Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

 
İSMAYIL QASPİRALININ  
ƏDƏBİ-TƏNQİDİ GÖRÜŞLƏRİ 
 
Osmanlı,  rus,  Qərb,  Şərq, xüsusən də  Azərbaycan  ədəbiy-
yatını  dərindən bilən,  ədəbi prosesi diqqətlə  izləyən, bunlarla da 
kifay
ətlənməyən  dahi  İsmayıl  Qaspiralı  sənət, sənətkarlıq 
m
əsələlərinə,  yazıçı  məfkurəsi və  missiyasına,  əsərlərin mövzusu, 
ideya-istiqam
əti, dil, üslub problemlərinə, eləcə də milli ədəbiyyatın 
inkişafına, tənqidçinin vəzifəsi və tənqidin ədəbi sözə təsirinə dair 
bu gün d
ə aktuallığını və əhəmiyyətini zərrəcə itirməyən çox sayda 
m
əqalələr qələmə almışdır. İstedadlı yazıçı-publisist, naşir, redaktor 
v
ə  yeni üsullu məktəb  yaradıcısı  İ.Qaspiralının  çoxşaxəli inadkar, 
f
ədakar, məhsuldar fəaliyyətinin bəzi sahələri ilə bağlı araşdırmalar 
epizodik v
ə  səthi  olsa  da,  aparılmışdır.  Lakin  onun  zəngin  ədəbi-
t
ənqidi  görüşləri, milli ədəbiyyatın,  ədəbi  dilin  inkişafına  həsr 
olunmuş irsi ürək ağrısı və acı təəssüf doğursa da, qeyd olunmalıdır 
ki, h
ələ də ədəbiyyatşünaslığımızın diqqətindən kənardadır. 
Vaxtı ilə – İ.Qaspiralı sağ ikən, vəfat edəndən sonra da çar 
v
ə  sovet dövründə  onun  ideyaları  «pantürkist»,  «panislamist» 
damğaları ilə gözdən salınmış, qatı rus millətçilərinin, şovinistlərin, 
türk düşmənlərinin, missionerlərin, xəfiyyə, senzor və məmurların, 
el
əcə  də  milli  satqınların  təqibinə, təzyiqinə,  aramsız,  amansız 
hücumuna m
əruz  qalmışdır.  İş  o  həddə  çatmışdır  ki,  İ.Qaspiralı 
r
əsmən  düşmən  elan  edilmiş,  məzarı  dağıdılmışdır.  Qəhrəman və 
sarsılmaz  Krım  tatarlarının  ana  Vətəndən sürgün edilməsinə 

• Abid  Tahirli
 
~ 
256
 ~ 
 
baxmayaraq,  İ.Qaspiralının  irsi,  ideyaları  doğma  Baxçasarayda, 
Türkiy
ədə  və  Azərbaycan mühacirlərinin nəşri  fəaliyyətində 
unudulmamış, diqqətdə saxlanılmışdır. Qardaş Türkiyədə qaspiralı-
şünasla  bağlı  xeyli  sayda dəyərli tədqiqatlar nəşr  olunmuşdur. 
T
əqdirəlayiqdir ki, Azərbaycan  ədəbiyyatı  və  mədəniyyətinin də 
böyük dostu prof.dr. Əli Yavuz Akpinar XIX əsrin sonu XX əsrin 
əvvəlləri Rusiya müsəlmanlarının  lideri  İsmayıl  Qaspiralının  3 
cildlik seçilmiş əsərlərini hazırlayıb (I cildi Bayram Orak və Nazim 
Muradovla birlikd
ə) nəşr etdirmişdir (İstanbul, «Ötüken» nəşriyyatı. 
I cild, 2003-cü il, 476 s
əh., II cild 2004-cü il, 422 səh., III cild, 
2008-ci il, 512 s
əh.).  Xüsusi  vurğulamağa  ehtiyac  vardır  ki, 
Y.Akpinar h
ər üç cildə  «Ön söz», II cildə  irihəcmli  «Giriş» 
yazmışdır. 
Türk-islam tarixinin mümtaz z
əka sahiblərindən olan İ.Qas-
piralının  ədəbi  baxışlarını,  tənqid  yaradıcılığını,  tənqid konsep-
siyasının mahiyyətini, məğzini aydın dərk etmək, düzgün dəyərlən-
dirm
ək üçün müəllifin bu qəbildən  olan  yazılarının  məzmununa 
gör
ə aşağıdakı şəkildə təsnifatını aparmaq vacibdir: 
- t
ənqid, onun elmi-nəzəri əsasları və vəzifələri; 
- 
Osmanlı yazıçıları və ədəbi nümunələri; 
-Q
ərb, rus yazıçıları və ədəbi nümunələri; 
-  Rusiya imperiy
asında  yaşayan  türk  xalqları  yazıçıları  və 
ədəbiyyatı; 
- Az
ərbaycan yazıçıları və ədəbi əsərləri; 
-milli 
ədəbiyyat və tərcümə prolemləri; 
- ortaq 
ədəbi dil, üslub, sənətkarlıq məsələləri. 
İ.Qaspiralı  özünün  tənqidlə, onun elmi-nəzəri  əsasları  ilə, 
Q
ərbdə,  Rusiyada və  Osmanlıda  tənqid tarixi və  tənqidə 
münasib
ətlə  bağlı  fikirlərini, mülahizə  və  mühakimələrini 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
257
 ~ 
 
