Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

 
İ.QASPİRALI HAQQINDA YAZAN 
MÜƏLLİFLƏR 
 
Az
ərbaycanda 
 
1.
 
Ayb
əniz Kəngərli 
2.
 
Aynur B
əşirli 
3.
 
Az
ər Turan 
4.
 
Ceyhun Hacıbəyli 
5.
 
C
əlil Məmmədquluzadə 
6.
 
Əbülfəz Əliyev (Elçibəy) 
7.
 
Əhməd bəy Ağaoğlu 
8.
 
Əhməd Cəfəroğlu 
9.
 
Əliabbas Müznib 
10.
 
 
Əli bəy Hüseynzadə 
11.
 
 
Əli Mərdan bəy Topçubaşov 
12.
 
 
Əlipaşa Səbur 
13.
 
 
Əziz Mirəhmədov 
14.
 
 
Əzizə Cəfərzadə 
15.
 
 Firudin b
əy Köçərli 
16.
 
 
Haşım bəy Vəzirov 
17.
 
 Hüseyn Baykara 
18.
 
 Hüseyn Cavid 
19.
 
 
Hüseyn Əhmədov 
20.
 
 Hüseyn Rza 
21.
 
 Xeyrulla M
əmmədov 
22.
 
 X
əlil Xasməmmədli 
23.
 
 X
əlil İbrahimov 
24.
 
 
İlqar Qasımov 
25.
 
 Kamil V
əli Nərimanoğlu 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
225
 ~ 
 
26.
 
 M
əhəmməd Ağa Şahtaxtlı 
27.
 
 M
əhəmməd Hadi 
28.
 
 M
əmməd Əmin Rəsulzadə 
29.
 
 M
əhəmməd Tağı Sidqi 
30.
 
 M
ənzər İbrahimova 
31.
 
 
Möhübbi Əhmədov 
32.
 
 Nazif Q
əhrəmanlı (Ələkbərli) 
33.
 
 N
əriman Nərimanov 
34.
 
 S
əfərəli bəy Vəlibəyov 
35.
 
 Sultan M
əcid Qənizadə 
36.
 
 
Şəfiqə xanım Əfəndizadə 
37.
 
 
Tofiq Hacıyev 
38.
 
 Vilay
ət Muxtaroğlu (Quliyev) 
39.
 
 Yusif V
əzir Çəmənzəminli 
40.
 
 Z
əlimxan Yaqub 
 
Türkiy
ə və digər ölkələrdə 
 
1.
 
Abdulla Tukay 
2.
 
Abdulla Battal 
3.
 
Adas Yakubaskas 
4.
 
A.Adıvar 
5.
 
A.K.Hatif 
6.
 
Ayaz İshaq 
7.
 
Alexandre Benniqsen 
6. Al
əddin Yalçınkaya 
7. Aziz Bozgöz 
8. Altan D
əliorman 
9. Abdür
əşid İbrahimov 
10. A.A.Maşkeviç 
11. Aleksandr Qarkavets 
12. Battal Tayms 

• Abid  Tahirli
 
~ 
226
 ~ 
 
13. B.Bayraklı 
14. B
əkir Çobanzadə 
15. Brian Villiams 
1
6. B.Ayvazoğlu 
17. B.G.Otoman 
18. C
əfər Seydəhməd Krımər 
19. Chantal Lemericier – Quelquejay 
20. C.Ortalan 
21. Cohannes Schiltberger 
22. Ç
ələbi Cahan 
23. Edige Krımal 
24. Edvard A. 
25. Edvard J.Lazzeren 
26. E.Karas 
27. Əhməd Bican Ərcilasun 
28. Əhməd Toksoy 
29. Əhməd Zəki Vəlidi Toğan 
30. Əli Əngin Oba 
31. Əli Heydər Bayat 
32. Əli Yavuz Akpinar 
33. Ənvər Zubeyivoviç 
34. Əngin Arin 
35. Fatih Əmixan 
36. Fatih K
ərimov  
37. Fuad Tokar 
38. Feyzi Altuq 
39. Giray Saynur Bozkurt 
40. G.Burbiel 
41. G.Mende 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
227
 ~ 
 
42. Hakan 
Krımlı 
43. Hans Kohn 
44. H
əsən Abdullaoğlu 
45. Xaqan Kutluq 
46. İ.A.Zaatov 
47. İ.Hamlet 
48. İhsan İlqar 
49. İbrahim Dilmaç 
50. İlbər Ortaylı 
51. İnci Ertem 
52. İ.Sitqi Oğuzbəyoğlu 
53. İsmayıl Asanoğlu Kərim 
54. İ.Bovman 
55. İsmayıl Türkoğlu 
56. Jacob M.Landau 
57. Lyustan Klimoviç 
58. L.Bouvat 
59. M.Batu 
60. M.Hartmann 
61. M.Tahir 
62. M.Ülküsal 
63. M.C.Bigi 
64. Mahmud Qoca (Behbudi) 
65. Mahmud Tahir 
66. Mehm
ət Əmin Yurdaqul 
67. Mehmet Fuad Köprülüzad
ə 
68. Mehmet Saray 
69. Mustafa Bigiyev 
70. Mirkasyum Usmanov 

• Abid  Tahirli
 
~ 
228
 ~ 
 
71. Mustafa Kafalı 
72. Mustafa Tok
ər 
73. Nadir Dövl
ət 
74. N
əcip Hablemitoğlu 
75. N.Altuğ 
76. N.Asri 
77. Osman Aqçoqraqlı 
78. P.Kara 
79. P.Moriez 
80. Riza
əddin Fəxrəddin 
81. R.Majerczak 
82. R.S
əfərov 
83. Rüst
əm Şükürov 
84. Rza Nur 
85. S.Emin 
86. Sabri Arıkan 
87. Safter Nağayev 
88. S
əbri Osmonoviç İzidinoviç 
89. S
ədi Əbdürrəhman 
90. S
ədri Maqsudi Arsal 
91. S
əlim Hazbiyeviç 
92. Sevgi Kafalı 
93. S.İbrahimov 
94. S.Zenkovski 
95. S.Tural 
96. Svetlana M.Çervonnaya 
97. S.Yakubova 
98. Şəfiqə Qaspiralı 
99. Şəngül Hablemitoğlu 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
229
 ~ 
 
100. Şükrü Elçin 
101. Tomas Kutter 
102. Tunc
ər Gülənsoy 
103. Turqay Uzun 
104. T.Erer 
105. Yusif Akçura 
106. Y.X
əlil 
107. Vamberi Arminius 
108. Volkan Ekiz 
109. V.Alan Ficher 
110. Viktor Qankeviç 
111. Yusif Əkinçi 
112. Z
əfər Qaratay 
113. 
Z.Fındıkoğlu 
114. Z.Yüks
əl 
 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
230
 ~ 
 
İ.Qaspiralının səyahət etdiyi 
v
ə “Tərcüman” qəzetinin yayıldığı   
b
əzi ərazilərin göstəricisi 
 
Osmanlı imperiyası 
Çar Rusiyası 
Şimali Afrika (Misir, Tunis, Sudan) 
Hindistan 
Orta Asiya 
 
İstanbul 
Qahir
ə 
Bombey 
Moskva 
Odessa 
Orenburq 
Sankt-Peterburq 
Kazan 
Nijni-Novqorod 
H
əştərxan 
Tiflis 
Daşkənd 
Batumi 
Ahıska 
Axalk
ələki 
Aşqabad 
Çarçu 
Buxara 
S
əmərqənd 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
231
 ~ 
 
