət edəcəyindən qorxaraq, təklifi rədd  etmişlər 
(«Dill
ərin birləşdirilməsi gəlir»). 
•  Vay politika, politika! M
əktəblərə  girməsəydin, nə  gözəl 
olardı! Tatar xalqı mövcud deyil, tatar dili məlum deyil. Dilimizə nə 
ad verilirs
ə  verilsin, türk dilindən  başqa  bir  şey  olmayacaqdır 
(«Dill
ərin birləşdirilməsi gəlir»). 
•  Böyük m
əktəblərin hər birinə  bir  molla  ayrılmasını 
ist
ədikcə, buna «panislamizm» dedilər. İndi milli dildə təhsil tələb 
edirik, «pantürkizm» 
əndişəsi irəli sürülür («Dillərin birləşdirilməsi 
g
əlir»). 
• 
Bakıda  nəşr  olunan  «Səda» və  «Həqiqət» qəzetləri 
müxt
əlif səbəblərə  görə  bir müddət  çıxmadı,  indi  təkrar zühur 
etdikl
ərini şükranlıqla görürük. Qəzet çıxartmaq, qırx kərə yazıb bir 
k
ərə  anlatmağın  nə  qədər  müşkül  olduğunu  biz  hər kəsdən  yaxşı 

• Abid  Tahirli
 
~ 
202
 ~ 
 
bilirik, odur ki, Bakılı dostlarımızı ürəkdən təbrik edir, uzun, gözəl 
ömürl
ərini təmənnə edirik («Bakı qəzetləri»). 
•  …h
ər cür mübahisə edilirsə-edilsin, şəxsiyyətə toxunmaq 
caiz deyildir. Sevgili dostlar, bu artıq ədəbi mübahisə deyil, bazar 
qavğası  rəngini  alır.  Mühərririn mühərrirə  «xuliqan» deməsi, 
h
əmkarına  «sən»  -  deyə  xitab etməsi üsuldan, ədəbdən deyildir 
(«Bakı qəzetləri»). 
• 
Əfəndi  qardaşlar!  Ağ  kağızın  üzərimizdə  haqqı  vardır! 
Bizl
ər mübahisə  edəndə  hambal dilindən istifadə  ediriksə, 
hamballara n
ə qalar? («Bakı qəzetləri»). 
•  …ist
ər  İstanbullu,  istər  kaşqarlı  bir  türkün  qələmindən 
«gün
əşli»  əvəzinə  «xurşiabad»  (farsca  –  günəş  şəhəri), ya da 
«beldetüş-şəms»  çıxarsa,  bu  ədəbi cinayətdir.  Ağır  gəlməsin: 
imanımdır («İki böyük şair»). 
•  Birliyi olmayan bir mill
ətin  bir  qanadı  buzlu  suda 
donmağa,  bir  qanadı  atəşlərdə  qovrulub  kül  olmağa  məhkumdur. 
Durbin  göz  bunları  uzaqdan görməli,  sevdalı  gönül  pərdələr 
arxasından duygulanmalıdır, sonraya qalarsa, gec olar («Əfəndilər, 
dil g
ərəkdir, dil»). 
•  Bir çox m
əsələlərdə  avamın,  xalqın  haqqı  böyükdür, 
müq
əddəsdir, lakin elm və  ədəbiyyat  baxımından  alimlərə  və 
ədiblərə tabe olmaqla islah və tərəqqi yolları açılır («Əfəndilər, dil 
g
ərəkdir, dil»). 
•  Q
əzetlərdə  üç cür qələm  işlədilir: uçitel qələmi, müəllim 
q
ələmi,  ədib qələmi  –  qarmaqarışıqlıqdır!  Əfəndilər! Türk qələmi 
hac
ət, türk («Əfəndilər, dil gərəkdir, dil»). 
• Qafqazda fars dili hakim idi. Az
ərbaycan türkcəsi ilə yazı 
yazmaq  ayıb  idi.  Lakin  qafqazlılar  fars  dilini  tərk edib ana dilinə 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
203
 ~ 
 
keçdil
ər, az zamanda ata-baba  dilinin  hakim  olduğu  ədəbi dilə 
xidm
ət etdilər və ona sahib oldular («Əfəndilər, dil gərəkdir, dil»). 
• Elm v
ə ədəbiyyatdan, tək millət olduğumuzdan dəm vuran 
bizl
ər  deyilikmi?  Əfəndilər, dilsiz millət və  ədəbiyyat harada 
olmuşdur ki, bizdə də olsun? («Əfəndilər, dil gərəkdir, dil»). 
• 
Dilimiz kimi imla, yazı üsulumuz da islaha möhtacdır. Bu 
gün türk dili adı altında yüzlərcə şivə olduğu kimi, imla üsulumuz 
da  qarmaqarışıqdır.  Dilin  islahı  imlanın  islahına  möhtacdır  («İmla 
m
əsələsi»). 
• 
Əgər indiyədək olduğu kimi hər kəs öz kefinə görə bir dil, 
h
ər mühərrir özünəməxsus bir imladan istifadə  edərsə, nə  dilimiz, 
n
ə imlamız düzələcəkdir («İmla məsələsi»). 
• Müs
əlman sobraniyası, müsəlman ciyunu, məclisi zamanı 
deyildir. Bir az s
əbr etmək  lazımdır.  Hər necə  olsa,  «at  altından 
buzov»  axtarılan  zamandır.  Zamanımız  panislamizm,  pantürkizm, 
panmongolizm x
əyallarından istər ciddi, istər adəti olsun ürkülmüş, 
şübhələrə düşülmüş bir zamandır («Baxçasaray, 22 may»). 
• 
«İqbal» qəzetinin (Bakı – T.A.) 1913-cü il iyul ayının 23-
d
ə  çıxmış  nüsxəsində  «Türk  ibni  Yafes  Əfəndi» təxəllüslü bir 
mü
əllif dil mövzusundan bəhs edərək türk milləti üçün ümumi bir 
ədəbi dilin lüzumuna və  sadə  türkcənin beləliklə, meydan ala 
bil
əcəyi qənaətinə gəlmişdir («Dil ətrafında»). 
• … «T
ərcüman»ın imanı çox güclüdür. Bu imanı, bu gücü 
biz
ə  vermiş  və  verməkdə  olan  50  milyon  insanın  (Rusiya 
müs
əlmanlarının sayı nəzərdə tutulur – T.A.) milli vicdanıdır («Dil 
ətrafında»). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
204
 ~ 
 