«T
ərcüman» qəzetində  dərc  etdirdiyi  çoxsaylı  yazılarında 
(«Osmanlı mətbuatı», «Tənqid», «Tənqid, yəni ölçü», «Muaheze», 
«F
əcr», «Məcburi deyil, lazımi cavab», «Nə səbəbdən geri qaldıq» 
v
ə s.) geniş işıqlandırmışdır. 
İ.Qaspiralı  müasirlərinin, eləcə  də  klassik filosof və 
t
ənqidçilərin sahə  ilə  bağlı  fikirləri, mühakimələri ilə  yaxından 
maraqlanırdı.  Aristotelin  –  Ərəstunun, Platonun –  Əflatunun 
əsərlərində poeziya, dram və digər sənət sahələrinin tənqidinə ayrıca 
f
əsil həsr  olunduğunu,  bu  işin  bir  elm  sahəsinə  çevrildiyini qeyd 
ed
ən müəllif tənqidin qədim Yunan və  Romalılardan  Avropaya 
keçdiyini, daha sonralar rus t
ənqidinin  yarandığını  göstərirdi. 
Mü
əllifin fikrincə, Rusiyada tənqid  daha  çox  yayılmış  və  gözəl 
m
əsləyə  çevrilmişdir,  hətta  burada  «insanın  fikrindən, qələmindən 
v
ə əlindən zühur edən bütün əsərlərin ətraflı tənqidə çəkilməsi, hər 
əsərin gözəlliyinin və  faydasının  ölçülməsi bir qayda hökmünə 
gir
mişdir»  (Tənqid. «Tərcüman»,  №  1,  7  yanvar  1896).  Adını 
ç
əkdiyimiz  yazıda  İ.Qaspiralı  bununla,  belə  müsəlman 
ədəbiyyatında tənqidin olmadığını təəssüflə bildirir. Bəziləri barədə 
h
əcv, yaxud mədhiyyələr  yazılsa  da,  bunlar  təhlildən  sayılmaz.  O 
yazır:  «Halbuki, tənqid  ədəbiyyatın  tərəzisidir, tərəzisiz bazar, 
t
ənqidsiz ədəbiyyat lazımınca parlaq ola bilməz. Bez bazarına arşın, 
çör
ək  bazarına  okka  necə  lazımdırsa,  ədəbiyyata ölçü olan tənqid, 
b
əlkə  daha  artıq  lazımdır.  Ədəbiyyat maddidən daha vacib olan 
m
ənəvi qidamızdır ki, mizan istər. Hər nə olsa geymirik, hər nə olsa 
yemirik, el
ə  isə  hər nə  olur-olsun  oxunarmı?»  Bədii nümunələri 
m
əfkurə  məsələsi  prizmasından  dəyərləndirən  İ.Qaspiralı  tənqidin 
qarşısında  konkret  vəzifələr qoyur: tənqid bitərəf, obyektiv 
olm
alıdır, yalnız nöqsanları göstərməklə kifayətlənməməlidir, əsərin 
n
ə  dərəcədə  yararlı  olduğunu  meydana  çıxarmalı,  isbat  etməlidir; 

• Abid  Tahirli
 
~ 
258
 ~ 
 
t
ərcümə  olunan  əsərlərin bir-birindən fərqi nədir,  faydası  nədir, 
mü
əllif nə deyir, düşüncəsi nədir, toplumun mühakiməsinə çıxardığı 
m
əslək nədir, roman nədir, hekayə nədir? – tənqid bunları açacaq, 
anladacaqdır. 
Ədəbi-tənqidi  görüşlərinin  ən cazibədar cəhətinin bədii 
ədəbiyyata millilik amilinin aparıcı olduğunu irəli sürən İ.Qaspiralı 
Osmanlı ədəbiyyatında tənqidin yerini qeybətin tutduğunu yazır və 
bunu  aslanın  yuvasını  zəbt  etmiş  tülküyə  bənzədir. Sonra da sual 
edir ki, t
ənqid  lazımdır,  amma  tənqidçi kim olacaq? Tənqidçidən 
m
əsuliyyətlilik, prinsipiallıq, hazırlıqlıq, cəsurluluq tələb edildiyini 
diqq
ətə  çatdırmaq  üçün  yazır:  «Bu belə  işdir  ki,  çörəkçilikdən və 
vaqon kömürçülüyünd
ən  daha  ağırdır…».  İ.Qaspiralı  irsində 
t
ənqidlə,  onun  qarşısında  qoyulan  vəzifələrlə  bağlı  müddəaları 
ümumil
əşdirsək, aşağıdakı qənaətlər hasil olar: 
- t
ənqid ədəbiyyatın, düşüncə və əməlin mizanı və ölçüsüdür 
ki, mütl
əq lazımdır; 
- t
ənqidin mətləbi gerçəyin ortaya çıxarılmasıdır; 
- t
ənqid hər əsərin, hər fikrin, hətta hər işin həqiqi dərəcəsini 
t
əyin və zahir edir; 
-  t
ənqid  bir  ziyadır  ki,  gözəl  düşüncə  və  əməl onun 
say
əsində təyin edilir; 
-  t
ənqid yoxdursa, gözəl  düşüncənin,  əməlin fəna, yaxud 
əksinə  eybəcər  düşüncənin, pis əməlin gözəl görünməsi  ehtimalı 
var; 
-  t
ənqid hər tərəfə  baxan  bir  gözdür,  yaxşı  görərsə,  çox  iş 
gör
ər; 
-  t
ənqid ən əvvəl əsərin dilinə göz edər: dil sadə, anlaşıqlı, 
t
əsirli, qüdrətli, obrazlı olmalıdır; 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
259
 ~ 
 