M
ərv 
Kaşqar 
Paris 
Madrid 
Marsel 
Budapeşt 
Şturqart 
Bakı 
Şuşa 
Şəki  
Şamaxı 
G
əncə 
Naxçıvan 
Ordubad 
İrəvan 
L
ənkəran 
Q
əbələ 
Quba 
Göyçay 
Salyan 
B
ərdə 
A
ğdam 
 
 
 
 
 
 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
232
 ~ 
 
 
 
X
əritələr tanınmış şair-publisist Dilsuz Mustafayevin və  
yazıçı-publisist Əkrəm Qaflanoğlunun ideyası 
 il
ə kitabın müəllifi A.Tahirlinin topladığı faktlar əsasında  
Bakı Kartoqrafiya fabrikində hazırlanmışdır. 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
233
 ~ 
 
İ.Qaspiralının xatirəsini 
əbədiləşdirmək və onun irsindən 
lazımınca bəhrələnmək üçün təkliflər 
 
 
1. İ.Qaspiralının bütün irsini – bədii və publisistik əsərlərinin 
külliyyatını kütləvi tirajla nəşr etmək; 
2. «T
ərcüman»ın materiallarını kitab halında buraxmaq; 
3. İ.Qaspiralı irsini öyrənən elmi mərkəz yaratmaq; 
4. Ali v
ə  orta məktəb  proqramlarında  İ.Qaspiralı  irsinin 
t
ədrisini həyata keçirmək; 
5. Respublikanın ali məktəblərinin jurnalistika fakültələrində 
İ.Qaspiralı kurslarını təşkil etmək; 
6. H
ər  il  İ.Qaspiralıya  həsr  olunmuş  elmi simpozium, 
konfrans v
ə digər tədbirlər keçirmək; 
7. Bakıda İ.Qaspiralının abidəsini ucaltmaq; 
8.  Bakı,  Naxçıvan,  Şəki,  Şamaxı,  Gəncədə  küçə, meydan, 
park v
ə ya məktəblərdən birinə İ.Qaspiralının adını vermək; 
9. Bakıda «Baxçasaray», «Tərcüman», «İ.Qaspiralı» adlarını 
daşıyan meydan, park, bağça salmaq; 
10.  Bakının  və  Gəncənin küçələrindən birinə  Şəfiqə  xanım 
Qaspiralının adını vermək; 
11. H
ər 5 ildən bir Azərbaycanda Beynəlxalq  Qaspiralı 
günl
əri keçirmək; 
12. Ali m
əktəblərin jurnalistika fakültəsinin tələbələri üçün 
İ.Qaspiralı təqaüdünü təsis etmək; 
13. İ.Qaspiralı fondu yaratmaq; 
14.  İ.Qaspiralının  həyat və  fəaliyyətinə  dair bədii film 
ç
əkmək. 

• Abid  Tahirli
 
~ 
234
 ~ 
 
 
 
  
 
 
 
MÜƏLLİFİN İSMAYIL  
QASPİRALI HAQQINDA 
MƏTBUATDA DƏRC  
OLUNMUŞ MƏQALƏLƏRİ 
 
 
 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
235
 ~ 
 
 
ÖZÜNÜ TÜRK VƏ MÜSƏLMAN SAYAN HƏR KƏS..,  
YAXUD C.HACIBƏYLİ QASPİRALI HAQQINDA 
(İSMAYIL QASPİRALININ  VƏFATININ  
80 İLLİYİ MÜNASİBƏTİLƏ) 
 
Türk  dünyasının  mədəni, mətbu-ictimai-mənəvi tarixində 
misilsiz rol 
oynamış İsmayıl bəy Qaspiralı ideyaları taleyin hökmü 
il
ə  dünyaya səpələnmiş  böyük bir millətin illər uzunu arzu və 
ist
əklərini əks etdirməklə bərabər, tərəqqi, dirçəliş, xilas yoluna işıq 
saçmışdır.  Bu  ideya  çox  yığcam  şəkildə  belə  ifadə  olunmuşdur: 
«Dil, fikir v
ə iş birliyi». Bu ideyanın formalaşmasına, sonralar isə 
alovlu t
əbliğinə İ.Qaspiralı bütün həyatını həsr etmişdir. 
 
İ.Qaspiralı  1851-ci ildə  Krımın  Bağçasaray  şəhəri 
yaxınlığındakı Avcı kəndində dünyaya göz açmışdır. Atası Mustafa 
ağa  Qaspra    kəndindən  olduğu  üçün  İsmayıl  bəy özünə  Qaspiralı 
soyadını  götürmüşdür.  İlk  təhsilini  Ağmesciddə  alan  İsmayıl  bəy 
Moskva  şəhərində  hərbi liseydə  oxumuş,  1868-ci ildən isə 
mü
əllimliyə başlamışdır. Moskva, sonralar Paris (1871-74-cü illərdə 
İsmayıl  bəy  Fransada  yaşamışdır)  mühiti  gələcəyin böyük 
ziyalısında bu qənaəti formalaşdırmışdır ki, xalqın cəhalətdən xilası, 
t
ərəqqisi üçün onun maariflənməsi  yeganə  yoldur.  İsmayıl  bəy bu 
yolda  yorulmadan  çalışır,  məktəblər  açır,  qəzet  buraxmağa  səy 
göst
ərir.  Araşdırmalarının,  müşahidələrinin və  səfərlərinin nəticəsi 
kimi bu ill
ər iki kitab  yazır:  «Avropa  mədəniyyətinə  bir nəzəri-
müvazin
ə»,  «Rusiya müsəlmanları».  İnadkarlığı,  gərgin zəhməti 
bahasına  İsmayıl  bəy  əvvəlcə  «Tonğuc»  (1881),  «Mirati-cədid» 

• Abid  Tahirli
 
~ 
236
 ~ 
 
(1882) q
əzetlərini, sonra isə  Rusiya müsəlmanlarının  mətbuat, 
m
ədəniyyət tarixində parlaq rol oynamış «Tərcüman»ı (1883-cü il, 
10 aprel) 
buraxmağa nail olur. 
 
Heç  şübhəsiz,  Bağçasaraydan  parlayan  –  bütün türk 
dünyasına işıq salan bir ulduz – İsmayıl bəy Qaspiralı şəxsiyyətinə 
Az
ərbaycan ziyalıları da böyük maraq göstərir, onunla əməkdaşlıq 
edirdil
ər.  Xalqımızın  Əli  bəy Hüseynzadə,  Əlimərdan  bəy 
Topçubaşov, Əhməd bəy Ağayev kimi simaları İsmayıl bəylə, onun 
q
əzeti  «Tərcüman»la müntəzəm  əlaqə  saxlamışlar.  Dövrünün  fəal, 
m
əhsuldar və  mütərəqqi  ziyalılarından  sayılan  Ceyhun  bəy 
Hacıbəyli üçün də  İsmayıl  bəy  Qaspiralı  örnək, öndər idi. Bunu 
Hacıbəylinin İsmayıl bəy Qaspiralının vəfatı  münasibətilə «Kaspi» 
q
əzetində  dərc  etdirdiyi  «İsmayıl  bəy  Qaspiralının  xatirəsinə»  adlı 
yazısında  («Kaspi»,  1914,  №  204,  Cey  Dağıstani)  aydın  görmək 
olur. Ceyhun b
əy 1914-cü ilin əvvəllərində  Petroqradda  İsmayıl 
b
əylə  görüşmüş  və  bu  görüş  C.Hacıbəylidə  böyük təəssürat 
oyatmışdır:  «Onun  işləmək  ehtirası  ilə  nəfəs  alan  simasına,  canlı, 
ağıllı  gözlərinə  baxdıqca  qocalıqdan  uzaq,  qüdrətli,  güclü səsinə 
qulaq  asdıqca,  mən öz-özümə  demişdim:  bax,  bu  insan  öz 
z
əhmətinin bəhrəsini görəcəkdir. Və mən o zaman yanılmamışdım». 
İsmayıl  bəyin xəstələnməsi xəbəri bütün müsəlman  dünyasını 
h
əyəcanlandırmışdı,  qəzetlər «nəhəng publisistin» səhhəti barədə 
x
əbərlər dərc  edir, adamlar ibadət  zamanı  «əziz xəstənin» 
sağalmasını dua edirdilər. Müsəlman mətbuatının və ictimaiyyətinin 
bu h
əyəcanı  İsmayıl  bəyə  olan məhəbbətin təzahürü  idi. «Və 
h
əqiqətən də İ.Qaspiralı kimi xadimi qiymətləndirməmək mümkün 
deyildi. Özünü müs
əlman sayan kəs bütün həyatını  xalqa  həsr 
etmiş, 35 il ərzində xalqın maddi, mənəvi keşiyində durmuş insanın 
taleyin
ə  laqeyd qala bilməzdi.  Özünü müsəlman sayan kəs bəzən 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
237
 ~ 
 
