Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

«İSTİQLAL» QƏZETİ İSMAYIL  
QASP
İRALI HAQQINDA 
 
H
əmişəyaşar  ideyaları  və  fədakar fəaliyyəti ilə  adını  türk 
tarixin
ə  əbədi həkk  etdirmiş,  Rusiya  müsəlmanlarının  məktəb, 
m
ətbuat, mədəni həyatında,  təfəkkür tərzində  dəyişiklik,  dönüş 
yaratmış  İsmayıl  Qaspiralı  (1861-1914) Avrasiya materikinin, 
Afrika qit
əsinin müxtəlif ölkələrinə səyahət etmiş, səfərləri ilə bağlı 
çox sayda 
əsər qələmə  almışdır.  Çar  mütləqiyyəti, sonralar sovet 
rejimi  onu  «panislamist»,  «pantürkist»  adı  ilə  gözdən salmaq, 
unutdurmaq üçün d
əridən-qabıqdan  çıxsalar,  missionerlər,  qatı  rus 
mill
ətçiləri, şovinistlər, milli satqınlar onu düşmən elan etsələr də, 
v
əfatından  sonra  da  –  bu dəfə  ölümsüz  ideyaları  ilə  türk ellərini 
dolaşmaqdadır. 
XIX 
əsrin sonu XX əsrin ilk 20 ilində Azərbaycanın ədəbi-
m
ədəni, maarif və  mətbuat həyatında  misilsiz  xidmətlər göstərmiş 
bütün xadiml
ər İ.Qaspiralını «millətin çırağı» - deyə vəsf etsələr də, 
Sovet Az
ərbaycanında  İ.Qaspiralı  şəxsiyyəti və  irsinə  münasibət 
ür
əkaçan  olmamışdır.  Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan öz 
müst
əqilliyini bərpa edənədək – 1991-ci ilə kimi İ.Qaspiralı tənqid 
h
ədəflərindən  olmuş,  irsi,  şəxsiyyəti  sırf  sinfi,  partiyalı,  ideoloji 
baxımından  dəyərləndirilmişdir.  Mühacirətdəki azərbaycanlılar  isə 
tam t
ərsinə  İ.Qaspiralıya  münasibətdə  səmimi  olmuş,  həqiqəti 
söyl
əmişlər. 1932-1934-cü illərdə  Berlində  Məmməd  Əmin 
R
əsulzadənin  baş  redaktorluğu  ilə  buraxılan  «İstiqlal»  qəzeti də 