-  bir mövzudan iki q
ələm  sahibi  iki  cür  yazar.  Bunların 
göz
əlini, istifadəyə  yararlısını  müəyyənləşdirmək tənqidə, 
t
ənqidçiyə məxsusdur; 
- 
ədəbi tənqidin  meydanı  çox  genişdir:  əsərin dili, üslubu, 
s
ənətkarlıq səviyyəsi, məzmunu, ideyası araşdırılır, bəyan və təyin 
edilir, istifad
əyə yararlılığı müəyyənləşdirilir; 
- 
əsər var ki, qayət gözəl və  süslü dil ilə  yazılır,  fəqət 
istifad
əyə yararsızdır, əsər var ki, dili qabadır, gözəl deyildir, fəqət 
fikri çox d
əyərlidir – bunları tənqid üzə çıxarır; 
-  t
ənqidin ictimai həyata təsiri daha güclüdür: pis 
düşüncələri,  əməlləri, köhnə,  ziyanlı  adət-ənənələri rədd edib, 
ictimai şüuru oyandıran tənqiddir; 
-  t
ənqid obyektiv, tərəfsiz  olmalıdır,  günəş  şüası  kimi 
qaranlıqda görülməz şeyləri aşkar edir; 
- t
ənqidçinin tərəzisi böyükdür: hər şeyi çəkər, ölçər. 
Türk  xalqları  üçün  ortaq,  həm də  sadə, hər kəs tərəfindən 
anlaşılan  ədəbi  dil  uğrunda  mücadilə  aparan  İ.Qaspiralı  tənqidin 
dilinin d
ə  terminlərlə,  uğursuz  əcnəbi sözlərlə  yükləməyin qəti 
əleyhdarı  olmuşdur.  O,  ədəbi-tənqidi dildə  işlənən bütün sözlərin, 
h
ətta Avropa dillərində  «kritik»,  ərəblərdə  «tənqid»  kimi  işlənən 
sözl
ərin də  türkcəsinin  tapılmasına  çalışmışdır.  «Tənqid»i ölçü və 
ya «ç
əki» sözləri ilə  tərcümə  etmək istəyirəm  –  yazan (Tənqid, 
yoxsa 
ölçü)  İ.Qaspiralının  fikrincə, ilk vaxtlar bu söz bəlkə  bir 
q
ədər qaba görünər, lakin işləndikcə belə olmadığı üzə çıxacaq: «Bu 
dediyimi ç
əkiyə alınız: haqqım olub-olmadığını fikrə çəkiniz, əgər 
ç
əkiniz  doğru  olub  yanlışım  çəki ilə  meydana qoyularsa, bu 
ç
əkinizdən  çox  razı  olaram».  İ.Qaspiralı  elçixanələrdəki  əsgəri 
m
əmurlara  «ateşe  militer»,  «ateşe  neval»  deyilməsinə  qarşıdır. 
Yaxud, o «t
əyyarə» kəlməsinin  «uçquç»  kimi  işlədilməsini təklif 