h
əyata keçməyən, lakin nəcibliyini,  faydalılığını  az  da  olsa 
itirm
əyən böyük fikir və ideyalar sahibinin ölümünə bütün qəlbi ilə 
yas saxlamaya bilm
əzdi».  
Ceyhun b
əy «Tərcüman»ın  redaktorunun  xatirəsinə  həsr 
etdiyi m
əqalədə  oxucunun diqqətini  İ.Qaspiralı  kəlamının, 
nüfuzunun t
əkcə  öz  xalqı  arasında  yox,  bütün Rusiya, dünya 
müs
əlmanları,  Avropa  mətbuatı  və  şərqşünasları  arasında  hakim, 
h
əlledici  olduğuna  yönəldir:  «…Onun  sahib  olduğu  erudisiyaya 
n
əinki  bütün  dünyanın  tək-tək müsəlmanları,  hətta hər  hansı  bir 
avropalı  həsəd apara  bilərdi».  «…Şərq  dünyası  ilə  məşğul  olan 
Avropa m
ətbuatı  etiraf  etmişdir  ki,  İ.Qaspiralının hər bir sözü və 
fikri onların arasında böyük çəkiyə sahibdir». «Onun səsini demək 
olar ki, bütün dünya müs
əlmanları eşidirdi». «…Onun Hindistanda, 
Misird
ə, Türkiyədəki mühazirələrinin bəhrəsini görürük».  
C.Hacıbəylinin fikrincə, İ.Qaspiralı siyasətçi deyildi, siyasət 
m
əsələləri, beynəlxalq münasibətlər, bu və ya başqa qrupun hüquqi 
v
əziyyəti  onu  yalnız  bir  jurnalistə  lazım  olan  səviyyədə 
maraqlandırırdı. C.Hacıbəyliyə İ.Qaspiralının fikir və ideyaları çox 
yaxın,  doğma  idi.  Odur  ki,  Ceyhun  bəy  İsmayıl  bəyi  düşündürən, 
narahat ed
ən problemləri, onun məqsəd və  məramlarını  çox 
m
əharətlə açıqlayırdı: «Uşaq doğulduğu mühitdə öz mənsubiyyətini 
ən  əvvəl dili ilə  izhar  edir. Onu əhatə  edən mühiti digərlərindən 
f
ərqləndirən dini və sair münasibətlər hələlik uşağa məlum olmasa 
da, körp
ə  başqalarından  fərqini özünəməxsus vasitə  ilə  –  dillə 
bildirir». 
C.Hacıbəyliyə  görə, sadə  və  ilk  baxışdan  diqqəti cəlb 
etm
əyən bu amil –  dil  bəşəriyyət üçün böyük və  birinci dərəcəli 
əhəmiyyət kəsb  edir.  İnsanları  bir-birinə  bağlayan,  onlar  arasında 
əlaqə, ünsiyyət vasitəsi rolunu oynayan dildir. Məhz bu  amil eyni 
dild
ə  danışanların  qohumluğuna,  birliyinə  dəlalət etmirmi? 

• Abid  Tahirli
 
~ 
238
 ~ 
 
C.Hacıbəyli  göstərir  ki,  İ.Qaspiralı  bu fikri rəhbər tutaraq, Rusiya 
türkl
ərinin dilində «Tərcüman» qəzetinin nəşrinə başlamışdır. Qəzet 
bütün türkl
ərin dilinin cilalanmasına, ortaq varianta gətirilməsinə və 
birl
əşməsinə xidmət etməli idi. Ceyhun bəy yazırdı: «O, (İ.Qaspiralı 
n
əzərdə  tutulur  –  T.A.) deyirdi: «Rusiya  tatarları  adlandırılanlar 
hamısı bir ailədəndir: uyğur türk ailəsindən. Onların bir ümumi dili 
var  – 
türk dili. Ayrı-ayrı ailələrdə bu dildə baş verən dəyişikliklər, 
türk  dilinin dialektl
ərə  bölünməsi tarixi-siyasi hadisələrin 
n
əticəsində  baş  vermişdir».  İ.Qaspiralının fikrincə, bütün türklər 
onlar üçün n
ə  vaxtsa, ümumi və  doğma  dil  olmuş  türkcədə 
birl
əşməyə  çalışmalıdırlar.  Böyük  idealistin  bu  mütərəqqi, bəşəri 
ideyasının  həm müsəlmanlar, həm də  rus  şərqşünasları  arasında 
əleyhdarları  vardı.  Lakin  İsmayıl  bəy öz fikrindən dönmür və  bu 
yolda f
ədakarlıqla  çalışırdı.  C.Hacıbəyliyə  görə  İ.Qaspiralı  bu 
sah
ədə  çox  şeyə  nail  olmuşdu:  «Onun  «Tərcüman»ını  –  Rusiya 
müs
əlmanlarını dillə birləşdirən orqanını Volqaboyunda və Sibirdə, 
Türkm
ənistanda və  Krımda,  bizim  Qafqazda  oxuyurlar.  Və  başa 
düşürlər. Mərhum idealist də  bunu  arzulayırdı».  C.Hacıbəyli 
m
əqaləsinin sonunda göstərir ki, 32 il ərzində  Rusiyanın  türk 
müs
əlmanlarını  birliyə  çağıran  İ.Qaspiralı  ölümü ilə  də  onları 
birl
əşdirdi. İsmayıl bəyin vəfatı onların ümumi kədərinə çevrildi. 
İllər uzunu Sovet təbliğat maşını ilə «panislamist», «pantür-
kist», «mill
ətçi» kimi ibarələrlə  gözdən  salınan,  ideya  və  istəkləri 
xalqdan gizl
ədilən  İ.Qaspiralı  haqqında  C.Hacıbəylinin  yazdıqları 
iki c
əhətdən qiymətlidir. Bu məqalə bir tərəfdən İ.Qaspiralının türk 
dünyasındakı  yeri,  xidməti və  nüfuzu  haqqında  məlumatları 
z
ənginləşdirirsə, digər tərəfdən  C.Hacıbəylinin özünün mövqeyi, 
idealları,  məram və  istəkləri barədə  təsəvvürü  genişləndirir. 
Əlimərdan bəy  Topçubaşov  İ.Qaspiralının ölümü münasibətilə 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
239
 ~ 
 
yazırdı: «İnsan kimi doğuldun, insan kimi yaşadın, insan kimi vəfat 
etdin». («Kaspi», 1914, 
№  204).  Ə.Topçubaşovun  bu  sözlərini 
t
ərəddüdsüz  olaraq  türk  dünyasının  hər iki  böyük  oğluna  şamil 
etm
ək olar. 
“Az
ərbaycan” qəzeti, 
18 yanvar 1995 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
240
 ~ 
 