•  Müxt
əlif  adları  olan,  müxtəlif məkanlarda məskunlaşan 
türk  tayfalarının  «lüğətlərini» yan-yana  qoyub  baxdıqca  sözlərin 
yüzd
ə 90-nın müştərək olduğu üzə çıxar («Dil ətrafında»). 
• 1875-ci ild
ə mərhum şeyximiz Həsən bəy Məlikovun şəxsi 
t
əşəbbüsü ilə Bakıda «Əkinçi», bir az sonra general Staroselskinin 
maddi köm
əyi ilə  Tiflisdə  mərhum Səid  Əfəndi Ünsizadənin 
«Ziyayi Qafqasiy
ə» qəzeti  çıxarılmışdı.  Həm  bunları,  həm də 
İstanbulun «Təqvim-i vəkəyi» və «Bəsirət»ni gözə aldırıb biz də bu 
«T
ərcüman»ın  vücuda  gətirilməsinə  və  davam etdirilməsinə 
çalışdıq. Ədəbiyyat tarixi bizə rəhbərlik edirdi («Dil ətrafında»). 
• 
Başqa millətlərin daha ertə dırmanıb qalxdığı yüksək dağa 
türkl
ər  indi  qalxırlar  və  əminik ki, qalxacaqlar. Bunu görən tək 
«T
ərcüman» deyildir: həyat, fərasət və milli vicdandır, «Tərcüman» 
böyük c
ərəyana qoşulmuş bir zərrədir («Dil ətrafında»). 
• 
«Əkinçi» və «Ziyayi Qafqasiyə»nin dilinə baxın, bugünkü 
(1913)  «İqbal»ın  dilinə  də  baxın:  millətin qəzeti Azəri  şivəsi ilə 
yazılmır. Ümumilik yoluna girmiş sadə türkcə yazılır. «Tərcüman» 
da el
ədir, biz də «İqbal»ın dilindən istifadə edirik («Dil ətrafında»). 
•  Xuda s
əlamətlik  versin!  Yazınız,  oxuyunuz.  Azəricə, 
tataric
ə,  kaşqaricə… biz buna müxalif deyilik, lakin türk milləti 
türkl
əşmək, türkcə söyləyib yazışmaq istəyir. Bu zamanın tələbinin 
inkar  etmir,  alqışlayırıq,  çünki  təbii və  uluğ  bir  cərəyandır  («Dil 
ətrafında»). 
• 30 ild
ən bəri (1883-cü ildən nəzərdə tutulur – T.A.) xəyal 
arxasınca qaçmırıq, cilalanmaqda olan türk dilinə inam və iman ilə 
acizan
ə xidmət göstəririk (Yenə dil ətrafında). 
• 
Buxaradakı  «Turan»ı  oxuyanlar,  Baxçasaray  «Tərcü-
man»ını,  Orenburq  «Şura»sını  oxuyanlar  İstanbulun  «Türk 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
205
 ~ 
 
yurdu»nu göz
əl anlayırlar. Bunu işləyən türk ruhu ilə türk həyatıdır. 
Zaman bu h
əqiqəti hər kəsə  təsdiq etdirəcəkdir («Məsələlər  – 
q
əzetlər»). 
• 
Ərəb xətti sair əlifbalara nisbətən  ağırdır,  bu  cəhət inkar 
edilm
əzdir. Lakin, islahı, yəni yüngülləşdirilməsi mümkündür, həm 
d
ə lazımdır («İmla fonetikası»). 
•  Dil v
ə  ədəbiyyatımızın  tərəqqisi və  intişarı  yazımızın 
sad
əliyinə, rahatlığına və tamamlığına bağlıdır. Əgər belədirsə, bu 
yolda çalışılmalıdır («İmla fonetikası»). 
• H
ər yeni başlanan işlərdə köhnə adətlərin təsirindən insan 
nöqsanlara yol ver
ə bilər… («İmla fonetikası»). 
•  Bitm
əz, tükənməz  müşavirələrlə,  «olarmı,  olmazmı»larla 
iş  olmaz.  İşə  başlamalı,  tədriclə  olsun, lakin əməli  olsun  («İmla 
fonetikası»). 
•  «T
ərcüman»ın  mühafizəkar olmamaqla bərabər, su 
görm
ədən pabuç çıxarmaq adəti də yoxdur. Fəqət su, yəni ehtiyac 
hiss  etdimi,  yalnız  pabuçunu  deyil,  köynəyini belə  çıxarıb  dərhal 
suya  atırlar.  «Tərcüman» bu suya («ortaq dil yaratmaq» problemi 
n
əzərdə tutulur – T.A.) atılmışdır, hər kəsin fikri, qələmi ilə duasını 
t
əmənnə edir («Bir iş daha»). 
•  Bizd
ə  «ixtiyarlar,  qocalar  keçmişləri ilə  əylənər və 
yaşarlar»  -  kimi  bir  söz  vardır  və  həm də,  doğru  sözdür.  Lakin 
«T
ərcüman» gələcəklə də ovunan, təsəlli tapan bir ixtiyardır («Türk 
yurdu»na). 
• B
əlkə mənə səbirsizlik güc gəlir. Xeyir! Səbirsizlik məndə 
deyil, milli yazı, milli maarif, milli istiqlal tələsir («Türk yurdu»na). 
• 
Əli bəylərlə Vəli bəylər arasında davam edən münaqişələrə 
(dil, 
əlifba ilə bağlı qəzetlərdə gedən mübahisələr nəzərdə tutulur – 

• Abid  Tahirli
 
~ 
206
 ~ 
 
T.A.)  vallahi  artıq  bezdik,  usandıq.  Söz,  saz  gözəldir: amma əsl 
lazım olan «nəhayət» və «nəticə»dir… Zaman su kimi axır. Dil və 
imla mübahis
ələrini artıq bir kağıza, yerə bağlamaq lazımdır («Türk 
yurdu»na). 
• 
Bu  aralıq  Bakıda  «Bəsirət»,  Daşkənddə  «Sədayi-
Türkistan» v
ə  Hokantda «Sədayi-Fərqanə» qəzetlərinin zühuru 
q
əzetimizdə  xəbər  verilmişdi.  Mətbuat,  düşüncə  mübadiləsi 
meydanına  birdən üç dostun təşrifləri  xoşbəxtlikdir. Yeni zühur 
etmiş  həmkarlarımızın  zaman  və  tələbata  uyğun  qələm 
işlədəcəklərinə  ümid  edirik.  Şübhə  etmirik ki, onlar ilk növbədə 
gözl
ərimizi açmaq –  bizi gələcəyə  hazırlanmaq  lazım  olduğunu 
bilirl
ər. «Bəsirət» mühərrirləri  arasında  çox  çalışqan,  qeyrətli 
M
əhəmməd  Əmin  bəy Rəsulzadənin  olması  bu  qəzetin ruhlu 
olacağına zəmanət verir. Özlərini dəfələrlə təbrik, işlərinin davamını 
ciddi şəkildə təmənnə edirik («Xoşbəxt əkizlər»).  
•  Avropa 
ədəbiyyatının  qədrini bilmədiyimizi,  ona  qarşı 
olduğumuzu zənn etməyin. Xeyr! Söyləyəcəyimiz ancaq budur ki, 
iki  fransız  romanından  bir  milli  hekayə  mənfəətlidir  («Osmanlı 
ədəbiyyatı və məişəti»). 
•  Teatr v
ə  roman  əleyhdarı  deyilik,  lakin  Şekspir,  Höte, 
Şatobrian, Volter, Skott, Şpilhagen, Molyer və bunlara bənzər kimi 
m
əşhur  yazıçıları  bir  tərəfə  qoyub… bir məhəlləyə  və  bir  əsrə 
m
əxsus ikinci, bəlkə də üçüncü dərəcə ədiblərlə gün keçirməyi caiz 
görmürük («Osmanlı ədəbiyyatı və məişəti»). 
•  Z
ənn edirəm ki, vaxt gələcək  İstanbul  qəzetləri də  beş 
s
ətirlik  əsərə  on sətir məhdiyə  yazmağı  tərgidəcək və  layiqli bir 
şəkildə  «bu  əsər  yaxşıdır,  bu  əsər isə  şor  və  laxdır»  -  deməyə 
özünd
ə cəsarət tapacaqdır («Osmanlı ədəbiyyatı və məişəti»). 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
207
 ~ 
 