• Abid  Tahirli
 
~ 
260
 ~ 
 
edir. Bununla bel
ə İ.Qaspiralının fikrincə, türkləşmiş ərəbcə sözlər 
çipçiy fransız istilasından daha yaxşıdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək 
ki, termin problemi dilçil
əri  ədəbiyyatşünasları,  tənqidçiləri daim 
düşündürmüşdür. «Təravətsiz, soyuq peşəkar nəfəsindən söz düzü-
mü, söz sırası pozulan, epitet çuvalının, termin xurcununun ağırlığı 
altında əzab çəkən cümlələr» (Yaşar Qarayev. Meyar şəxsiyyətdir. 
Bakı.  Yazıçı,  1988.  «Tənqidçi təfəkkürü və  tənqidin dili» 
m
əqaləsindən, səh.356) bu gün də sahənin ciddi problemlərindəndir.  
Osmanlı  yazıçıları  və  onların  bədii  əsərləri haqqında 
İ.Qaspiralının qələmə aldığı məqalələr onun ədəbi-tənqidi görüşləri 
bar
ədə  təəssüratı  xeyli  zənginləşdirir.  Rəcaizadə  Əkrəmin 
İstanbulda  çıxan  «İqdam»  qəzetində  dərc  olunmuş  «Saimə»  adlı 
hekay
əsi haqqında resenziyada («Tərcüman», 30 mart, № 13, 1897) 
əsəri «gözəl hekayə» kimi təqdim edir və  bunu deməyə  əsası 
olduğunu  yazır:  «Çünki  «Saimə»  bulvar  qızının,  yaxud  kafe 
bülbülünün hekay
əsi deyil, milli bir hekayədir». Tənqidçi Osmanlı 
h
əyatının,  məişətinin mənzərəsini parlaq boyalarla, real əks 
etdirildiyini, faci
ələrlə  dolu həyata məhkum olan Saimənin,  atası 
«çiç
ək maraqlısı, kitab və mütaliə həvəslisi Sadıq əfəndinin, talesiz 
anası  Səadət  xanımın  iztirablarını,  qəlb  çırpıntılarını  inandırıcı 
şəkildə  oxucuya  çatdırıldığını  və  əsərin dərin tərbiyəvi təsirini 
m
əmnunluqla  vurğulayır.  İ.Qaspiralı  özünün  tənqidçi tələblərinə 
ciddi riay
ət edir. Əsərin süjeti, kompozisiyası, obrazları, dili barədə 
dolğun  təhlil  aparır.  Hekayənin dilini təqdir edir: «Dili sadədir və 
sad
əliyi ilə  bərabər  yaraşıqlı  və  ləzzətlidir. Ümidvarıq  ki,  bu 
hekay
əni oxuyanlar dil və  təsvirlər cəhətdən ləzzət  alıb  məmnun 
qalacaqlar». Bununla bel
ə,  İ.Qaspiralı  hekayədə  yol verilən yersiz 
terminl
ərə və xoş olmayan ifadələrə də rast gəldiyini vurğulayır və 
bu  qüsurlara  göz  yummur.  Şübhə  etmir ki, yazıçı  bu  termin  və 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
261
 ~ 
 
ibar
ələrin «türkcəsini çox gözəl  bilir,  bildiyi  halda  yazması»nı  da 
t
ələb edir. 
«F
əcr»  adlı  tənqid («Tərcüman»,  18  avqust,  №  32,  1896) 
İstanbul  şairlərindən Abbas Xavərinin  eyni  adlı  kitabına  həsr 
olunmuşdur. Həcmcə kiçik olan məqalədə müəllif əsərlə bağlı çox 
əhatəli məlumatlar verməyə,  kitabdakı  şeir  və  hekayələri təhlil 
etm
əyə, dəyərləndirməyə  müvəffəq  olmuşdur.  Kitabın  həcmi (30 
s
əh.), içindəkilər (beş-on parça şeir, bir-iki nəsir), tərtibatı (gözəl və 
sevimli), dili (sad
ə  türkcə, gözəl  yazılmış,  rahat  oxunan)  barədə 
qısa,  lakin  kifayət qədər  dolğun  informasiyalar  əsər barədə  xeyli 
t
əəssürat  yaradır.  İ.Qaspiralı  kitabdan  sitatlar  gətirərək  şeir  və 
hekay
ələrin məzmununun  qısa  xülasəsini verir, əsərin  ideyası, 
yazıçının  məramını  təhlil edir,  yazıların  tərbiyəvi  əhəmiyyətini 
m
əmnunluqla  vurğulayır.  Bəzən tənqidin dilini quru, rəsmi dilə 
b
ənzədirlər.  İ.Qaspiralı  tənqidi ilə  bağlı  bunları  söyləmək olmur. 
Onun t
ənqidinin dili canlı, obrazlı, bədii dilə yaxındır. Elə haqqında 
b
əhs etdiyimiz məqalədəki bir cümləyə  diqqət yetirək:  «Haqqında 
b
əhs etdiyimiz əsər «Fəcr»  olduğundan  (dan  yeri  söküləndə 
üfüqd
əki  qızartı  –  T.A.) irəlidə  daha  parlaq  sabahın  və  gündüzün 
görülm
əsini  arzu  edirik».  İ.Qaspiralının  tənqidçi «mən»i həmişə 
h
əm  yazıçının,  həm də  oxucunun  yanındadır.  O,  təhlil, tənqid, 
yaxud t
əqdir etməklə, dəyərləndirməklə kifayətlənmir. Tövsiyələrini 
d
ə  əsirgəmir: «…daim sadə  yazmağa  himmət edin. Bunu 
bacarırsınız. İstedadınızı Şirazivari gül, bülbül və qədəhə xidmətçi 
etm
əyin, bunlardan bezdik. Qəhrəmanları  xatırlayın,  cəhalət və 
nadanlığa  qarşı  mübarizə  aparan  böyük  simaları  təsvir edin. Belə 
əsər dildən-dilə  dağları  aşar,  şüuru  oyandırar,  iş  görər. «Fəcri» 
Kaşqara  da  göndərin, çünki sadə  dili sayəsində  orada da onu 
anlayacaqlar».  İ.Qaspiralı  tənqiddə  prinsipial, qətiyyətli  olduğu 