 
«AZƏRBAYCAN YURD BİLGİSİ» JURNALI 
İSMAYIL QASPİRALI HAQQINDA 
(8 mart – 
İsmayıl Qaspiralının ad günü münasibəti ilə) 
 
Türk-
islam dünyasının mədəniyyət, məktəb, maarif, mətbuat 
tarixinin  mümtaz  simalarından  İsmayıl  Qaspiralının  (1861-1914) 
ölçüy
əgəlməz xidmətlərini  sağlığında  və  vəfatından  sonra  da 
mill
ətin öndə  gedən  ziyalıları,  qədirbilən xadimləri  şükranlıqla 
d
əyərləndirmişlər. Eyni zamanda, böyük təhsil  islahatçısının, 
müqt
ədir mətbuat  xadiminin,  istedadlı  yazıçı-publisistin ideya və 
əməlləri müxtəlif dövrlərdə  ayrı-ayrı  şovinistlərin, dövlət 
m
əmurlarının,  eləcə  də  xalqın  öz  içərisindən  çıxan  bir  qisim 
dardüşüncə  sahiblərinin kəskin müqavimətinə,  etirazına  tuş 
g
əlmişdir. İ.Qaspiralı dühasının gücü onda idi ki, o tutduğu yolun 
doğruluğuna,  əməllərinin parlaq gələcəyinə,  ideyalarının 
əbədiyaşarlılığına  inanır, mübarizə  meydanından  geri  çəkilmirdi. 
Dövrün g
ərdişi,  təbədüllatları  və  təlatümləri böyük xalq xadimini 
çox  sınaqlara  çəkmiş,  təzyiq, təqiblərə  məruz  qoymuşdu. 
Ölümünd
ən sonra da onun nəşindən  əl çəkməyən qara qüvvələr 
tapılmış, hətta məzarını viran qoymuşdular. Lakin tarix İ.Qaspiralını 
yaşatdı,  təsdiq  etdi,  adını  bəşərin silinməz xadimləri cərgəsinə 
yazdı. Türk milləti durduqca, onun həyat və düşüncə tərzinin, arzu 
v
ə  amalının  ayrılmaz  hissəsinə  çevrilmiş  İ.Qaspiralı  məsləyi də 
yaşayacaqdır: dildə, fikirdə, əməldə birlik. 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
241
 ~ 
 
Firudin b
əy Köçərli, Nəriman Nərimanov,  Əlimərdan bəy 
Topçubaşov, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Ceyhun Hacıbəyli, Haşım 
b
əy Vəzirov, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Əliabbas 
Müznib, M
əhəmməd Hadi, Soltan Məcid Qənizadə, Əhməd Cavad, 
M
əhəmməd  Tağı  Sidqi  kimi  görkəmli xadimlər  –  xalqımızın 
q
ədirbilən, tərəqqipərvər övladları, uzaqgörən ziyalıları şəxsi həyatı, 
yaradıcılığı ilə Azərbaycanla qırılmaz tellərlə bağlı olan İ.Qaspiralı 
şəxsiyyətinə  həmişə  böyük  ehtiramla  yanaşmış,  onun  ünvanına  ən 
ülvi, 
ən  şanlı,  ən dəyərli sözlərlə  xitab  etmişlər. Bu sətirlərin 
mü
əllifinin İ.Qaspiralıya həsr olunmuş «Bütün türklərin tərcümanı» 
kitabında (Bakı, «Ozan» nəşriyyatı, 2011-ci il, 240 səh.) bu və digər 
m
əsələlərdən, o cümlədən  İsmayıl  Qaspiralı  –  Azərbaycan 
mövzusundan  geniş  bəhs edildiyi üçün mətləbə  –  mühacirət 
m
ətbuatında İ.Qaspiralıya aid yazılara nəzər salaq. 
1883-cü ild
ən nəşrə  başlayan  «Tərcüman» qəzetinin, o 
vaxtad
ək isə  «Tonguç»,  «Şəfəq», «Kəmər», «Ay», «Ulduz», 
«Gün
əş»,  «Həqiqət», «Tərəqqi» kimi 10-a  yaxın  broşüranın 
redaktoru v
ə  naşiri  İ.Qaspiralının  ideyaları  çar,  sovet  qanun-
qaydalarının,  sözü  «zərrəbinlə  eşələyən»  senzorların,  poqonlu 
m
əmurların,  çinovniklərin fövqündə  durduğu  kimi,  sərhəd də 
tanımır.  Təsadüfi  deyil  ki,  İsmayıl  Qaspiralı  irsi sovet dönəmində 
«pantürkist», «panislamist» damğaları ilə inkar, rədd ediləndə, sovet 
rejim v
ə  ideologiyasının  düşməni elan olunanda Azərbaycanın 
istiqlalı  uğrunda  xarici  ölkələrdə  ideoloji mücadilə  aparan 
mühacirl
ər İ.Qaspiralını təqdiq, təqdir və təbliğ edir, eyni zamanda 
«qırmızı  güllələrdən»,  bolşeviklərin qərəzli fikirlərindən,  amansız 
hücum, böhtan v
ə  iftiralarından  qoruyurdular.  Azərbaycan 
mühacir
ət mətbuatı nümunələri fikirlərimizə ciddi əsasdır. 

• Abid  Tahirli
 
~ 
242
 ~ 
 
Az
ərbaycan mətbuat tarixində  əbədi və  parlaq iz qoymuş 
«Az
ərbaycan yurd bilgisi» jurnalının 1932, 1933 və 1934-cü illərdə 
ayda bir, ild
ə 12 nömrəsi, 1937-ci ildə cəmi bir olmaqla toplam 37 
nömr
əsi  işıq  üzü  görmüşdür.  Azərbaycan dilində,  latın  əlifbası  ilə 
İstanbulda  buraxılan  məcmuənin  müdiri  dünya  şöhrətli türkoloq, 
prof.dr.  Əhməd Cəfəroğlu  idi.  O,  jurnalın  ətrafına  azərbaycanlı 
mühacirl
ərlə 
yanaşı, 
digər 
türk 
xalqlarının 
tanınmış 
müt
əxəssislərini, eləcə də əcnəbi türkoloqlarını toplamışdır.  
Az
ərbaycan  xalqının  böyük  dostu,  Krım  istiqlal  mücadiləsi 
tarixinin liderl
ərindən  olan,  Krım  Xalq  Cümhuriyyətinin hərbi və 
xarici işlər naziri, mahir publisist Krımlı Cəfər Seyidəhməd (1889 – 
Yalta, 1960 – 
İstanbul)  jurnalın  1933-cü il yanvar tarixli 13-cü 
nömr
əsində  dərc etdirdiyi «Dil məsələsi və  bolşeviklər»  adlı 
m
əqaləsi kommunist mühərrir  Alimcan  İbrahimovun  Krımın  Ağ 
m
əscid şəhərində nəşr olunan «Yeni dünya» qəzetinin 1932-ci il 4 
oktyabr tarixli 253-cü nömr
əsində  dərc  edilmiş  «Ədəbi Oktyabr» 
m
əqaləsində irəli sürülən müddəaların, mülahizələrin əsassızlığına, 
q
ərəzliliyinə və onların tənqidinə həsr olunmuşdur. 
Türkl
ər üçün ortaq ədəbi  dilin  yaradılması  lazımdırmı  və 
mümkündürmü, ümumiyy
ətlə,  bu  problemin  ortaya  atılmasının 
əsasları  varmı?  «Ümumi  ədəbi dil cərəyanını  irticaçı  bir  hərəkat» 
adlandıran və bu ideyaya, onu irəli sürənlərə sərt şəkildə etiraz edən 
Alimcan  İbrahimovun  mövqeyini  Cəfər Seyidəhməd  tutarlı,  elmi-
tarixi d
əlillərlə  alt-üst edir. O, məhəlli  ədəbiyyatların  inkişafı  ilə 
yanaşı müştərək ədəbi dilin yaradılması probleminin elmi üsullarla 
müzakir
əsini  məqbul  hesab  edir,  «bolşeviklərə  alət olan Alimcan 
İbrahimov kimi milli kafirlərin» məsələyə sırf ideoloji, sinfi, siyasi 
v
ə  partiyalı  don  geydirməsini isə  haqlı  olaraq  «faciə»  adlandırır.  
Q
ərb və  hətta məşhur  rus  türkoloqlarının  elmi  nəticələrini 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
243
 ~ 
 