• Abid  Tahirli
 
~ 
270
 ~ 
 
istisna deyil. Bu m
ətbu  orqan  bolşevizmə, sovet rejiminə  qarşı 
ideoloji mücadil
ədə  İ.Qaspiralı  irsindən,  ideyalarından  yetərincə 
istifad
ə  etmişdir.  Bu  sətirlərin müəllifi Azərbaycan mühacirəti ilə 
bağlı araşdırmalarında «İstiqlal» barədə kifayət qədər söz açsa da, 
q
əzetin İ.Qaspiralı ilə əlaqədar yazdıqlarından bəhs etməzdən əvvəl 
bir-iki cüml
ə  ilə  «İstiqlal»  haqqında  məlumat verməyi 
m
əqsədəmüvafiq hesab edirik. Azərbaycan dilində,  latın  qrafikası 
il
ə 10 gündə bir dəfə buraxılan «İstiqlal»ın nəşri ara-sıra fasilələrlə 
1934-cü il
ədək  davam  etmişdir.  Mirzə  Bala Məmmədzadə, Mir 
Yaqub Mirmehdiyev, Hilal Münşi, Mustafa Vəkilli redaksiya ilə sıx 
əməkdaşlıq  etmişlər. Bizdə  olan məlumata görə  qəzetin cəmi 64 
nömr
əsi buraxılmışdır. 
İstiqlalın,  millətin  istiqbalının  təməlində  milli özünüdərkin, 
milli  oyanışın  durduğu  şübhəsizdir.  İsmayıl  Qaspiralı  istiqlalçı 
olmamışdır,  lakin  o,  Rusiya  müsəlmanlarını  istiqlal  yoluna 
çıxarmışdır,  onları  gələcəkdə  istiqlal  uğrunda  mübarizəyə, 
mücadil
əyə  hazırlamışdır.  O,  «Zamanımızın  məsələləri» mə-
qal
əsində  («Tərcüman» qəzeti,  №  51,  15  may  1906)  yazırdı:  «Bir 
mill
ətə ən əvvəl lazım olan üç şeydir: milli düşüncə, milli dil, milli 
t
əhsil». Bütün bunlara sahib olmuş Azərbaycan istiqlalçıları doğma 
V
ətənin  kommunist  ideologiyası  və  sovet rejimindən  xilas  olması 
üçün mühacir
ətdə əzmlə mücadilə edirdi. 
Sovet İttifaqı rəhbərliyinin dəfələrlə təkidli tələbindən sonra 
Türkiy
ədəki fəaliyyətini, o cümlədən nəşri  fəaliyyətini 
dayandırmağa  və  ölkəni tərk etməyə  məcbur olan Azərbaycanlı 
mühacirl
ər bir sıra Avropa ölkələrində məskunlaşdılar. Azərbaycan 
tarixind
ə silinməz iz buraxmış M.Ə.Rəsulzadənin «Kəsilməyən səs» 
adlı  baş  məqaləsi ilə  ilk nömrəsi  işıq  üzü  görən  «İstiqlal»  bütün 
mühacirl
ərin  adından  bəyan edirdi ki,  harada  yaşamasından  asılı 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
271
 ~ 
 
olmayaraq,  onların  başlıca  məramı  Azərbaycanın  istiqlalı  uğrunda 
kommunist  ideologiyası  və  sovet rejiminə  qarşı  sonadək ideoloji 
mücadil
ə aparmaqdır. 
«Milli Az
ərbaycan istiqlal davasını tərvic edən siyasi qəzet» 
- 
«İstiqlal»  2-ci nömrəsindən  bağlananadək  (1934)  «İnsanlara 
hürriyy
ət, millətlərə  istiqlal»  şüarı  ilə  nəşr  olunmuşdur.  Təbii ki, 
bel
ə  proqramla,  bu  şüarla  çıxan  mətbu orqan həyatı  boyu  milli 
m
ənlik  hissinin,  milli  şüurun  oyanması  uğrunda  mücadilə  aparmış 
İ.Qaspiralı  şəxsiyyətini  əziz tutur, irsini yüksək dəyərləndirirdi. 
İ.Qaspiralı  türkçülüyə, onun mənşəyinə, məramına,  panturanizmə, 
pantürkizm
ə, panislamizmə  və  bu cərəyanların  mahiyyətinə, ortaq 
türk dili, 
əlifba məsələlərinə dair ayrı-ayrı yazılarda xatırlanır, onun 
i
deyaları,  əməlləri barədə  yeri gəldikcə  danışılır,  eyni  zamanda 
böyük xalq xadimin
ə ayrıca məqalələr də həsr olunurdu. 
Yeri g
əlmişkən qeyd edək  ki,  «İstiqlal»  Türkiyədə, 
Az
ərbaycanda türk dili, tarixi ilə bağlı müxtəlif tədbirləri – qurultay, 
konfrans v
ə simpoziumları diqqətlə izləyir, materiallarını təhlil edir, 
d
əyərləndirirdi. 1926-cı ilin 26 fevral – 6 mart tarixlərində Bakıda 
keçiril
ən Birinci Beynəlxalq  Türkoloji  qurultayı,  1932-ci ilin iyun 
ayında  Ankarada  keçirilən tarix müəllim və  müdərrislərinin (din 
tarixi aliml
ərinin – T.A.) konqresi, sentyabrda İstanbulda keçirilən 
Dil  qurultayı  uzun  müddət mətbuatın  diqqət mərkəzində  olmuş, 
müzakir
ə  edilmişdir.  Ümumiyyətlə, 20-30-cu illərdə  Türkiyədə 
dövl
ətin dil və  əlifba sahəsindəki siyasəti gündəlikdən  düşmürdü. 
«İstiqlal»  da  bu  taleyüklü  problemlərə  dair müntəzəm materiallar 
d
ərc edirdi. Qəzetin 1932-ci il 15 oktyabr tarixli 17-ci və 1 noyabr 
tarixli 18-ci nömr
əsində  Mirzə  Bala Məmmədzadənin «Dildə 
birlik»  adlı  irihəcmli məqaləsi həm  türk  dilinin  inkişaf  tarixini 
izl
əmək, həm çar və  Sovet  Rusiyasının  ortaq  türk  dilinə  qarşı 