• Abid  Tahirli
 
~ 
262
 ~ 
 
q
ədər səmimidir, arqumentləri  inandırıcıdır.  Ümumiyyətlə, 
t
ənqidçinin  inandırmaq  məharəti həmişə  gündəlikdə  olmuşdur,  bu 
gün d
ə  aktuallığını  itirməmişdir.  Görkəmli alim prof. Nizaməddin 
Şəmsizadə «Tənqidin ədəbi prosesdə rolu» monoqrafiyasında yazır 
ki, h
ər cür mühakimə  kimi, tənqidi mühakimənin də  birinci 
m
əziyyəti  inandırmadır.  O,  həm  yazıçını,  həm də  oxucunu eyni 
s
əviyyədə  inandırmalıdır.  İnandırmaq  üçün,  tənqidi mühakiməni 
ir
əli sürən subyektin ehtimal və  fərziyyələri  haqqında  fikir 
söyl
ənilən bədii obyektin tarixi vəziyyəti  baxımından  məntiqli, 
mülahiz
ələri isə  arqumentli  olmalıdır  (Nizaməddin  Şəmsizadə. 
Seçilmiş  əsərləri. Üç cilddə.  Üçüncü  cild.  Bakı,  «Elm»,  2011, 
s
əh.27). Xələfin mühakimə və müddəaları sələf üçün hələ 100-150 
il bundan 
əvvəl kredo olmuşdur – desək, yəqin yanılmarıq. 
İ.Qaspiralı yaradıcılığını  Osmanlı  həyatından,  ədəbi, mətbu 
mühitind
ən kənar təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Onun ədəbi-
t
ənqidi  görüşlərinin  formalaşmasında,  inkişafında,  zənginləşmə-
sind
ə bu faktorların yeri, rolu danılmazdır «Osmanlıların ən sevimli 
yazıçısı, İstanbulda ən mötəbər dil, səadətli Namiq Kamal, «sadədən 
sad
ə,  açıqdan  açıq  ibarələri ilə  məqbul»  Sami  Şəmsəddin, «Os-
manlıların  ən güclü publisistlərindən Midhət  Əhməd»,  «Osmanlı 
müh
ərrirləri və  naşirləri  arasında  şöhrətli  Tofiq  Əbüzziya»,  digər 
Osmanlı  yazıçı,  şairlərinin  yaradıcılığı,  İstanbulda  nəşr  olunan 
m
ətbu orqanların materialları ilə bağlı İ.Qaspiralının tənqidi bu gün 
d
ə böyük maraq doğurur, aktualdır. 
Eyni sözl
əri Azərbaycan  ədiblərinin  yaradıcılığına  həsr 
etdiyi  yazılara  da  şamil  etmək olar. M.F.Axundzadə, Həsən bəy 
Z
ərdabi,  Əlimərdan bəy  Topçubaşov,  Əhməd bəy  Ağaoğlu,  Mə-
h
əmmədağa  Şahtaxtlı,  Nəriman Nərimanov və  s. kimi xadimlərin 
ədəbi-mədəni fəaliyyəti ilə  bağlı  çoxsaylı  qeydləri,  Seyid  Əzim 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
263
 ~ 
 
Şirvaninin şeirləri («Tərcüman», 1 oktyabr 1895), Əbdürrəhim bəy 
Haqverdiyevin «Dağılan tifaq» komediyası haqqında («Tərcüman», 
18 oktyabr, 1899) r
əy və resenziyaları, eləcə də «Əkinçi», «Ziyayi-
Qafqaziyy
ə», «Kəşkül»,  «Şərqi-Rus»,  «Həyat»,  «İrşad»,  «İqbal», 
«S
əda», «Həqiqət», «Molla Nəsrəddin», «Məktəb» kimi 
Az
ərbaycan mətbuat nümunələri, xüsusi ilə onların dil sahəsindəki 
f
əaliyyətləri ilə  əlaqədar  İ.Qaspiralının  çoxsaylı  mülahizə  və 
mühakim
ələri onun ədəbi-tənqidi  görüşlərini dəyərləndirmək 
baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
XIX 
əsrin  II  yarısı  Rusiya  müsəlmanları  üçün  tərcümə 
ədəbiyyatı  necə  olmalıdır?  Kimlər,  hansı  əsərlər tərcümə 
edilm
əlidir? Tərcümə  ədəbiyyatı  Rusiya  müsəlmanları  arasında 
hansı  missiyanı  daşımalıdır?  Bu  suallara Rusiya müsəlmanlarının 
t
ərcümanı  İ.Qaspiralı  «Tərcüman» qəzetinin bir neçə  nömrəsində 
(20  noyabr,  №  41,  12  dekabr,  №  44,  1884;  17  yanvar,  №  2,  15 
fevral, № 6, 8 mart, № 9, 15 mart, № 10, 1885; 17 sentyabr, № 35, 
1895) d
ərc  etdirdiyi  «Osmanlının  məişət və  ədəbiyyatı»  adlı 
irih
əcmli  yazısında  özünəməxsus tərzdə  –  ciddi arqumentlərə, 
konkret faktlara istinad ed
ərək,  ədəbi  materialları  dəyərləndirərək 
cavab verir. M
əqalədə  Osmanlıda  Qərb  ədəbiyyatından  edilən 
t
ərcümələr timsalında İ.Qaspiralı fikir və mülahizələrini irəli sürür, 
t
ərcümə ədəbiyyatı ilə bağlı baxışlarını bölüşür. 
Mü
əllif əvvəlcədən bəyan edir ki, məqsədi mədhiyyə etmək 
yox, t
əhlil və tənqid etməkdir. Onu da bildirir ki, Osmanlıda belə bir 
ənənə  yoxdur,  odur  ki,  yazılanlarda  nöqsan  görüldükdə  həmən 
bird
ən-birə  ayıb  dəftərinə  yazılmasın».  Tənqidçi son 10-15 ildə 
Osmanlıda  kitab,  qəzet nəşrinin  xeyli  irəlilədiyini  vurğulasa  da, 
onların  sırasında  Qərb  ədəbiyyatının  qorxulu  melodramlarının, 
m
əişət  romanlarının  üstünlük  təşkil  etdiyini  təəssüflə  bildirir: 