• 
Yeni  üsulla  yazılan  şeirlərin  ən məqbul cəhəti  açıq  türk 
dilind
ə yazılmağındadır («Osmanlı ədəbiyyatı və məişəti»). 
• 
Lazımınca  basmaxanalar  açılıb,  qəzetlər nəşr 
olunmasından yarım əsr keçməmiş Osmanlı dövlətində mətbuat və 
n
əşriyyatın  tərəqqisi diqqətəşayan  dərəcəyə  gəlmişdir.  Hazırda 
Osmanlıda 140-a qədər müxtəlif qəzet çıxır… («Osmanlı ədəbiyyatı 
v
ə məişəti»). 
• 
Hazırda qələm çəkmədə olan Osmanlı ədiblərindən faydalı 
əsərləri ilə  yad olunacaq üç nəfər özünü göstərməkdədir: bunlar 
Şəmsəddin Sami, Kamalbəylər və  Əhməd  Midhat  Əfəndidir 
(«Osmanlı ədəbiyyatı və məişəti»). 
• Sami b
əy çox yazmır və lakin hər nə yazmışdırsa, faydalı 
v
ə məlumatlıdır: dili sadə və axıcıdır. Kamal bəy doğma şairdir, hər 
n
ə  yazmışsa,  dilbər  yazmışdır,  tayı-bərabəri yoxdur. Kamal  bəy 
osmanlıların  ən  sevgili  yazıçısıdır.  Kamal  hüsn,  dil  və  lətafətdir. 
Əhməd Midhat əfəndi başlı-ayaqlı kitabxanadır və çərkəz qeyrətinin 
simvoludur («Osmanlı ədəbiyyatı və məişəti»). 
•  Kamal b
əy… teatr risaləsimi, romanmı,  məktubmu – hər 
n
ə yazmış isə özünə və kamalına məxsus, dilbər, yaraşan və atəşli 
bir dil il
ə  yazmışdır.  Kamalın  qələmi  ən tənbəl,  ən qaba ürəyi 
oynadır,  ən  qalın  dərini  deşib  keçir,  ibarəsi  dadlı,  nazikdirsə  də, 
d
əmir toxmaq kimi təsirlidir. 
• 
Əhməd Midhat əfəndi…  osmanlıların  ən güclü 
publisistl
ərindən olub. «Tərcümanı  həqiqət» və  «Osmanlı» 
q
əzetlərinin  baş  dirəyidir. Köhnə  və  yeni  Osmanlının  Əhməd 
Midhat kimi q
ələmi, bərəkətli  ədibi  olmamışdır  («Osmanlı 
ədəbiyyatı və məişəti»). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
208
 ~ 
 
• 
Qadınların müəllimə, qəzetçi, müəllifə kimi ortaya çıxması 
c
əmiyyətin və  millətin tərəqqisini göstərir. Bunlar isə  İstanbulda 
mövcuddur («Osmanlı ədəbiyyatı və məişəti»). 
•  …q
əzetin «filan müsyö filan əfəndi ilə  görüşdü»  – 
x
əbərindən fayda və  ibrət nədir?  Tatar  ağlım  bunu  dərk etmir. 
M
əncə, məsləhət və  iş  məlum  olmadıqdan  sonra  müsyö  və  əfəndi 
günd
ə  beş  deyil,  on  kərə  görüşsün,  faydasızdır  («Osmanlı 
ədəbiyyatı və məişəti»). 
• M
ədhiyyə yazsaydım, bilirsinizmi kimi mədh edərdim və 
bunun üçün heç bir mükafat ist
əməzdim. Anadolu türklərini mədh 
ed
ər və divan bağlardım, şair deyiləm, əlimdən gəlmir. Bu türklər ki 
var, h
ər  biri  bir  aslandır,  səbirləri zaman kimi… tükənməz, 
s
ədaqətləri günəşin  ziyası  kimi…  ləkə  götürməz,  əxlaqları  almaz 
daşı kimi… təmiz və sadədir. Bunları ildə bir dəfə mədh etməyən 
şairin  səsi səs deyil!  Yunan  qalxdı  –  gəl,  Anadolu!  Qaradağ  içəri 
girdi – aman, Anadolu! Belqrad çevrildi – 
yetiş, Anadolu! Ərəbistan 
bulandı  –  gəl  yatır,  Anadolu!  Para  lazım  –  ver, Anadolu! Rum 
elind
ə  yol çəkilir  –  kömək et, Anadolu! Gəl, baba Anadolu, gəl, 
q
əhrəman Anadolu – deyilir, lakin müqabilində şairlər ildə beş sətir 
t
əşəkkür  yazmırlar  –  ayıb  deyilmi?  …Bizə  görə  Osmanlı  dövləti 
dem
ək  –  Anadolu türkləri deməkdir. Dövlətin  əsgər qüvvəsi bu 
türkl
ərdir («Osmanlı ədəbiyyatı və məişəti»). 
•  Dünya bel
ədir: nə  tərəqqinin, nə  nöqsanın  sonu  var. 
Bugünkü t
ərəqqi ertəsi gün daha bir tərəqqi istər, durmaq yoxdur. 
Zaman h
ər gün tərəqqi istəyir («Osmanlı ədəbiyyatı və məişəti»). 
• 
Ədəbi tənqid  ədəbiyyatın  mizanıdır.  Mizansız  bazar, 
t
ənqidsiz ədəbiyyat kimidir («Osmanlı mətbuatı»).  