• Abid  Tahirli
 
~ 
272
 ~ 
 
mübariz
ə  metodlarını  öyrənmək, həm Azərbaycan mətbuat 
nümun
ələrinin dil sahəsindəki fəaliyyətini qiymətləndirmək, həm də 
İsmayıl  Qaspiralının  ortaq  dil  yaratmaq  kimi  tarixi  təşəbbüsünün 
tü
rkçülüyün  inkişafına  təsirini dəyərləndirmək nöqteyi-nəzərindən 
diqq
əti çəkir.  Yazı  İstanbulda  öz  işinə  başlayan  Dil  Qurultayı 
münasib
əti ilə qələmə alınmışdır və yenicə maarif vəkalətinə təyin 
olunmuş  dr.Rəşid  Qalibin  qurultay  ərəfəsində  verdiyi bəyanatdan 
bir cüml
ə  ilə  başlayır:  «İstanbulda  nəşr  olunan  bir  qəzet 
S
əmərqənddə də oxunmalı və anlaşılmalıdır». Mirzə Bala XX əsrin 
20-ci ill
ərində  Türkiyədə  «məhkum türklərin istiqlal və  hürriyyət 
davasını  yürüdən milli Azərbaycan və  Türkistan nəşrlərinin» 
qadağan  olunmasını,  onların  yerini  «bolşeviklərin və  Moskva 
hesabına çalışanların tutmasını» qınayır və son beş ildə isə əksinə, 
türkçülüyün, dil, 
əlifba  islahatlarının  geniş  vüsət  almasını 
m
əmnunluqla vurğulayır. 
Mü
əllifin qənaətincə,  bu,  başqa  cür  də  ola bilməzdi: 
«Türkiy
ədə milli türk hərəkatı hər zaman Azərbaycan, Türkistan və 
Krım  milli  hərəkatları  ilə  bağlı  olmuş,  çox  zaman  bir-birinin çox 
şiddətli təsirləri altında olmuşlar. Əlli il bundan əvvəl türkçülüyün 
böyükl
ərindən  olan  Krımlı  Qaspiralı  İsmayıl  bəy «Dildə, fikirdə, 
işdə  birlik»  -  deyə  türklərdə  mədəni və  dil  birliyi  şüarını  ortaya 
atdığı halda, Türkiyə, Osmanlı səltənətindən daha müdhiş «Osmanlı 
lisanından» qurtarmağa təşəbbüs belə etməmişdi. Krımda başlayan 
modern türk milli h
ərəkatı  Azərbaycana, oradan  İstanbula keçmiş, 
burada 
əsl şəklini taparaq, yenidən türk dünyasını istila etmişdir». 
İstedadlı publisist Mirzə Bala dil qurultayını türklərin dil və 
m
ədəni birliyini nümayiş etdirən böyük bir tarixi hadisə kimi tarixə 
düşəcəyini qeyd edir və ta qədimdən türk dilinin inkişafı ilə bağlı 
t
əşəbbüslərə  qısaca  nəzər  salır  və  İ.Qaspiralının  ortaq  türk  dili 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
273
 ~ 
 