• Abid  Tahirli
 
~ 
264
 ~ 
 
«Əksəriyyəti Paris məişətini və  Fransız  ictimai  fikrini  təsvir edən 
romanların  Osmanlı  məişətinə  təsiri ola bilərmi?.. Parisin 
Marqaritası,  Jozefini,  Lizası  və  onların  tayları  harada,  İstanbulun 
Ayşə, Fatma mübarəkləri  harada?  Onların  arasında  dağlar var, 
deyilmi? Avropa 
ədəbiyyatının  qədrini bilmədiyimizi,  ona  qarşı 
olduğumuzu  zənn etməyin. Qətiyyən! Söyləyəcəyim ancaq budur 
ki,  iki  Fransız  romanından  bir  milli  hekayə  mənfəətlidir». Yeri 
g
əlmişkən, Rusiya müsəlmanlarının  mövcud  ağır,  acı  vəziyyətini, 
c
əhalət,  mövhumat,  laqeydlik,  durğunluq  halını  nəzərə  alan və 
bundan  çıxış  yolunu  arayan  İ.Qaspiralı,  fikrimizcə,  haqlı  olaraq 
şəraitə  uyğun  olaraq  ədəbiyyata «ədəb,  əxlaq, hünər və  elm 
intişarına  xidmət edən qələm  əsərləri» tərifini  vermişdi 
(«Ədəbiyyatı cədidə» adlı məqalə. «Tərcüman», 1888-ci il, № 13). 
İ.Qaspiralı  təəssüflə  yazır  ki,  bizim  məşhur  Avropa  əsərlərini 
mütali
ə  etmək  zamanımız  irəlidədir, səbr etməliyik. O, Qərb 
ədəbiyyatı nümunələrinin Şərqdə mütaliəsinin və onun ictimai fikrə 
t
əsirinin  mümkünlüyünü,  Şərq  xalqlarının  həyat və  təfəkkür 
t
ərzində  Avropalılarla  müqayisədə  «müştərək  hallardan  müştərək 
olmayan hallar daha ziyad
ə  olmadığı»  vəziyyətdə  məqbul hesab 
edir. Mü
əllif fikrini əsaslandırmaq  üçün  Qərb  ədəbiyyatının  geniş 
yayılmış  nümunələrindən çoxlu sitatlar gətirir. «La dame o 
Kamelya»  adlı  romanı  parisli  qadın  oxuyanda  gözləri  yaşaracaq, 
İstanbullu xanım güləcək. Parisli müsyö «nə böyük, nə heyrətamiz 
bir varlıq» - deyəndə, İstanbullu bəy əfəndi «dəlimi bu, nədir belə? 
– dey
əcək. Qoca ərinə xəyanət edib cavan aşiq tapmış bir madama 
parisli  «maşallah,  bax,  məhəbbət belə  olar»  -  dedikdə, istanbullu 
b
əyin dərhal «məlunun  boğazına  ip  salın»  -  deyəcəyi  şübhəsizdir. 
İ.Qaspiralı  Avropa  ədəbiyyatını  birmənalı  rədd etmir. Milli ədəbi 
irs
ə  köklü və  konseptual münasibəti ilə  fərqlənən tənqidçi  yazır: 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
265
 ~ 
 