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
209
 ~ 
 
•  Parça-
bez  bazarına  arşın,  çörək  bazarına  okka  necə 
lazımdırsa,  ədəbiyyata ölçü olan tənqid, bəlkə  daha  artıq  lazımdır 
(«Osmanlı mətbuatı»). 
• 
Ədəbiyyat mənəvi  qidamızdır,  lakin  maddi  qidadan  daha 
çox mizan ist
ər. Hər nə olsa geymirik, hər nə olsa yemirik, hər nə 
olsa, oxumalımıyıq? («Osmanlı mətbuatı»). 
• T
ənqid lazımdır, lakin tənqidçi kim olacaq? Bu elə işdir ki, 
t
əndirdə  çörək  bişirməkdən, gəmi kömürçülüyündən  daha  ağırdır. 
T
əkrar edirəm, çətin və  ağır  işdir,  lakin  lazımdır.  Ədəbi  şivəni 
qabıqdan və çürükdən ayıracaq tənqiddir («Osmanlı mətbuatı»). 
• 
İzzət bəy  (bir  başqası  olsun)  coğrafiya  yazmış,  Molla 
Hüseyn elmi-
hal  yazmış,  Süleyman  əfəndi yeni üsullu əlifba 
çıxarmış, qardaşım Əli ağa milli roman yazmış, filankəs qardaşım 
komediya  uydurmuş…  Bunların  hər birinə  iki «afərin» ilə  üç 
«maşallah» deyib keçilirsə, kitab bazarında yaxın zamanlarda boyalı 
kağızdan  tərpənmək olmaz və  ədəbiyyatda tərəqqi və  məslək 
görülm
əz, boyalı kağızların içində itib batar («Osmanlı mətbuatı»). 
•  Bu gün 
ədəbi tənqid  olmadığı  üçün  kitabın  adına  görə 
alınması  düzgün  deyil,  içini  araşdırmaq  lazımdır,  çünki  adı  ilə 
mayası arasında Balkan dağları ola bilər («Osmanlı mətbuatı»). 
•  T
ənqid,  yalnız  nöqsanı  gösərməkdən ibarət deyildir. Bu 
əsərin nə  dərəcə  istifadəli  olduğunu  meydana  çıxarmaq, onu isbat 
etm
ək də tənqidə məxsusdur… («Osmanlı mətbuatı»). 
• 
Filan Jozefinanın filan Alfred ilə olan münaqişəsini, yaxud  
bizim  Fatmalardan  birinin  bizim  Süleymanların  birinə  yaşmaq 
arxasından  çəkdiyi ah və  vahları  qələmə  almaq, roman yazmaq 
deyil («T
ənqid»). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
210
 ~ 
 
• 
Romançı gözəl və işlək bir qələm sahibi olmaqla yanaşı, 
z
əngin  düşüncə  sahibi,  insan  ruhunu  anlayan,  elmi  mövzuları 
sad
ələşdirməyə  mahir  olmalıdır  və  bunlarla bərabər az görüb, çox 
anlamaya, h
ər gördüyünün və  düşündüyünün  rəssamı  kimi,  lakin 
fırçasız,  yalnız  dil  və  yazı  ilə  çatdırmaq  üçün  istedadlı  olmalıdır 
(«Osmanlı mətbuatı»). 
•  Hüqonun «S
əfillər»indəki qəhrəmanlara Anadoluda rast 
g
əlinməz,  lakin  onlar  kimi  canları  ağrıyan,  onlar  kimi  şənlənən 
insanlar burda da tapılar («Tənqid»). 
•  Bursa v
ə  Əskişəhər  Fatmalarının  halını  yazan,  hisslərini 
b
əyan edən kamil ədib  olsa,  Dümanın,  Zolyanın  qələmlərindən 
tökül
ən  madamlardan  daha  artıq  ibrətli və  təsirli dərs  alınacağı 
şübhəsizdir («Tənqid»). 
• ...çox q
əribədir ki, bəzi Osmanlı yazıçıları Avropasayağı, 
Q
ərb adət-ənənələrinə  uyğun  romanlar  yazırlar,  guya  Avropada 
romançı azdır və Şərqdən yardım istəmişlər («Tənqid»). 
• …göz
əl, lakin faydasız bir tərcümədənsə, o qədər də süslü 
olmayan,  lakin  faydalı  bir  milli  hekayə  yazmaq daha əfzəldir 
(«T
ənqid»). 
• Diqq
ət və təfəkkür etsəniz görərsiniz ki, Osmanlı məişəti 
əsrlərcə  –  gecə-gündüz davam edən  ən parlaq bir hekayədir,  ən 
d
əhşətli bir faciədir,  ən gözəl bir tarixdir. Bunlardan bəhs etsəniz 
ibr
ətli, təsirli, dəhşətli şeylərin üstünü açmış olarsınız ki, oxuyan da 
faydalanar («T
ənqid»). 
• 
Ədəbiyyatın əsası tərcümələr yox, milli hekayələrdir, milli 
m
əhəbbəti, milli düşüncəni, milli dili irəlilədəcək və süsləndirəcək, 
t
əbiət və  əxlaqı  tərbiyə  edəcək milli hekayələrdir.  Buna  çalışmaq 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
211
 ~ 
 
q
ələm  əhlinin borcudur, millətin və  qövmün rəngi  ədəbiyyatın 
şərəfidir («Tənqid»). 
• 
Bir  halvaçı  halvasını,  bir  bozacı  bozasını  və  küfəçi 
bamyasını  çığırıb-bağırıb  tərifləyirsə, bir dərəcəyə  qədər  başa 
düşülər, çünki əvvələn,  malına  diqqət çəkilməsi  üçün  başqa  bir 
çar
əsi yoxdur, digər tərəfdənsə, halvaçı, ya da bozaçı ədəb müəllimi 
deyildir. Lakin bir 
ədib, ya bir qəzetçi  öz  yazdığını  halvaçı  kimi 
çığırıb-bağırıb özü mədh edərsə, bu çox çirkin şey olmazmı? Şübhə 
yox ki, çox böyük 
ədəbsizlik olar («Tənqid»). 
•  …g
ələcək zamanlar üçün yazmağın  çox  böyük  şərəf-şan 
olduğu  hər kəsə  məlumdur.  Doğruya  doğru,  əyriyə  əyri, pisə  pis, 
göz
ələ  gözəl demək  bu  şərəf-şanın  əsasıdır.  Belə  olmadıqda, 
q
ələmdə şan və şərəf tapmaq bəlkə də mümkün deyil («Tənqid»). 
•  Çernyayevski h
əzrətlərinin Tiflisdə  nəşr  elədiyi «Vətən 
dili»  adlı  yeni  üsullu  əlifba diqqətə  şayan  və  dəqiq  bir  kitabdır. 
Oxumaq v
ə  yazmaq üçün bu maarifpərvər  kişi  fonetik  metoda 
əsasən tərtib etdiyi «Vətən dili» kitabı ilk dərslik olub yumruqsuz 
v
ə kötəksiz, qısa vaxtda oxumaq və yazmaq mərifətini bildirən bir 
kitabdır («Ədəbiyyat»). 
• Dörd ild
ən bəri (1879-cu il nəzərdə tutulur – T.A.) Tiflisdə 
S
əid Əfəndi Ünsizadə «Ziya» qəzetini nəşr etməkdədir. İl başından 
b
əri Cəlal  Əfəndi «Kəşkül»  məcmuasını  nəşrə  başladı 
(«Ədəbiyyat»). 
•  B
əli,  Avropa  şairləri ilə  Asiya  şairlərinin  düşüncəsində 
f
ərq çoxdur, fəqət bu fərq məkandan daha çox zaman fərqindədir 
(«Ədəbiyyat»). 
•  Fikir v
ə  etiqad birliyi əməl birliyinə  səbəbdir  («Ədə-
biyyat»). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
212
 ~ 
 