qulaqa
rdına vuran, Moskvaya yarınan A.İbrahimov türk millətinin, 
türk dilinin birliyind
ən bəhs edənləri  «pantürkist»  adlandırır  və 
h
əyasızcasına  ittiham  edir.  Kommunist  müxbirin  əsas hədəfi isə 
vaxtı ilə Baxçasarayda olduğu kimi Bakıda, Orenburqda, Kazanda, 
İstanbulda,  Daşkənddə… «Tərcüman»nın  vasitəsi ilə  türk  xalqları 
il
ə  ümumi  dil  tapmağa  nail  olan  İsmayıl  Qaspiralıdır.  Cəfər 
Seyid
əhməd Alimcan İbrahimovun türk xalqlarının eyni soya, eyni 
h
əyat, təfəkkür tərzinə  sahib  olduqlarına  dair  dünya  şöhrətli 
türkoloqlar Meillet, Müller, Deny, Von-Le-Coq, Vambery, 
Marquart,  Bang,  Donner,  Korş,  Rafloff,  Thomsen,  Meloranski, 
Bezerin, Samoyloviçin… elmi q
ənaətlərdən xəbəri  olmadığına 
şübhə  etmir. Orhon abidələri, Kutadku-Bilik, Kodeks-Kumanikus 
v
ə bunların təhlilləri də A.İbrahimov üçün lazımsız şeylərdir, onun 
üçün Kaşqarlı Mahmud, Rabguzi, Abdulqadir Bahadurxan, Ahmet 
Yas
əvi, Əlişir Nəvai, Babur, Şeyx Süleyman da bir əhəmiyyət kəsb 
etmir. Moskva nök
ərinə görə türklərin nə şifahi söz yaradıcılığında, 
n
ə  adət-ənənələrində, nə  də  ruhlarında  bir  yaxınlıq  var.  Onun 
fikrinc
ə, birlik ideyası İ.Qaspiralı ilə başlayır. A.İbrahimov ədəbi dil 
birliyi t
əşəbbüsünü tənqid edərkən bunun mümkünsüzlüyünün tarixi 
v
ə iqtisadi əsasları olduğunu yazır. Lakin nədənsə bu əsasları təhlil 
v
ə  təsbit  etmir. Cəfər Seyidəhməd məqaləsində  yazır:  «Biz  bir 
mill
ət idik. Moskva bizi parçalayır. Bizim bir dilimiz var, Moskva 
bir-
birimizi  anlamayacağımız  şəkildə  dilimizi  ayırır»  -  deyənlərə 
qarşı  kommunist  mühərrir  qaba  bolşevik  üslubu  ilə  «yalan, 
provokasiya, 
axmaqlıq, iftira» sözləri ilə hücuma keçir və «Moskva 
ayırmır,  tarix  ayırır,  müxtəlif qəbilələrin iqtisadi həyatları  ilə 
istehsal t
ərzləri  arasındakı  fərqlər  ayırır,  coğrafi  şərait  ayırır.  Ural 
dağlarının  Ərzurum  dağlarından,  Qafqazın  Krım  dağlarından, 
Kr
ımın  Altaylardan  ayrılıb  ayrı-ayrı  dağlar  olmasında  kim 

• Abid  Tahirli
 
~ 
244
 ~ 
 
günahkardır?  Bunun  kimi  Başqırdıstan  Cümhuriyyətinin,  Başqırt 
ədəbi dilinin Krımdan, Özbəkdən, Azərbaycandan ayrı düşməsinin 
s
əbəbini də  yalnız  provokatorlar,  qara  üzlü  axmaqlar  Moskvada 
gör
ə  bilərlər.  Yalnız  sinfi  korluq  ilə  damaqlarını  çürüdən siyasi 
mühacirl
ər kəskin tarixi, iqtisadi, mədəni,  coğrafi  həqiqətləri 
görm
əyərək israr edə bilərlər» - deyir və bu məsələyə yenə heç bir 
əsasa istinad etmədən Sultan Əliyevi, Musa Bikiyevi, Ayaz İsakini, 
Krım milliyyətçilərinin hamısını pantürkistlikdə ittiham edir».  
C
əfər Seyidəhməd  müştərək  ədəbi dil yaratmaq sahəsində 
İ.Qaspiralının  əldə  etdiyi böyük nəticələri, bu təşəbbüsün türk 
ziyalıları tərəfindən rəğbətlə qarşılanmasından qorxan, əndişələnən, 
narahat  olan çar hökum
ətinin ciddi tədbirlər gördüyünü 
A.İbrahimovun  xatırlanmamasından  təəccüblənir. Çünki, bütün 
bunlar  Alimcan  İbrahimovun  mülahizələrini inkar edir. Cəfər 
Seyid
əhməd İ.Qaspiralının müştərək dil uğrunda mübarizəsinin qısa 
tarixi dövr 
ərzində böyük uğur qazandığını, xüsusilə mətbuatın açıq 
türkc
ə  çıxmağa  başlandığını,  dildə  sadələşməyə  meylin  artdığını, 
ərəb, fars kəlmələrinin  azaldıldığını,  rus  terminlərindən tədriclə 
imtina edildiyini m
əmnunluqla qeyd edir. Göstərir ki, 1906-cı ildə 
Rusiya Müs
əlmanlarının  III  qurultayında  ibtidai  məktəblərin son 
sinifl
ərində  bütün dərslərin məcburi olaraq ümumi türkcə 
oxudulması  ilə  bağlı  İ.Qaspiralının  təklifinin qəbul edilməsi 
müştərək  dil  yaradılması  yolunda  uğurlu  tarixi  addım  idi.  Cəfər 
Seyid
əhməd vaxtı ilə «Türk ləhcələrindən birisini bilən bir adamın 
Balkanlardan ta Yaxın, Uzaq Şərqdə, Yakut və Çuvaşlarda – bütün 
türk dünyasında rahatlıqla anlaşacağını öz təcrübəsində gördüyünü 
t
əsdiq edən  türkoloq  Vamberyini  A.İbrahimovun  unutduğunu 
istehza il
ə qeyd edir və yazır ki, onun canfəşanlığını anlamaq çətin 
deyil, o Moskvanın «parçala, hökm sür» siyasətinə xidmət edir və 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
245
 ~ 
 