«Teatr v
ə  roman  düşməni  deyilik.  Lakin  Şekspir,  Höte,  Volter, 
Skott,  Şatobrian,  Spilhagen,  Molyer  və  bunlara bənzər ünlü 
yazarların  əsərlərini demirəm,  amma  Osmanlıların  Pol  de  Kok, 
Qaburyo  kimi  yazıçıların  əsərləri ilə  gün keçirmələrini caiz 
görmürük».  Ədəbiyyatda  milli  maraqların  və  xarakterlərin bədii 
ifad
əsinin tərəfdarı olan İ.Qaspiralı bu qənaətini belə əsaslandırır ki, 
Pol de Kok v
ə  onun kimilərinin  əsərləri bir əsrlik və  bir 
m
əhəlləlikdir.  Şekspir və  onun kimilərinin  əsərləri  dünyanın  hər 
t
ərəfinə, bütün əsrlərə, bütün millətlərə xidmət edir. O, yazır: «Bir 
«Hamlet» il
ə  bir  «Otello»  beş-on  fransız  melodramından  çox 
faydalıdır». 
Osmanlı  ədəbiyyatının  da  parlaq  nümunələrinin yarana-
cağına  inanan,  ümid edən səriştəli tənqidçi  İ.Qaspiralı  əmindir ki, 
vaxt g
ələcək İstanbul qəzetləri 5 sətirlik yazıya on sətirlik mədhiyyə 
yazmağı tərgidib «bu əsər yaxşıdır, bu əsər şor və gopdur» - deməyə 
c
əsarət tapacaqdır. 
Mü
əllif məqalədə  Osmanlı  qəzetlərində  (o vaxt Osmanlıda 
türk, 
ərəb,  fransız,  rum,  erməni və  s. dillərdə  140-a qədər qəzet 
çıxırdı  –  T.A.) dərc olunan materiallara, ədəbi nümunələrə  diqqət 
yetirir, t
əhlil süzgəcindən keçirir. Həftəlik nəşrlər sırasında ən çox 
b
əyəndiyi «qayət məlumatlı  və  ziyalanmış  mühüm fikirli, məsləyi 
xaricind
ə  qələm çəkməz  bir  zat  olan  Şəmsəddin Sami bəyin» 
«H
əftə» məcmuəsinin  adını  çəkir. «Həftə» məcmuəsinin dili sadə, 
açıq,  divanxana  dilindən və  müşkil  şivədən  uzaqdır.  Odur  ki,  bu 
m
əcmuəni oxuyan sadə  istanbullu Volter və  Russo kimi filosofun 
yazdıqlarını rahatlıqla anlaya bilir. «Osmanlı mətbuatı» adlı yazıda 
(17 sentyabr 1895, № 35) İ.Qaspiralı tərcümə ədəbiyyatı barədə söz 
açır, eyni zamanda tərcümə ədəbiyyatı ilə bağlı tənqidin qarşısında 
duran v
əzifələri göstərir. Qeyd edir ki, son illər Osmanlıda Şekspir, 

• Abid  Tahirli
 
~ 
266
 ~ 
 
Höte,  La  Fonten,  Şiller,  Bayron,  Hüqo,  eləcə  də  rus  ədiblərindən 
Qriboyedov,  Puşkin,  Tolstoy,  Lermontov  kimi  şair  və  yazıçıların 
əsərləri tərcümə  edilmişdir.  Bunları  təqdir edən  İsmayıl  Qaspiralı 
t
əəssüflə  yazır  ki,  Osmanlı  ədəbiyyatının  tərəqqisinə  bir amil 
əngəldir. Bu tənqidin, təhlilin yoxluğudur. «Tənqid» adlı yazısında 
(8, 22, 29 oktyabr, № 38, 40, 41; 5 noyabr, № 42, 3 dekabr 1895; 7, 
14, 28 yanvar, № 1, 2, 4, 1896) İ.Qaspiralı qeyd edir ki, son illər 
İstanbulda  nəşr  olunan  ədəbi  kitabların  yarısı  tərcümə 
romanlarından  ibarətdir. Onun fikrincə, roman, xüsusi ilə  tərcümə 
edilmiş roman vaxt keçirmək, könül əyləndirmək üçün olmamalıdır. 
T
ərcümə  olunan  roman  oxucunun  düşüncəsinə, tərbiyəsinə  təsir 
etm
əyə, onun məlumatlandırılmasına xidmət etməlidir. Mövzularına 
gör
ə  romanları  üç  növə  bölən (fikir, psixoloji və  tarixi romanlar) 
İ.Qaspiralıya  görə  romançı  gözəl və  işlək qələm, zəngin  düşüncə 
fikirl
əşdiyini mahir rəssam kimi, lakin fırça ilə yox, qələmlə təsvir 
etm
əyi bacaran istedad sahibi, insanın daxili, ruhi dünyasını duyan 
olmalıdır.  Yoxsa,  filan  Jozefinanın  filan  Alfredlə  olan  sevişməsini 
v
ə  ya  bizim  Fatmalardan  birinin,  bizim  Süleymanların  birinə 
yaşmaq arxasından çəkdiyi ah-ufları hekayə etmək, roman yazmaq 
deyildir.  İ.Qaspiralı  Takerey,  Hüqo,  Spilhagen,  Puşkin,  Tolstoy, 
Filamaryon,  Jül  Vern  kimi  yazarları  təqdir etsə  də, Pol de Kok, 
Qaburyo v
ə hətta Emil Zolya, Pol Berje kimi romançıları rədd edir 
v
ə  yazır  ki,  onların  vasitəsi ilə  Qərb həyat tərzini  tanımaqdansa 
tanımasaq,  onların  yazdıqları  ilə  əylənməkdənsə  əylənməsək 
yaxşıdır. Onlardansa, aşağı səviyyəli milli hekayələri oxumaq daha 
əfzəldir.  İ.Qaspiralı  «bayağı  roman  tərcümələrini  yağmur  kimi 
yağdırmanın», təsadüfi əcnəbi əsərlərinin tərcümə edilməsinin qəti 
əleyhinə  çıxır  və  fikrini  əsaslandırmaq  üçün  bu  cür  əsərlərin 
obrazlarının  xarakterini,  həyat və  düşüncə  tərzini  nümayiş  etdirən 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
267
 ~ 
 