• 
Əgər təəssüfdən  fayda  çıxsaydı,  nə  qədər çox təəssüf 
edils
ə, yenə  rəva  görərdik. Çünki Tiflisdə  nəşr  olunan  mötəbər 
r
əfiqimiz «Kəşkül»ün  artıq  çıxmayacağı  xəbəri  ən böyük təəssüfə 
əsasdır, lakin təəssüflənməkdən nə fayda? Bu, qəzetin çıxmamasına 
kar ed
ərmi? Bizcə, təəssüfdən daha çox hirsə,  əsəbə  ehtiyac var. 
Bizi Zaqafqaziya
nın  imkanlı  və  ziyalı  islamları  əsəbiləşdirir.  Niyə 
q
əzetlər bağlanmalıdır? Onlara müavinət ediləcək qədər mal, sərvət, 
onları  ruhlandıracaq  qədər məhəbbət və  hissiyat  tapılmadımı? 
(«T
ənqid»). 
• Bu iki q
əzeti («Ziya» və «Kəşkül» nəzərdə tutulur – T.A.) 
iki  gün
əş, iki şəms kimi görməli idilər… idilər, idilər, idilər, lakin 
önc
ə «Ziya», sonra «Kəşkül» uçan ulduzlar kimi sönməyə məcbur 
oldular… Utanc, ayıb, min bir təəssüf, amma nə fayda?! Çox böyük 
v
ə  dəyərli  imtiyazları  itirdik  ki,  iki  maarif  günəşinin  qədrini 
bilm
ədik, söndürdük, ayıb… («Tənqid»). 
• «Çocuqlara m
əxsus qəzet»... adından da anlaşıldığına görə 
bu q
əzetin məsləyi ən sevimli və faydalı məslək olmaq ilə bərabər 
ən çətin bir məsləkdir. Böyüklər üçün qəzet buraxmaq çətindirsə, 
çocuqlar  üçün  daha  müşküldür. Çocuqlar hər nə  gəldi oxumazlar, 
h
ər  oxuduqlarını  anlamazlar,  hər  oxuduqlarından  istifadə  edə 
bilm
əzlər.  Bu  halda  çocuqlar  üçün  yazılan  məqalələr  onların 
ist
əyərək oxuyacaqları, oxuduqları halda lazımınca anlayıb istifadə 
ed
əcəkləri mövzulardan olmalıdır. Belə ki, ilk öncə, dil və ifadə çox 
sad
ə, ikinci, mövzu çocuq dünyasına və idrakına uyğun və üçüncü, 
əsər çocuğun həm ağlına, həm qəlbinə təsir, nüfuz etməlidir («Bir 
baxış»). 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
213
 ~ 
 
• 
Avropanın  yalnız  parlaq  cəhətlərini  deyil,  çürük  hallarını 
da bilm
ək zəruridir,  zamanımızın  rəhbəri,  xocası  deyilmi,  ya? 
(«Ədəbiyyat çirkabları»). 
• 
Ədəbiyyat ağıl, fikir, fəhm, bilik və ibrət xəzinəsidir. Belə 
bir x
əzinəyə  malik  olmaq  üçün  çalışmaq  və  qeyrət  lazımdır. 
Ədəbiyyatsız bir qövm çılpaq adama bənzəyər, çılpaqlıq isə xoş hal 
deyildir («Ədəbi bəsirət»). 
•  Ara-
sıra  kitab  nəşr  olunan  şəhərlərdən  biri  Bakıdır.  Bu 
şəhərin mühərrirlərindən Sultan Məcid bəy Qənizadə  ilə  Nəriman 
N
ərimanovun milli ədəbiyyatın  inkişafı  naminə  çox  çalışdıqları 
şükranlıqla görülməkdədir («Ədəbi bəsirət»). 
• 
«Dağılan  tifaq»  Qafqaz  türk  şivəsində  yazılmış  bir 
komediyadır.  Əbdurrahim  bəy Haqverdiyevin əsəri olan bu risalə 
çox ibr
ətlidir. Qafqazda bir neçə dəfə teatrda oynanılıb, çox təsirli 
olmuşdur («Ədəbi bəsirət»). 
•  H
ər bir kitab və  risalə  milli  xəzinəyə  maldır:  həm də 
qızıldan  daha  qiymətli,  daha  mühüm  maldır  («Rəşid  Əfəndinin 
«Mirat»ı»). 
• 
…kitab  bazarında,  ədəbiyyat və  maarif  meydanında  hər 
nec
ə  bir  əsər görünsə, nəzər yetirib, diqqət edib mühərririnə  və 
naşirinə  təşəkkür etmək  insanlığın  borcudur («Rəşid  Əfəndinin 
«Mirat»ı»). 
•  …ortaq dil
ə  sahib  olsaydıq…  bağrı  yanıq,  gözü  yaşlı, 
sözl
əri atəşli  Tukay  (böyük  tatar  şairi  Abdulla  Tukay  nəzərdə 
tutulur  –  T.A.) h
ər yerdə  tanınardı  (məqalə  1913-cü ildə  qələmə 
alınmışdır), çünki şair Tukayev həqiqətən milli şair, tam mənası ilə 
türk  oğlu  idi…  yazıları,  şeirləri  söz  yığını  və  qafiyə  uydurması 

• Abid  Tahirli
 
~ 
214
 ~ 
 
deyildi: h
ər sətrində  can, hər cümləsində  fikir  işləyirdi («Millət 
oğlu»). 
• 
Fikir doğulduqdan sonra ölməz: işlər və işlər («Mizan»). 
• Neç
ə illərdən bəri (məqalə 1914-cü ildə qələmə alınmışdır 
–  T.A.) Tiflisd
ə  çıxan  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  mətbuatımız 
arasında  bəlli  bir  mövqe  tutmuşdur.  Adından  da  göründüyü  kimi, 
«Molla N
əsrəddin» lətifə  danışar,  lakin  lətifəsi  arxasında  acı  bir 
h
əqiqət gizlənər. Gülər, lakin gülüşü  istehzalıdır,  yaxud  düşmən 
gülüşü deyildir, gülə-gülə verilən nəsihətdir. Əhval və adətlərimizi 
ara-
sıra iynələr, biz kimi sənə, mənə sancılar. Bəlkə bir az incidər, 
lakin incits
ə  belə, məqsədi xeyir və  irşaddır,  nəticəsi  şəfa verir 
(«Molla N
əsrəddin»). 
• «Molla N
əsrəddin»in rəsmləri çox mənalıdır. Bir rəsm bir 
hekay
ə  qədər məlumat,  duyğu,  düşüncə  və  fikir verir («Molla 
N
əsrəddin»). 
•  «Molla N
əsrəddin»  jurnalı  çox  məqbul və  mötəbər bir 
jurnaldır,  lakin  lazımi  dərəcədə  yayılmır.  İmkanı  olanlar  alıb 
oxum
alıdır. Əyləncəli ibrət dərsidir («Molla Nəsrəddin»). 
• 
…Bakıda üç ildən bəri (1911-ci il nəzərdə tutulur – T.A.) 
n
əşr  olunan  «Məktəb»  jurnalı  ilə  bağlı  oxuculardan  soruşuruq: 
Əzizlərim!  Siz  bu  jurnalı  aldınızmı?  Çocuqlarınıza  oxutdunuzmu? 
«Xeyr!» - des
əniz, «Niyə?» - deyə soruşarıq, axı, «Məktəb» jurnalı 
oğlan  və  qız  uşaqları  üçün  ən  faydalı  bir  jurnaldır»  («Molla 
N
əsrəddin»). 
•  Elm v
ə  maarif  intişarına  xidmət etmək  padişahları  da 
böyük ed
ər. («İstanbulda bir neçə gün»). 
• Avropa q
əzetləri hər nə yazırlar – yazsınlar, həqiqət yenə 
h
əqiqətdir.  Osmanlı  torpağında  hər qövm və  millətə  verilmiş 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
215
 ~ 
 