yaratmaq sah
əsindəki tarixi xidmətlərini xüsusi vurğulayır. O, yazır: 
«…Krımdan yeni bir səs yüksəlirdi: «Dildə, fikirdə, işdə birlik». Bu 
s
əs türk millətinin orta əsr həyatına «əlvida» deməyə və milli oyanış 
dövrün
ə  girməyə  bir  işarət  idi.  İsmayıl  bəyin bu səsi illərcə 
«T
ərcüman»ın  şüarını  təşkil  etdi.  Bu  səs  türk  dünyasının  hər 
t
ərəfində hərarətlə qarşılandı. Bu səsin əks-sədası Xəzər sahillərində 
v
ə  Altay  ətəklərində  eşidildi.  Fəqət  buna  qarşı  o  zaman  iki  qüvvə 
çıxmışdı: Rusiya və Osmanlı səltənəti!» 
Mü
əllif İ.Qaspiralının ortaq dil yaratmaq ideyasına qarşı çar 
hökum
ətinin Azərbaycanda yeritdiyi məkrli siyasəti kəskin tənqid 
edir v
ə bu «şeytani əməllərin» yeganə məqsədinin Azərbaycanlıları 
«müştərək türkcədən ayırmaq» olduğunu yazır, daha sonra göstərir 
ki, Sovet hökum
əti də  müştərək türkcəyə  qarşı  hərb  açmış  bir 
v
əziyyətdədir, bütün mətbuat və  nəşriyyat  çar  dövründəki kimi 
m
əhəllələşdirilmişdir. İş o həddə çatmışdır ki, «müştərək türkcədən 
b
əhs edən kommunistlər belə,  şiddətlə  susdurulmaqda və 
pantürkizml
ə  ittiham edilməkdədir». Məqalə  müəllifi  əmindir ki, 
«Rusiya çökm
əyincə  və  Azərbaycan,  Türkistan,  Şimali  Qafqaz  və 
İdil-Ural milli hakimiyyət və  istiqlallarını  əldə  etməyincə, o 
yerl
ərdə müştərək türkcədən bəhs etmək imkansızdır». 
İstiqlal  mücahidi  M.Məmmədzadə  Moskvanın  «parçala  və 
hökm sür» siyas
əti ilə  yanaşı  bu  siyasətin yerlərdə  həyata 
keçirilm
əsi üçün dəridən-qabıqdan  çıxan  dardüşüncəli milli 
ziyalıları  da  tənqid atəşinə  tutur. Azərbaycanın  Maarif  komissarı 
Mustafa  Quliyevin  «İnqilab  və  mədəniyyət»  jurnalının  1931-ci il 
iyul-avqust tarixli 7-8-ci nömr
əsində yazdığı məqalədən «On illərlə 
Hüseynzad
ələr və Qaspiralılar türk kəndlilərini inandırmaq istədilər 
ki, Türkiy
ənin  paşa  və  çavuşları  onların  doğma  qardaşlarıdır. 
Halbuki, Az
ərbaycan kəndliləri Anadolunu heç bir zaman 