parçaları  sitat  gətirir, təhlil edir, dəyərləndirir və  nəticə  çıxarır: 
«bel
ə  romanların  Şərq  əhlinə  verəcək dərsi, edəcək hüsni təsiri 
n
ədir: Heç bir şey!» İ.Qaspiralı bu qəbildən olan tərcümələrin nəşr 
olunmasını zərərli hal olduğuna işarət etməklə kifayətlənmir, milli, 
d
əyərli  roman  yazmaq  yollarını  göstərir və  Şərq həyatının  roman 
üçün  mövzuya  yaramadığı  fikrini  irəli sürənlərlə  barışmır: «Paris 
fahişəsinin başına gələnlərdən heyrətlənir, onun qəlb sızıltılarından 
gözümüz  yaşarır.  Bursa  və  Əskişəhər  Fatmalarının  halını  yazan, 
hissiyyatlarını bəyan edən kamil ədib tapılsa, Dümaların, Zolyaların 
q
ələmlərindən tökülən madamlardan daha artıq ibrətli və təsirli dərs 
alınacağı  şübhəsizdir». Müəllifə  görə, roman və  hekayə  yazmaq 
üçün mütl
əq bulvara, yaxud pianolu salona getmək lazım deyildir. 
Çaldıran  döyüşü,  Vyana  mühasirəsi, Cəm Sultan faciəsi, Yunan, 
Misir üsyanları, Ankara hadisələri… müstəqil üç cildlik roman ola 
bil
ər. Bəla  burasındadır  ki,  Osmanlı  mühərrirləri  Avropasayağı  və 
Avropa h
əyatından  roman  yazmağa  meyl  göstərirlər, sanki 
Avropada romançı azdır və Şərqdən yardım istəmişlər. 
İ.Qaspiralı milli roman yazmaq əvəzinə zəif əcnəbi əsərləri 
t
ərcümə  etməyə  üstünlük verənlərlə  qətiyyən  barışmır:  «Bəli, hər 
k
əs roman yaza bilməz. Amma bu da tərcümələrə  bel  bağlamağa 
əsas vermir: gözəl,  lakin  faydasız  bir  tərcümədənsə, o qədər də 
süslü  olmayan,  lakin  faydalıca  bir  milli  hekayə  yazmaq daha 
əfzəldir». Tənqidçinin fikrincə, Osmanlı, islam tarixi, məişəti, indiki 
halı  və  gələcəyi o qədər  dalğalı  bir  meydandır  ki,  yazmaqla, 
araşdırmaqla  tükənməz. Anadolunun hər  bir  obası  bir  hekayədir. 
Osmanlı  həyatı  əsrlərcə  gecə-gündüz davam edən parlaq bir 
hekay
ədir. Psixoloji roman üçün əri Kiritdə, böyük oğlu Qaradağda, 
dig
əri Plevnedə  döyüşən  Fatmaların birinin  iç  dünyasından uğurlu 
mövzu ola bil
ərmi?! Tərcümə ədəbiyyatını birmənalı rədd etməyən 

• Abid  Tahirli
 
~ 
268
 ~ 
 
İ.Qaspiralının  qənaəti  budur:  «Ədəbiyyatın  əsası  tərcümələr yox, 
milli hekay
ələr  olmalıdır,  milli  sevgini,  düşüncə  və  dili  inkişaf 
etdir
əcək, süstləndirəcək, xarakteri və  əxlaqı  tərbiyə  edəcək milli 
hekay
ələr.  Buna  çalışmaq  qələm  əhlinin borcudur: millətin  siması 
ədəbiyyatın şərəfidir». 
T
ərcümə ədəbiyyatı problemi İ.Qaspiralını bütün yaradıcılığı 
boyu  düşündürmüş,  narahat  etmişdir.  Məsələyə  dair  ayrıca 
m
əqalələr həsr etməklə  yanaşı,  başqa  ədəbi mövzularda qələmə 
aldığı  yazılarda  da  müəllif yeri gəldikdə  bu problemə  toxunur. 
Bununla da kifay
ətlənmir. «Tərcüman»da  əcnəbi dillərdən  uğurla 
t
ərcümə edilmiş bədii parçalar dərc edir. 
İ.Qaspiralının  ədəbi-tənqidi  görüşlərini  araşdırmaq  və 
d
əyərləndirmək, eyni zamanda XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri 
Az
ərbaycan  ədəbi-mədəni, mətbu həyatının  özəlliklərini, maarifçi 
xadiml
ərimizin  fəaliyyət dairəsini öyrənmək  baxımından 
maraqlıdır. Fikrimizcə, gənc tədqiqatçıların bu işə səfərbər olunması 
zamanıdır. 
“Ədəbiyyat qəzeti” 
6 aprel 2012-ci il 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
269
 ~