İ.Qaspiralı ideyalarına qarşı vaxtı ilə mücadiləyə girmiş İlminskinin 
yolu il
ə  gedir. Belə  olmasaydı,  A.İbrahimov  bugünkü  türk 
m
ətbuatında  gündən-günə  artan rus sözlərindən də  bəhs edərdi. 
Türk  xalqlarına  zorla  ayrı-ayrı  əlifbaların  qəbul etdirilməsi  hansı 
tarixi,  coğrafi,  iqtisadi  ayrılığın  və  hansı  həyati zərurətlərin 
n
əticəsidir?  -  bu suallara da cavab verərdi. Məqalənin sonunda 
C
əfər Seyidəhməd  bu nəticəyə  gəlir:  çarlıq  ölmüş,  fəqət rus 
imperializmi qızıl rəngə boyanaraq, daha qorxunc və daha qəti bir 
şəkildə köhnə yolu ilə gedir və türk dillərini təməlindən yıxmaqla 
m
əşğuldur. 
Göründüyü kimi, mü
əllif sovetlərin dil, əlifba siyasətini ifşa 
etm
ək  üçün  İsmayıl  Qaspiralının  ölməz irsi və  ideyasından 
m
əharətlə bəhrələnmiş və istəyinə nail olmuşdur. Məqalədə hazırda 
Sovet rejimi v
ə ideologiyasının türk xalqlarının dili, əlifbası xüsusi 
il
ə  müştərək  dil  ideyasının  üzərinə  amansızcasına  hücuma  keçdiyi 
q
eyd olunsa da, İ.Qaspiralı ideyasının daha canlı, daha perspektivli 
v
ə həmişəyaşar olduğu qabarıq vurğulanır. 
Az
ərbaycanlı  mühacirlərin Türkiyədən  çıxarılması,  onların 
siyasi, n
əşri fəaliyyətinin dayandırılması ilə bağlı Sovet Rusiyasının 
inadkar,  israrlı  tələblərindən  sonra  meydana  çıxan  çox  sayda 
probleml
ərə, mühacirət həyatının  üzüntülərinə,  maddi  sıxıntılara, 
el
əcə  də  mənbələrin məhdudluğuna,  informasiya  kanallarının 
kasadlığına baxmayaraq, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Rusiya 
müs
əlmanlarının  lideri  İsmayıl  Qaspiralının  həyatı,  fəaliyyəti, 
parlaq ideyaları daim mühacirlərin müraciət etdiyi mövzu olmuşdur. 
Yeri g
əlmişkən qeyd edək ki, 1934-cü ildə  Krımlı  Cəfər 
Seyid
əhmədin «Qaspiralı İsmayıl bəy» adlı sanballı əsəri İstanbulda 
n
əşr olunmuşdur.  

• Abid  Tahirli
 
~ 
246
 ~ 
 
«Az
ərbaycan yurd bilgisi» böyük xalq xadimi İ.Qaspiralının 
n
əşr  etdiyi  «Tərcüman» qəzetinin  50  yaşı  münasibəti ilə  xeyli 
material d
ərc etmişdir. «Dil guşəsi» adlı redaksiya məqaləsində (№ 
15, mart 1933) oxuyuruq: «H
ələ İsmayıl bəy  Qaspiralının 1881-ci 
ild
ən etibarən «türk dili birliyi» sahəsindəki müanidanə  (inadcıl  – 
T.A.)  çalışması  və  yazması  rusları  tamamilə  çaşdırmışdı.  Mahut 
missioner v
ə müstəşrik (şərqşünas – T.A.) İlminskinin proqramına 
uyğun  təsis edilmək istənilən ibtidai türk-rus məktəblərinə  qarşı 
İsmayıl  bəyin  türkçü  planı  rus  missionerləri  arasında  təlaşı 
artırmışdır.  Nəticədə  1919-cu ildə  «Kazan rus missionerləri 
qurultayı»  İsmayıl  bəyi həqiqi  bir  rus  düşməni və  rus  əleyhdarı 
olduğunu rəsmən elan etmişdir». 
Prof.dr. Fuad Köprülüzad
ənin, Cəfər Seyidəhməd Krımlının, 
X
əlil Xasməmmədlinin,  prof.dr.  Əhməd Cəfəroğlunun,  Həsən 
Abdullaoğlunun  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»  jurnalının  1933-cü il 
aprel tarixli 16-
cı  nömrəsində  dərc  olunmuş  məqalələri 
qaspiralışünaslığın dəyərli materiallarındandır. 
Tanınmış  türkoloq Fuad Köprülüzadə  “İsmayıl  bəy 
Qaspiralı”  adlı    məqaləsində  yazır:  «1267-ci ildə  Krımın  «Avcı» 
k
əndində  doğulan  və  atasının  «Qaspra»  kəndində  dünyaya gəldiyi 
üçün «Qaspiralı» ləqəbi ilə şöhrət qazanan İsmayıl bəy nə böyük bir 
alim, n
ə bir şair, nə də bir filosofdur. Akçuraoğlunun çox doğru bir 
t
ərifini qəbul edərək deyə  bilərik ki, o, hər  şeydən  əvvəl və  hər 
şeyin fövqündə bir xalq xadimidir». F.Köprülüzadəyə görə, son 40 
il 
ərzində  çar  Rusiyası  daxilində  yaşayan  milyonlarla  türkün  milli 
v
ə  mədəni intibahında  ən böyük vəzifələri  İ.Qaspiralı  yerinə 
yetirmiş,  bütün  həyatını  bu  işə  həsr edərək minlərcə  maneəyə 
baxmayaraq, müv
əffəqiyyətlə  irəliləmişdir.  Türklərin son 50 illik 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
247
 ~ 
 
milli intibah tarixini yazacaq salnam
əçi öz əsərində ona böyük yer 
ayırmaq məcburiyyətindədir. 
İ.Qaspiralının  həyat və  yaradıcılığı  ilə  oxucunu  tanış  edən 
F.Köprülüzad
ə onun bir çox maddi və mənəvi müşkilatı dəf edərək, 
1883-cü ilin aprelind
ən  buraxdığı  «Tərcüman» qəzetinin  yalnız 
Krımda deyil, Kazan, Qafqaz, Türkistan, Çin Türkistanı, Serbiyada, 
Rumıniyada,  Bolqarıstanda,  Osmanlı  imperatorluğunda,  bir  sözlə, 
bütün türk m
əmləkətlərində  böyük  əks-səda  doğurduğunu  yazır, 
eyni  zamanda  İ.Qaspiralının  yeni  üsullu  məktəb  açmaq,  qadın 
hüququnu qorumaq, qadınların təhsilə cəlb olunmasını təmin etmək 
istiqam
ətindəki xidmətlərini  vurğulayır  və  məqaləsini belə  bitirir: 
«Bütün h
əyatını türklüyün yüksəlməsinə sərf edən bu böyük adam 
Türk xalqının əbədi şükranlarına layiqdir». 
C
əfər Seyidəhməd  Krımlı  öz  məqaləsində  İ.Qaspiralını 
yalnız  türk  aləminin deyil,  bütün  islam  dünyasının  yetişdirdiyi 
önd
ər şəxsiyyətlərindən biri hesab edir və onu «türk millətinin tarixi 
bir c
ərəyan, yarada bilmədiyi, hər tərəfin  qorxunc  bir  qaranlıqda 
çapaladığı  bir  dövrdə  məfkurə  eşqindən qüvvət və  ilham alaraq 
parlayan v
ə  həqiqi  bir fecir –  işıq  müjdələyən  varlığa»  bənzədir. 
Mü
əllif  yazır  ki,  yaşadığı  mühitin  fikri  və  ruhi hürriyyətini təmin 
etm
ək məqsədilə  ortaya  atılan  və  ruhundakı  ilahi  gücün 
böyüklüyünd
ən cəsarət alan İ.Qaspiralı təkbaşına islam dünyasının 
tarixind
ə dönüş etməyə və heç olmazsa bu sahədə bir başlanğıc və 
sağlam bir cığır açmağa atılmışdı. 
«Qaspiralının  idealı  məfkurəsi nə  idi?» Cəfər Seyidəhməd 
Krımlı  bu  sualı  cavablandırarkən  yazır  ki,  onun  məqsədi  islamın 
Q
ərb mədəniyyəti və  siyasəti önündə  düşdüyü  ağır  vəziyyətdən, 
islam dünyasının mübtəla olduğu dərdlərə çarə axtarmaqdan ibarət 
idi.  İ.Qaspiralı  islamçılığı,  panislamistliyi,  milliyyətçiliyi rədd 