• Abid  Tahirli
 
~ 
274
 ~ 
 
görm
əmiş,  onunla  heç  bir  zaman  münasibətdə  olmamış,  başqa  bir 
dild
ə  danışmışdır,  onların  arasında  müştərək  bir  şey  varsa,  o  da 
yalnız  dindir»  -  cümlələrini sitat gətirərək opponentini bu 
mövqeyin
ə  görə  sərt  şəkildə  ittiham edir. Müəllif məqalənin 
sonunda  İ.Qaspiralının  ortaq  ədəbi  dil  yaratmaq  ideyasına  uyğun 
olaraq «şivələrin və ləhcələrin üstündə ümumi ədəbi və elmi bir dil» 
uğrunda çalışmağın zəruriliyini vurğulayır. 
«İstiqlal»ın  1933-cü il 15 aprel tarixli 32-ci nömrəsində 
«T
ərcüman»ın  50  illik  yubileyi  münasibəti ilə  Məmməd  Əmin 
R
əsulzadənin irihəcmli  «Ortaqlı  bir  ildönümü»  adlı  məqaləsi dərc 
edilmişdir.  Müəllif mətbuatın  cəmiyyət həyatına  təsirinə, milli 
oyanışdakı  yeri  və  roluna  dair  İ.Qaspiralının  «qəzet nəşrini 
m
ənimsəmiş  bir  millət gec-tez  öz  varlığını  onu  inkar  edənlərə 
göst
ərəcək və haqqını tanıdacaqdır» - kəlamını xatırladır, fəxarətlə 
bildirir ki, Rusiya müs
əlmanları  arasında  ilk qəzeti Həsən bəy 
Z
ərdabi  buraxmışdır:  «Milli  oyanış  toxumlarının  ilk  «Əkinçi»si 
Az
ərbaycanlıdır.  Məlikzadə  Həsən bəy mərhumun  1875-ci ildə 
başlamış  ikən,  davamına  müvəffəq  olmadığı  bu  böyük  işi  sonra  – 
1883-cü ild
ə  Krımlı  İsmayıl  bəy  Qaspiralı  mərhum yeniləmiş  və 
onu çox böyük bir müv
əffəqiyyətlə  bacarmışdır.  «Əkinçi»nin  türk 
torpaqlarına səpdiyi fikir vergili «Tərcüman»ın tükənməz əməyi ilə 
«b
ərəkətli bir əkin  halına  gəldi» və  milli  oyanış  axınının  getdikcə 
d
ərinləşən və  dərinləşdikcə  qüvvətlənən bir ideologiya kimi 
formalaşdı». 
İ.Qaspiralının  «yaşayış  uğrunda  mübarizədə  yenilməmək 
üçün  elm  lazımdır»  -  fikrini onun özü qədər  yayan  başqa  birisi 
olmamışdır  –  qənaətində  olan  istedadlı  publisist  Məmməd  Əmin 
R
əsulzadə  göstərir ki, «Tərcüman»ın  yiyəsi sadəcə  bu fikri 
yaymaqla  qalmamışdır,  türkcə  oxumağı,  yazmağı  asanlaşdırmaq 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
275
 ~ 
 
üçün «üsuli c
ədid» hərəkatını uğurla həyata keçirmişdir. O dövrdə 
«c
ədidçi»lərin  lideri  İsmayıl  bəy,  orqanları  da  «Tərcüman» idi» - 
dey
ə  yazan müəllif  İ.Qaspiralının  «yaydığı  yeniliklər arasında 
sad
ələşdirilmiş  ortaq  türk  dili»  ideyasının  olduğunu  xüsusi 
vurğulayır:  «Bir  türkcə  ki, türk ellərinin  bütün  oxumuşları 
t
ərəfindən anlaşılırdı». 
İ.Qaspiralı Avropa xalqlarının həyat, təfəkkür tərzinə, orada 
baş  verən ictimai-siyasi proseslərə, milli-siyasi hərəkat və 
c
ərəyanlara, o cümlədən pangermanizm, panitalyanizm kimi milli 
ideologiyalara b
ələd idi və  onların  mahiyyətini dərindən 
m
ənimsəyərək pantürkizmin mədəni əsaslarını hazırlayırdı. «Dildə, 
fikird
ə,  işdə  birlik»  şüarı  bu  ideyanın  –  türklüyün  mayasını, 
nüv
əsini təşkil  edirdi.  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin lideri 
M.Ə.Rəsulzadə  İ.Qaspiralının  fikir  və  əməllərinin hədəfinin dəqiq 
ünvanını  və  niyyətini göstərirdi:  «Qoca  rus  imperiyasının 
ruslaşdırma  siyasətinə  qarşı  müvəffəqiyyətlə  çıxa  bilmək  üçün 
müxt
əlif  şivələrdə  danışan  türk  ellərini ortaq türkcə  danışan  bir 
mill
ət halında görmək qədər təbii bir arzu ola bilməzdi!» 
«Ortaqlı  bir  ildönümü»  adlı  yazıda  müəllif  İ.Qaspiralı 
ideyalarının indi – saxta kommunist ideologiyasının tüğyan etdiyi, 
sovet rejiminin, c
əza aparatının insan haqlarına qənim kəsildiyi 30-
cu ill
ərdə də aktual olduğunu xüsusilə diqqətə çatdırır: 50 il əvvəl – 
«T
ərcüman»ın  ilk  nüsxəsi  çıxarkən Rusiya türklərinin vəziyyəti 
bugünkünd
ən fərqlənmirdi. Türk elləri yenə  Rusiyanın 
əsarətindədir. Mücadilə yenə əbədi düşmənə çevrilmişdir. Düşmən 
birdir. Lakin f
ərqlər də var. O vaxt imperiyanın çökəcəyi fikri bəlkə 
İsmayıl  bəyin də  zehnindən keçməmişdi.  Bu  gün  isə  hər saat bu 
fikir t
əkrar edilir. 50 il əvvəl  Osmanlı səltənətində  türk tarixindən 
b
əhs etmək yasaq idi, «türkcə  dil»  yoxdu,  İsmayıl  bəyin təbirincə 