hüquqlar  çox  böyükdür.  Ən  çox  izin  verən  Qoşma  Amerika 
Cümhuriyy
əti  (ABŞ  –  T.A.)  iş  dalınca  gələn Çin mühacirlərini 
d
ənizə atmaq istəyir («İslam ölkəsinin məişəti»). 
•  Uc
a Osmanlı hökumətinin verdiyi hüquqlardan bolqarlar, 
rumlar, erm
ənilər, yəhudilər minnətdarlıqla  istifadə  edirlər. Bütün 
sah
ələrdə  çalışır,  rahatlıqlarını  təmin edirlər.  Yalnız  bizim 
müs
əlmanlar  bundan  şanları  və  haqları  olan  dərəcədə  istifadə 
etmirl
ər, küçə  boyu səyahətimdə  ilk nəzərimi çəkən də  bu idi… 
(«İslam ölkəsinin məişəti»). 
•  …Qafqaza s
əyahətimi  xatırlayır  və  bir məclisdə  içimdən 
g
ələn  sualları  təkrar  (İstanbuldakı  mənzərəni gördükdən sonra – 
T.A.) dilim
ə gətirmək istəyirəm: «Ey türklər, nədir bizdə bu hallar?! 
Tiflisd
ə  «Elmi-hal»  çap  edirik,  Qaraqaşyan  mətbəəsində,  Bakıda 
«Koroğlu»  nəşr  edirik,  Adamyan  mətbəəsində,  Qarabağda  şeir,  ya 
m
ərsiyə  nəşr  edirik,  Vanlıyan  mətbəəsində. Belə  ki,  Qaraqaşyan, 
Vanlıyan  cənabları  bizim  etməli  olduğumuz  işi  icra  etməsəydilər, 
«Koroğlu» dünya üzünü görməyəcəkdimi? Beləmi? Biz haradayıq – 
dem
əyə haqqım yoxmu? («İslam ölkəsinin məişəti»). 
•  K
ənddə  müəllimlik edən bir qeyrət  əhli alimin ən 
f
əzilətlisidir («İslam ölkəsinin məişəti»). 
• 
Sağ  gülüş  könlü  təmizlər,  acıları  unutdurar, bir neçə 
d
əqiqəlik  olsa  da,  ağır  dünyanı  yüngüllədər, fəqət nadir təsadüf 
olunar («İstanbul məişəti»). 
• 
Savadlı  və  öyrənməyə  meylli vəlihət ilə  (Osmanlı 
imperiyası  və  islam xilafətinin vəliəhdi  Yusif  İzzəddin  Əfəndi 
n
əzərdə  tutulur  –  T.A.) Osmanlıları  təbrik edirəm. «Tərcüman» 
q
əzetini  oxuduğunu  və  daim göndərilməsini  əmir buyurdular 
(«S
əltənət və xilafət vəliəhdinin hüzurunda»). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
216
 ~ 
 
• 
Əgər Türkiyənin  başından  əksik olmayan bəlalar imkan 
ver
ərsə və daha açıq təbir ilə söyləsək, Türkiyə düşmənlərinin açıq, 
ya  gizli  hücumlarını  dəf etməyə  çarə  tapılarsa,  türklərin təzə  can 
tapıb  həyat və  gələcəklərini təmin edəcəkləri  boş  ümid,  ya  da 
n
əzəriyyə zənn olunmaz («Bugünkü İstanbul»). 
• 
Tiflis  islamlarını  dəvət edib cümləsi ilə  mülakat etmək 
(görüşmək, mübahisə etmək – T.A.) şərəfinə nail olmaq üçün iyulun 
30-da (1886-
cı  il  –  T.A.)  Qafqazın  Ziraət Cəmiyyəti  binasında 
«Ədəbi məclis»də toplantı keçirdik
1
 
(«Ədəbi məclis»). 
• 
Daşkənd səfərimdən  qayıdarkən  Bakıda  qalmalı  oldum. 
Nec
ə də qalmayım ki, məcbur etdilər. Hər nə qədər xəbərsiz gəlsəm 
d
ə,  bakılı  dostlarım  qaldığım  otelin  Tiflisdən teleqramla yerini 
öyr
ənmişdilər
2
… («Yolda bir görüş»). 
• 
İman içəridədir («Yolda bir görüş»). 
• 
Qafqazın  sağ  gözü  Bakı,  sol  gözü  xeyli  tərəqqi  etmiş… 
Batumdur («Zaqafqasiya boyu»). 
• Özg
ə dil bilmək ayıb deyil, vacibdir, lakin özgə dili bilib, 
öz dilini, 
ədəbiyyatını  bilməmək  ayıb,  həm də  böyük  ayıbdır 
(«Zaqafqasiya boyu»). 
• 
Əhalisinin  hamısı  çalışqan,  maarifə  həvəslidirlər… yeni 
üsulla  işləyən məktəblərini və  ticarətə  olan rəğbətlərini örnək 
göst
ərməyə  dəyər. Bərəkallah  şəkililər! Cənabi Haqq gələcəkdə 
mütl
əq  mükafatınızı  verəcəkdir. Yeni üsullu 4 məktəbdə  xeyli 
şagird var… Səbəbkarlardan Allah razı olsun (Zaqafqasiya boyu). 
                                                            
1
 
İnformasiyanın maraqlı olduğunu və bu barədə Tiflisdə nəşr olunan qəzetdə də 
geniş  xəbər  verildiyini  nəzərə  alaraq  («Kafkaz»,10  avqust  1886,  №  37)  bu 
cümləni yazmağı məqsədəuyğun hesab etdik (T.A.). 
2
 
Bu xəbəri maraqlı olduğu üçün əlavə etdik (T.A.). 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
217
 ~ 
 
•  Aliml
ər və  şairlər  ocağı  Şamaxını  indi  şeytanniyyət, 
cahilan
ə  durğunluq  dumanı  bürümüşdür…  bu  şəhərin  yalnız 
m
əktəbi  deyil,  işləri ümumiyyətlə, pərişanlıq  və  təəssüf  doğurur 
(«Zaqafqasiya boyu»). 
•  Kim
ə  necə, deyə  bilmərəm, mənə  görə  dost görmək və 
xüsusil
ə ziyalı adamlar görmək ən gözəl səfaların biridir. …Elm və 
maarif sevdalısı olduğum üçün belə adamların məclislərində iştirak 
etm
ək könlümə  rahatlıq,  fikrimə  işıqlıq  və  güc gətirir 
(«Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
•  …Tiflisd
ə  bir  dost  daha  tapdım:  Qarabağlıdır  (Şuşada 
anadan  olmuş  Əhməd bəy  Ağaoğlu  nəzərdə  tutulur  –  T.A.), 
Rusiyada t
əhsil  aldıqdan  sonra  Fransaya  gedib,  Sorbon 
Universitetind
ə  oxuyub, gəncdir. Digər millətlərdə  bu cür təhsil 
alanların çox olduğundan, bu o qədər də diqqətçəkən deyil. Lakin 
bizim c
əmiyyətimizdə  aradabir belə  adamın  olması  xüsusilə 
diqq
ətəlayiqdir. Ona görə  də  biz  o  qardaşımızla  iftixar  edirik 
(«Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
• 
Mayın 17-də (1893-cü il – T.A.) Bakıya gəlib dostlarımın 
birind
ən təmizliyi və  rahatlığı  haqqında  eşitdiyim  «Avropa» 
otelind
ə  yerləşdim.  Bakıya  hansı  gün gələcəyimi  heç kimə 
bildirm
əsəm də, məni bir neçə  gənc  qarşıladı.  Belə  nəzakət və 
hörm
ətlə qarşılanacağımı heç xəyalıma gətirmədiyimdən, mütəəssir 
olduğumu  bildirdim  və  təşəkkür etdim… («Baxçasaraydan 
Daşkəndə səyahət»). 
• 
Bakı müsəlmanlarını «əcəmi», «irani», «persiyan» - deyə 
yazdıqları  görülməkdədir: bu isə  açıq  bir  xətadır,  çünki  bunlar 
ümumi dil v
ə cins, qiyafət və adət cəhətlərindən tər-təmiz türklərdir 
(«Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
218
 ~ 
 