• Abid  Tahirli
 
~ 
248
 ~ 
 
etm
ədiyi kimi, onun millətçiliyi də  islamçılığa  müxalif  deyildi. 
Krımlı  yazırdı:  «Qaspiralı  milliyyətçi, türkçü idi.  «Dildə, fikirdə, 
işdə  birlik»  düsturu  Qaspiralının  həyatını  həsr  etdiyi  bayrağın  – 
«T
ərcüman»ın başına təsadüfən qonmamışdı». 
İstedadlı  publisist  Cəfər Seyidəhməd  Krımlı  İ.Qaspiralı 
ideya v
ə  əməllərinin mənbəyini, məramını,  gücünü  məhəbbət və 
m
əharətlə, inandırıcı,  obrazlı,  eyni  zamanda  tarixi  faktlara  istinad 
ed
ərək təsvir, təqdim edir. Müəllifin uzaqgörənliklə yazdığı fikirləri 
bu gün tarix t
əsdiq  etmişdir:  «Çar  Rusiyası  Qaspiralını  yıxa 
bilm
əmişdi,  bolşevizm  tufanı  da  onun  millətin qəlbində  buraxdığı 
böyük sevgi v
ə minnət izini silə bilməyəcəkdir. Gələcək nəsillər hər 
halda bütün türk q
əbilələrinin hür ocaqlarında müqəddəs milli yolda 
yorulmamış,  satılmamış,  dönməmiş  olan  Qaspiralıya  layiq 
mü
əssisələr açacaq və  heykəllər  ucaldacaqlar». Əlbəttə, ötən  əsrin 
30-cu ill
ərində və onadək olan dövrdə İ.Qaspiralıya olan münasibət 
C
əfər Seyidəhməd Krımlını kədərləndirirdi: «35 il ömrünü millətinə 
h
əsr  etmiş,  islamın  və  türkün hər bir dərdinə, hər kədərinə  bağrı 
yanmış, hər probleminə can vermək eşqi ilə çırpınmış olan Qaspiralı 
üçün h
ətta 35 səhifəlik bir əsərin yazılmamış olması nə qədər acı və 
n
ə  qədər diqqətçəkici qüsurdur». Bu qənaəti ilə  yanaşı,  qeyd 
etdiyimiz  kimi,  C.S.Krımlı  İ.Qaspiralının  layiq  olduğu  mərtəbəyə 
yüks
ələcəyinə əmin idi. 
M
əqalədə  C.Krımlı  İ.Qaspiralının  irəli sürdüyü «dildə, 
fikird
ə,  əməldə  birlik»  ideyasının  həyata keçirilməsi üçün ilk 
addımın da özü tərəfindən atıldığını xüsusi vurğulayır: «Dil»dəki işi 
bütün türk dünyasında anlaşılan sadə, tərkibsiz və kifayət qədər az 
ərəb, fars kəlmələrindən istifadə  edən «Tərcümanın  dili»ni 
yaratmaq oldu. Mü
əllif İ.Qaspiralının dil haqqındakı fikirlərini daha 
aydın şəkildə oxucuya çatdırmaq üçün onun xalq şairi, qüdrətli söz 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
249
 ~ 
 
ustası  Məmməd  Əmin  Yurdaqula  yazdığı  məktubu təqdim edir. 
M
əktubdan aydın görünür ki, İ.Qaspiralı Məmməd Əminin hər kəs 
t
ərəfindən  anlaşılan  dilini  məhəbbətlə  təqdir  edir:  «Doğrusu, 
mübaliğəni nə  sevər, nə  də  edərəm.  Şeirlərinizi  Ədirnə, Bursa, 
Konya,  Ərzurum  türkləri  anlayıb  ləzzətlə  oxuduqları  kimi,  Tiflis, 
T
əbriz, Şirvan, Xorasan, Türkistan, Kaşqar, Deşti-Kipçak, Serbiya, 
Kazan, Krım türkləri də oxuyacaqdır ki, bu şərəfə hətta Füzuli və 
N
əvai  nail  olmadılar.  Qırx,  əlli milyonluq və  otuz  əsrlik dünyaya 
sad
ə bir qaşıqla oğul balını yedirən siz oldunuz ki, bu, Sizə şərəfdir, 
biz
ə səadət!» C.S.Krımlı «ortaq dil» ilə bağlı «Tərcüman»ın da eyni 
uğuru  qazandığını  qeyd  edir  və  yazır  ki,  onun  dili  İstanbulun 
hambal v
ə  qayıqçılarına,  Çindəki türk dəvəçilərinə  və  çobanlarına 
bu q
əzeti  tanıtmışdır.  Kazanda,  Sibirdə  olduğu  kimi,  Təbriz və 
Xorasanda  da Baxçasaray dilini öyr
ənməyə  meyl  artmışdır. 
İ.Qaspiralı  hər bir sözü sadələşdirmək, dili yad kəlmələrdən xilas 
etm
ək uğrunda mücadilə aparırdı. Məsələn, fars sözü «təyyarə»nin 
əvəzinə «uçkuç» sözünün istifadəsini təmin etmək üçün hər fürsətdə 
«T
ərcüman»ın  səhifəsində  bu sözü təkrar-təkrar  işlədərdi. 
C.S.Krımlı  İ.Qaspiralını  inkar  edən  inqilabçılara,  onu  ehtiyatlı 
olmaqda  günahlandıranlara  kəskin cavab verir və  bu  ittihamları 
tutarlı  faktlarla  rədd edir. Hələ  1881-ci ildə  Ağ  məsciddə  nəşr 
olunan «Rusiya müs
əlmanları»  adlı  əsərin səhifələrindən sitatlar 
g
ətirərək çar hökumətinə,  onun  ruslaşdırma  siyasətinə  qarşı 
İ.Qaspiralının nə qədər prinsipial, sərt mövqedə olduğunu xatırladır. 
Moskva Universiteti hüquq fakült
əsinin məzunu, 
Az
ərbaycanın  görkəmli siyasi və  dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyy
ətinin  ədliyyə  və  daxili  işlər naziri Xəlil bəy 
Xasm
əmmədlinin (1875 –  Gəncə, 1947 –  İstanbul)  «İsmayıl  bəy 
Qaspiralıya  aid  bir  xatirə»  adlı  yazısı  da  maraq  doğurur.  Müəllif 