• Abid  Tahirli
 
~ 
276
 ~ 
 
deyils
ə,  «Osmanlı  alaca-bulacası»  vardı.  İndi  Türkiyə 
Cümhuriyy
əti, tarixi də, dili də  türkləşdirilir,  milliləşdirilir.  50  il 
əvvəl Rusiya müsəlmanları vardı. İndi orada türklər var, türk elləri, 
türk cümhuriyy
ətləri var. 50 il əvvəl yeni üsullu məktəbdən bəhs 
etm
ək inqilab cəsarətli  addım  idi.  İndi  istiqlalını  qazanmayınca 
silahı  yerə  qoymayacaq nəsillər  yetişir.  M.Ə.Rəsulzadənin qənaəti 
q
ətidir:  bütün  bunlarda  İsmayıl  bəyin və  onun «Tərcüman»ının 
xidm
ətləri şübhəsizdir. 
Mü
əllif  İ.Qaspiralını  «böyük  adam»,  «böyük  müəllim»  - 
dey
ə  xarakterizə  edir, onu bütün türklərin  övladı,  «Tərcüman»ı 
bütün türkl
ərin qəzeti, bu bayramın – «Tərcüman»ın nəşri gününü 
d
ə  ortaqlı  bir  gün  hesab  edir.  O,  məqaləni  Krımlı  mücahidlərə 
müraci
ətlə  bitirir: «…Tərcüman»  sizin  olduğu  qədər, bilirsiniz ki, 
bizimdir d
ə, bütün türklərindir, xüsusi ilə əsir türklərindir. Vətənləri 
düşmən  əlində  çeynənən bizlər, təəssüf ki, bu böyük əsərə  layiq 
olduğu hörməti təmin edə bilmirik. Fəqət çıxış yolu var: sıralarımızı 
sıxlaşdıraq,  mücadiləmizi tənzim edək, qüvvətləndirək. Bax, 
«T
ərcüman»a və böyük İsmayıl bəyə layiq ən dəyərli, ən münasib 
xatir
ə bu olar!» 
«İstiqlal»ın elə  həmin nömrəsində Mirzə  Bala Məmmədza-
d
ənin  «V.Nuhoğlu»  imzası  ilə  «Tərcüman»  adlı  məqaləsi dərc 
edilmişdir.  Yazı  dərin məzmunu, zəngin fikirləri,  maraqlı 
kompozisiyası  ilə  yanaşı  obrazlı,  oynaq,  canlı,  təsirli dili ilə  də 
diqq
əti çəkir.  Aprel  ayının  acı  və  dadlı  hadisələrlə, tarixi günlərlə 
z
əngin olduğunu qeyd edən müəllif «Tərcüman»ın da həmin ay işıq 
üzü  gördüyünü  yazır:  «Bu  ilk  türk  qəzeti deyildi. Ondan əvvəl 
Az
ərbaycanda  «Əkinçi»,  «Ziya»,  «Ziyayi  Qafqaziyyə», «Kəşkül» 
kimi türkc
ə qəzetlər çıxmışdır. Fəqət İsmayıl bəyin «Tərcüman»ı ilk 
d
əfə olaraq türklük problemini, türklüyün mədəni bütünlüyünü açıq 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
277
 ~ 
 