• 
Bakılılar boylu, qüvvətli və işləkdirlər, …belə ki, Rusiya 
şəhər və vilayətlərində olan islam əhlinin hamısından irəlidədirlər, 
bel
ə zənn  edirəm («Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
• 
Bakı  müsəlmanlarının  Xəzər dənizində  üç-beş  ticarət 
paroxodu, beş-on gəmisi vardır. Volqada isə islam əhlinə məxsus nə 
bir paroxod, n
ə  bir  qayıq  gördüm  («Baxçasaraydan  Daşkəndə 
s
əyahət»). 
• 
Bakının  ermənisi yerli, qədim  əhalidən  olmayıb,  gəlmə 
müsafir v
ə mühacirlərdir («Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
• 
Hacı Zeynalabdin əfəndini yad etdik. Hacı dedikdə böyük 
v
ə  qalın  əmmaməli, uzun  xalatlı,  ya  cübbəli uzun və  ağ  saqqallı 
adam göz önünd
ə  canlanır,  elə  deyilmi?  Hacı  imiş,  amma  xəyal 
etdiyimiz kimi deyilmiş! Kamal yaşında, qara saqqallı, qara papaqlı 
bir adamdır. Onu başı əmmaməli yox, başı ali fikirlərlə dolu, xalatlı, 
cübb
əsi uzun yox, gözəl  əməllərdən  libaslı  gördüm 
(«Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
• Bundan s
əkkiz il əvvəl – 1885-ci ildə Bakıya birinci dəfə 
g
əlmişdim.  Səkkiz ildə  müsəlmanların  xeyli  tərəqqi etdiklərini 
görüb m
əmnun oldum. Yalnız mal və qazanc cəhətində deyil, bəklə 
daha  artıq  düşüncə  və  şüur  baxımından  irəliləmişlərdir 
(«Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
• 
…Bakıya  birinci  səyahətimdə  hörmətli Səfərəli bəy 
V
əlibəyovla (1861-1902, Qori Müəllimlər  Seminariyasının  ilk 
m
əzunlarından  biri,  maarifçi,  O.Çernyayevski  ilə  birlikdə  «Vətən 
dili» adlı ilk əlifba dərsliyinin və digər dərslik və kitabların müəllifi 
–  T.A.) b
ərabər  idik.  Onunla  qardaşyanə  Qafqazın  xeyli  yerlərini 
g
əzdik. Məqsəd xalqın həyatı, güzəranı ilə tanışlıq və «Tərcüman» 
üçün abun
əçi  toplamaq  idi.  Bakının  bütün  bazarlarını  gəzdik, 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
219
 ~ 
 
haradasa s
əbrlə  200-ə  yaxın  qəzet  payladıq,  lakin  bir  abunəçi-
müştəri  tapmadıq.  Tacirlər  boş  işlə  məşğul  olmamağı  tövsiyə 
etdil
ər, alimlər qəzetin  adından  qorxdular  («Baxçasaraydan 
Daşkəndə səyahət»). 
•  …S
əfərəli bəy…bir tacirin mağazasında  bir  neçə  adama 
bir-iki nüsx
ə  «Tərcüman» təqdim edib qəzetdən, maarif və 
ədəbiyyatdan  danışmaq  istəyirdi ki, onlardan biri «gərək deyil» - 
deyib buna imkan verm
ədi. Onun bu hərəkətə haqqı da vardı: axı, 
veril
ən yazılı kağızlar kağız pul qədər mötəbər, kişmiş kimi ləziz bir 
şey deyildi! («Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
• 
Bakıda Hacıya (Hacı Zeynalabdin Tağıyev nəzərdə tutulur 
– 
T.A.) yoldaş və həmfikir xeyli adam var. Məsələn, Musa əfəndi 
Nağıyev,  Şəmsi  Əsədullayev və  sairlər. Belə  ki, maarif, təhsil və 
islahat yolunda b
əhsə  girənlər, qeyrət sərf edənlər görülməkdədir. 
Xudaya şükür! («Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
•  Rus v
ə  türk  şagirdləri  üçün  Bakıda  ilk  məktəb  açmış 
Mahmud 
əfəndi Qənizadədir. Türk təhsilinə  dair kitab və  lüğət 
müh
ərriridir ki, fədakarlığını  təbrik edirik («Baxçasaraydan 
Daşkəndə səyahət»). 
• 
İslam tərbiyəsi tərk olunmadığı halda, elm və mərifətdən 
yalnız fayda gələr («Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
• 
İslam  tərbiyəsi ilə  dövrün mərifət və  elmini  uzlaşdıran 
müslim
ələr, ümid edirəm  ki,  dünyanın  ən  yaxşı  anaları  olacaqdır 
(«Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
• 
Bütün  savadlı,  məlumatlı  müsəlmanlara, onlardan 
tör
əyənlərə  xitab edirəm: millət və  camaatın  başında,  içərisində 
olaq, mill
ətdən uzaq olmayaq ki, bizi görsün, ibrət  alsın, 
faydalansın («Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
220
 ~ 
 
• Mill
əti çox avam və cahil zənn etməyək: millət yaxşı sözü, 
yaxşı işi fəhm edəndir («Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
• 
Ziyalı insan ali, uca düşüncə və ideallarsız yaşaya bilməz 
(«Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
•  Ç
ərxi fələk məni  Qafqazdan,  Osmanlı  imperiyasından, 
Afrikadan,  Hindistandan,  Kaşqardan  dolaşdırıb  Türkistana  gətirib 
çıxarmışdır. Əgər gördüklərimi bir risalə kimi yazsam, çox gözəl bir 
iş  olacaqdır.  Yazılmazsa,  yazıq!  («Baxçasaraydan  Daşkəndə 
s
əyahət»). 
• 
…bakılı  dostlarımdan  müəllim Sultan Məcid  əfəndi 
Q
ənizadənin səyahətimizə qoşulmaq və mənə yoldaşlıq etmək üçün 
Buxaraya g
əldiyini  eşidib  həddən ziyadə  məmnun oldum
1
 