bildirm
əklə  aktiv türkçülüyün əsasını  qoymuşdu».  M.Məmməd-
zad
əyə  görə,  İsmayıl  bəyin «dildə  birliyi» fikirdə  və  işdə  birliyin 
t
əməlini təşkil  edir:  «Dil  sadələşməyincə  ümumiləşməz,  müştərək 
dil formalaşa bilməz. Təlim, tərbiyə, ədəbiyyat, mətbuat və elm bu 
doğma  dildə  olmadıqca  türklər xilas ola bilməz». Müəllif 
H.Z
ərdabinin dil və  elmlə  bağlı  irəli sürdüyü fikirlərin  İ.Qaspiralı 
t
ərəfindən daha zənginləşdirdiyini,  həyata keçirildiyini və  bununla 
da «bütün türkl
ərə unudulmaz bir xidmət etdiyini» diqqətə çatdırır.  
Mirz
ə Bala yazır ki, «Dildə, fikirdə, işdə birlik» şüarı altında 
mücadil
ə  etsək,  sıralarımızı  sıxlaşdırsaq,  ölkələrimizi  əsarətdən 
qurtarsaq, istiqlalımızı əldə etsək, o zaman İsmayıl bəy kimi böyük 
türk
ə  unudulmaz bir abidə  qoymuş  olarıq.  İstedadlı  publisist 
m
əqaləsini bu cümlələrlə bitirir: «Təcrübələr göstərdi ki, əsir ikən 
milli bir m
ədəniyyət  yaradıla  bilməz. Fəqət  İsmayıl  bəylər də 
olmasaydı  gözlərimiz  daim  qapalı  qalacaq,  zəncirlərimizi  qırmaq 
üçün «milli m
əfkurə» deyilən silahı tapa bilməyəcəkdik». 
«İstiqlal»ın  haqqında  bəhs etdiyimiz bu nömrəsindən söz 
açmışkən diqqətdən  yayınmayan  bir  məsələyə  təəssüflə  də  olsa, 
toxunmaq ist
ərdik. 20-ci illərdən Azərbaycanlı mühacirlər arasında 
başlayan intriqalar 30-cu illərdə də davam etmiş, daha kəskin forma 
almışdı.  Tarixin  bir  anını  özündə  yaşadan  Həsən bəy Zərdabi, 
İsmayıl  bəy  Qaspiralı  və  Əlimərdan bəy  Topçubaşovun  stol 
arxasında  məşhur  fotosundan  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  səbəblərə 
gör
ə  Əlimərdan bəy Topçubaşovun  şəkli kəsilərək  çıxarılmış  və 
q
əzetdə «İki pir bir arada» adı ilə verilmişdir. Çox təəssüf!!! XIX 
əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Rusiya müsəlmanlarının liderlərindən, 
xalqımızın  yetirdiyi  parlaq  simalardan  biri,  Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyy
ətinin qurucularından  Əlimərdan bəy  Topçubaşovun  da 
olduğu məşhur tarixi fotonu oxucuların diqqətinə təqdim edirik.  