(«Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət»). 
•  Bu d
əfə…Bakıda  bir  gün  belə  qalmadım.  Çünki fəhlələr 
arasında  iğtişaşlar  üçün  təbliğat  aparmağın  zamanı  olmadığını 
anlayan  bütün  ziyalılar  Qarabağa  və  Gəncə  şəhərinə  dağılmış  və 
m
əktəb təsis etməklə  məşğul  olmağa  başlamışlar  («Buxarada  nə 
gördüm»). 
• 
Əgər  Buxarada  bir  baqqal  dükanı,  ya  bir  çayxana və  ya 
r
əqsxana açmağa girişsəydim, çoxdan müvəffəq olmuşdum. Məktəb 
t
əsisi isə  belə  asan  iş  deyildir.  Bunun  üçün  mənəvi güc, dil və 
q
ələmin kafi olmadığı meydandadır («Buxarada nə gördüm»). 
• «B
əlkə qısa müddət ərzində oxumaq, yazmaq, heca etmək, 
d
əftər  tutmağı  təhsil etdirən məktəbə  hacət yoxdur?» -  sualına 
Buxara  bazarlarının  halı  canlı  cavabdır:  bu  bazarlarda  500  tacir 
varsa, 25-i q
ələm-dəftər tanımır («Buxarada nə gördüm»). 
                                                            
1
 
Maraqlı olduğu üçün diqqətə çatdırdıq (T.A.). 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
221
 ~ 
 
• Qeyr
ət, hünər və sənaye meydanı olan bu sərgidə (1896-cı 
ilin avqustun 13-d
ən 20-dək Nijni-Novqorodda keçirilən sərgi 
n
əzərdə  tutulur  –  T.A.) müsəlmanlar nə  gördülər, nə  kimi ibrət 
aldılar,  bizə  məlum deyil, fəqət sənayedə  çox geridə  qaldığımızı, 
al
ət və dəzgahlarımızın köhnə və yararsız olduğunu dərk etmişlərsə 
d
ə, Cənabi-Haqqa təşəkkürlər edəcəyiz, çünki qüsuru anlamaq onun 
çar
əsini də  araşdırmaya  məcbur edər, xəstə  olduğumuza  inanılsa, 
d
əva-dərman axtarılar («Sərgidə mən nə gördüm»). 
•  Niyy
ətim (Hindistana 1912-ci il səyahətinin məqsədi 
n
əzərdə  tutulur  –  T.A.) xeyli sadə  idi: Hind islam məktəblərini 
görm
ək: öyrənilməli  bir  şey  varsa,  öyrənmək, öyrədiləsi  bir  şey 
varsa, öyr
ətmək («Hindistan səyahəti»). 
•  Hind 
ən qədim dinlərin anasıdır. 
    Hind 
ən qədim mədəniyyətin beşiyidir. 
    Hind 
ən qədim ədəbiyyatın ədibidir. 
    Hind 
ən mütərəqqi millətlərin qədim vətənidir. 
    
Hind dünyanın ən zəngin ölkəsidir. 
    
Hind İngiltərənin tükənməz-bitməz xəzinəsidir. 
    
Hind İngiltərənin böyüklüyünün göstəricisidir. 
    Hind böyük dövl
ətlərin gözündə bir nazənindir. 
Bu gücü, bu s
ərvəti, bu dilbəri əldən verməmək, hər kəsdən 
saxlamaq üçün ingilisl
ər kim bilir nə kimi şiddətli tədbirlər görmüş, 
polis, jandarma, x
əfiyyə,  uniformalı  məmurlar,  əsgərlər, süngülər, 
toplar il
ə  əhalinin qəlbini  ürkütmüş,  gözlərini  söndürmüş,  fikrini 
durdurmuşdur… mənə belə gəlir («Hindistan səyahəti»). 
• Müs
əlmanları nəzəri fikirlərlə yox, praktik işlə inandırmaq 
lazımdır («Maarif yolunda»). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
222
 ~ 
 
• 
Çocuqları  böyük  zəhmətdən (köhnə  üsulla  işləyən 
m
əktəblər nəzərdə  tutulur  –  T.A.) qurtaran yeni təhsil sistemini 
Hindistanda t
ətbiq edən  türk  oğlu  türk  olduğundan  (İ.Qaspiralı 
özünü n
əzərdə  tutur  –  T.A.) türkləri təbrik edirəm («Hind 
yolunda»). 
• M
ənfəət gələr gedər, ədalət əbədidir («Belə deyilmi»). 
• 
Politika, politika, amma bir azcıq insaf və həqiqət ta lazım 
deyilmi? («Hal h
əqiqəti»). 
•  Ey 
əziz qardaşlar! Satmaq rahat, almaq çətindir! Getmək 
rahat, dönm
ək çətindir! Yıxılmaq rahat, qalxmaq çətindir! («Lazım 
bir n
əsihət, qafil olma»). 
• 
Cahanın hər tərəfində iki kərə iki dörddür. Lakin maarifin 
intişarının üsulu hər bir iqlimin və qövmün xüsusiyyətinə müvafiq 
tapılması qayda və qanun halındadır («Şərq məsələsi»). 
•  M
əktəbdə, camidə  kürsü  başında  ziyalı,  məlumatlı  din 
xadimi  olsa,  ağlın  tərəqqisinə  böyük  meydan  açılar  («Şərq 
m
əsələsi»). 
• 
Ağlı və fikri irəliləyən ziyalı müəllim sinfi və bütün əhalini 
ir
əlilədəcəkdir («Şərq məsələsi»). 
•  D
ərdini inkar edən dərman  tapmaz.  Sözümüz  xoşdur, 
ağırdır,  hər necədirsə,  hamı  ilə  bərabər dərdimizə  çarə  tapmaqdan 
başqa məramımız yoxdur («Buna nə deməli»). 
 
• 
Aman, oğlum, satma sakın, əlindəki toprağı, 
   Anan kimi s
əni bəslər bərəkətli qucağı. 
   Ver
ər arpa, aş istəməz, verər sənə bunları, 
    S
əfil, rəzil olma sakın, satıb ana torpağı. 
                                                             
(«Aman oğlum») 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
223
 ~ 
 
 
• Zaval g
əldi, yurd pozuldu, qaç və köç aldav ile, 
   Getdi xalklar, g
əldi yadlar, başqa ad vəd  ile. 
   
Unutmayın çocuklarım, Krım sizin Vətəndir, 
   Sahib olunuz bu V
ətənə çalışıb ədəb ilə. 
                                                                   
(«Krım») 
 
•  «Hörm
ətli  ustad  Əhməd Müdhət  əfəndi həzrətləri indiki 
nitqind
ə məni «böyük İsmayıl Qaspiralı» kimi təqdim etdi. Mənim 
üçün bu sözü r
ədd etmək, vallah, çox ağır gələcəkdir. Fəqət təsdiq 
d
ə  etməyəcəyəm. Mən o «böyük» sözü ilə  ifadə  olunan rəğbəti, 
iltifatı başqa bir kəlmə ilə təbdil etmək istəyirəm. Bəxtiyar İsmayıl, 
m
ən böyük deyiləm, fəqət bəxtiyaram,  xoşbəxtəm  («İstanbul 
konfransındakı (1909) çıxışından»). 
 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
224
 ~