• Abid  Tahirli
 
~ 
278
 ~ 
 
Krım  Xalq  Cümhuriyyətinin  qurucularından  biri,  istiqlal 
mücahidi, Az
ərbaycan mədəniyyətinin  yaxın  dostu,  istedadlı 
publisist, Az
ərbaycan mühacir nəşrlərinin, o cümlədən «İstiqlal»ın 
f
əal əməkdaşlarından Cəfər Seyidəhməd Krımlı (1889 – Yalta, 1960 
– 
İstanbul) qəzetin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ildönümünə 
h
əsr etdiyi 28 may 1933-cü il tarixli 35-ci nömrəsində dərc etdirdiyi 
«Az
ərbaycan istiqlalı» adlı yazısını Şərqdə, türk-islam tarixində ilk 
demokratik  Respublikanın  təşəkkülünün  əhəmiyyətini diqqətə 
çatdırmaqla  başlayır:  «Bu  tarixi  hadisənin Qafqaz millətlərinə, 
bütün türkl
ərə,  bütün  Rusiyadan  ayrılmış  və  ayrılmaq  istəyən 
mill
ətlərə, bütün məhkumların  və  məzlumların  xilasını  istəyən 
s
əmimi məfkurəçilərə və nəhayət, haqq və təkamül tarixinə təsiri nə 
q
ədər sevincli və ümidli olmuşdu…». 
Az
ərbaycanın istiqlalı uğrunda mücadilə tarixinə nəzər salan 
mü
əllif  keçmişdən ibrət dərsi  almağın  vacibliyini  qeyd  edir  və 
Az
ərbaycanlılara  qarşı  daim  düşmən mövqe tutan ermənilərin 
m
əkrli niyyətlərinə  işarə  vuraraq  yazır:  «Xaricdən bizləri gəlib 
qurtaracaqlarını  gözləmək və  ya  onlara  yaxşı  görünmək üçün 
dondan-dona girm
ək (ermənilərin Qafqaz Konfederasiyası ideyasını 
r
ədd etmələrinə işarədir – T.A.) bu günün həqiqi siyasi vəziyyətini 
anlamamaq dem
əkdir. Təəssüf, ermənilər hələ də həqiqətə yaxından 
baxmırlar.  1895-ci ildə  İsmayıl  Qaspiralı  erməni məsələsinə  dair 
yazdığı məqalədə ermənilərin satqın hərəkətinin öz mənfəətlərinə də 
z
ərbə  olacağını  bildirərək, Anadolunun təslimi məsələsində  xarici 
t
əşviqlərə  çox  qapılmamalarını…  bir  çox  dəlillərlə  səmimiyyətlə 
tövsiy
ə  etmişdi».  Nankor  ermənilər xəyanətin, arxadan zərbənin 
c
əzasını  çəkdilər, lakin nəticə  çıxarmadılar.  Cəfər Seyidəhməd 
Krımlı  yazır  ki,  «müsyö  Zarevant»  (erməni yazar –  T.A.) heç bir 
əsas  olmadan  İsmayıl  Qaspiralını  pantürkizmdə  ittiham etməklə 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
279
 ~ 
 
m
əşğuldur.  Müəllif ermənilərin  alçaq,  satqın  mövqeyini  Qafqaz 
xalqlarının istiqlal mücadiləsinə zərbə hesab edir və eyni zamanda 
Türkiy
əyə  qarşı  ermənilərin  düşmən  baxışlarının  hələ  də 
d
əyişmədiyini  vurğulayır.  O,  yazır:  «Ermənilər «biz rus siyasəti 
əlində  alət  olmağı  istiqlaldan  üstün  tuturuq»  –  desələr, daha 
m
əntiqli və səmimi olardılar».  
Göründüyü kimi, «İstiqlal» müraciət etdiyi mövzuların daha 
m
əzmunlu, sanballı, tutarlı olması üçün dahi İ.Qaspiralının irsindən 
yerli-yerind
ə  və  məharətlə  istifadə  etmişdir.  Mühacirət mətbuatı 
tarixind
ə özünəməxsus yeri və xidməti olan «İstiqlal» həmişəyaşar 
ideyaları  ilə  türk-islam tarixinə  parlaq səhifələr  yazmış  İ.Qaspiralı 
şəxsiyyətini, yaradıcılığını təqdir, təbliğ etməklə sələflərinin yolunu 
davam etdirmiş, xələflərinə sağlam yol göstərmişdir. 
“525-ci q
əzet” 
10 aprel 2012 

• Abid  Tahirli
 
~ 
280
 ~