• Abid  Tahirli
 
~ 
250
 ~ 
 
İ.Qaspiralı  ilə  Moskva Universitetində  görüşünü,  bu  təmasdan 
aldığı unudulmaz təəssüratı, sonrakı əlaqə və əməkdaşlığı ilə bağlı 
xatir
ələrini məhəbbətlə qələmə almışdır. Bundan əvvəl isə Xəlil bəy 
sev
ə-sevə  fövqəladə  şəxsiyyət  adlandırdığı  İsmayıl  bəyi ailəsinin 
abun
ə  olduğu  «Tərcüman»dan  tanıyırdı.  Xəlil bəy  yazır  ki,  ana 
dilind
ə məktəb, qəzet olmayan mühitdə gənclik onu düşündürən bir 
çox, o cüml
ədən milli məsələlərə,  ruslaşdırma  siyasəti ilə  bağlı 
suallara  cavab  axtarırdı:  «…tapmayanda,  dərhal o zamanlarda 
Rusiya üçün yegan
ə türkcə qəzet olan «Tərcüman»a üz tuturdu və 
İsmayıl  bəyin milli türk məktəblərinin  açılması,  Rusiya  türkləri 
üçün milli v
ə müştərək bir dilin yaradılması, nəhayət, türk ittihadı 
haqqındakı  vaizlərində  təsəlli  tapa  bilirdi.  İstər-istəməz hər türk 
g
ənci bu qəzetin ruhunu və  istiqbalın  üzə  gülücü ümidini 
«T
ərcüman»da axtarırdı. Moskva Darülfünunda təhsil alarkən artıq 
özüm «T
ərcüman»a abunə  yazılmışdım.  Yeganə  milli  qidamız  o 
idi». 
X
əlil bəy Xasməmmədli xatirəsinin sonunda «bu böyük və 
əzmkar türk milli qəhrəmanının»  -  İsmayıl  Qaspiralının  fikir  və 
düşüncələrinin öz əhəmiyyətini itirmədiyi və bu günün həll edəcəyi 
m
əsələlər sırasında durduğunu vurğulayır. 
Türkologiyanın  parlaq  simalarından  biri,  professor, 
«Az
ərbaycan  yurd  bilgisi»  jurnalının  naşiri  və  redaktoru  Əhməd 
C
əfəroğlu (1899 – Gəncə, 1975 – İstanbul) «İsmayıl bəy Qaspiralı» 
adlı məqaləsini mərhumun məşhur misraları ilə başlayır: 
«M
ən doğuldum «Avcı» köydə 
Min s
əkkiz yüz əlli birdə. 
M
əkanımdır Baxçasaray, 
Q
əbrim kim bilir nərədə» - deyən İsmayıl bəy haqlı olaraq 
q
əbrinin  yerini təyin edə  bilməmişdir.  Bu  gün  cismən  ana  qucağı 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
251
 ~ 
 
Krımda  istirahət edən bu əsl  türk  övladı  mənəvi məzarını,  ruhunu 
otuz  beş  ildən çox cani-dillə  çalışdığı  türk  ellərinin,  uluslarının 
q
əlbində tapmışdır. O, böyük dühası, enerjisi, qayəsi ilə kiçik Krıma 
sığmamış, gündən-günə Krımlılıqdan çıxaraq türk ellərinin mənəvi 
h
əyatına əl uzatmış, Krımı Azərbaycandan, Türkistanı İdil-Uraldan, 
Çin türkünü İstanbul türkündən ayırmamış, birisini o birindən üstün 
tutmamış,  ulu  baba  kimi  hamısına  babalıq  etmişdir».  Əhməd 
C
əfəroğlu  «İsmayıl  bəyi Azərbaycana  çox  yaxın  bir  sima» 
adlandırmış,  Zərdabi ilə  sıx  ülfəti onun Azərbaycana daha isti 
tell
ərlə bağlandığını qeyd etmişdir. 
Dünya şöhrətli türkoloq Ə.Cəfəroğlu İ.Qaspiralı əzəmətinin 
ortaya  atdığı  ideyalarla,  meydana  qoyduğu  əsərlərlə  ölçüyəgəlməz 
olduğunu  vurğulayaraq  yazır  ki,  bu  gün  «Tərcüman»ın  intişarının 
50 illiyi münasib
əti ilə maddi məzarı əcnəbi istilası altında matəmə 
büründüyünd
ən, qəlbimizdə  yerləşən mənəvi məzarı  önündə  diz 
çökür v
ə o böyük türkün ruhunu hörmətlə salamlayırıq. 
Əhməd Cəfəroğlu  məqaləsində  İ.Qaspiralının  tərcümeyi-
halına,  keçdiyi  yola  nəzər  salır,  fəaliyyəti  haqda  geniş  bəhs edir, 
«T
ərcüman»ın  nəşrindən  söz  açır,  «ortaq  dil»  uğrunda 
mücadil
əsindən  yazır  və  bu qənaətə  gəlir:  «İsmayıl  bəyin 
«T
ərcüman»ı qədər heç bir təşəbbüs türklər arasında türk dili islahı 
ehtiyacını doğurmamışdır». Rus missionerləri İsmayıl bəyi özlərinin 
ən böyük və  ən qəddar  düşməni elan etmələrinin tək səbəbi onun 
m
əktəblərdə  məcburən  heç  olmazsa,  ibtidai  bir  şəkildə  olsa belə, 
türk dilind
ə  yazıb  oxumaq  təklifi və  bu istiqamətdə  fədakar 
f
əaliyyəti  olmuşdur.  Bu,  çar  hökumətinin  ruslaşdırma  siyasətinə 
sarsıdıcı  zərbə  idi.  Professor  Əhməd Cəfəroğlu  məqaləsini bu 
sözl
ərlə bitirir: «İsmayıl bəy… son nəfəsinə qədər əkdiyi çiçəkləri 
b
əslədi. Fəqət nə rus missionerləri, nə də türk-rus bolşevikləri onu 

• Abid  Tahirli
 
~ 
252
 ~ 
 
«türk  dili  birliyi»  ideyasına  görə  əfv etmədilər, onun irsini türk 
ell
ərindən  uzaqlaşdırmağa  çalışdılar.  İsmayıl  bəyin böyük rus 
ittihadına  qarşı  qoyduğu  böyük  türk  birliyi,  onlara  görə  nə  qədər 
müzür  (ziyanlı  –  T.A.) isə, bizcə, o qədər  əziz və  o qədər 
hörm
ətlidir. Mərhum  İsmayıl  bəyin ruhunu bu müqəddəs fikrinə 
gör
ə bir daha təqdis etmək (əziz tutmaq – T.A.) bir vəzifəmizdir». 
«Az
ərbaycan yurd bilgisi» jurnalında İsmayıl bəy Qaspiralı 
ha
qqında  materiallar  sırasında  Həsən  Abdullaoğlu  Krımlının 
m
əqaləsi, həm həcminin böyüklüyü, həm məzmunu, həm də İsmayıl 
Qaspiralı  –  Azərbaycan  əlaqəsinə  geniş  yer  verməsi ilə  diqqəti 
ç
əkir. «Ümumtürklərin böyük bir ustadı, qiymətli müəllimi», «çox 
mümtaz v
ə ali bir mövqeyə sahib», «dahi» kimi kəlmələrlə İsmayıl 
Qaspiralını tərif edən H.A.Krımlı yazır ki, o bir tərəfdən qəzeti ilə 
Rusiya  istilasına  məhkum türklərin siyasi, iqtisadi, ictimai 
d
ərdlərinə dərman axtarır, digər tərəfdənsə, türk və islam dünyasını 
dolaşaraq  hər yerdə  məktəb  açır,  elm  və  ürfan yaymaqla məşğul 
olurdu. Mü
əllif  İsmayıl  bəyin ucsuz-bucaqsız  türk  ellərində, hətta 
Hindistanda da yeni üsullu m
əktəblər  açması,  «Tərcüman» qəzeti, 
dig
ər nəşri  fəaliyyəti barədə  geniş  bəhs edir və  göstərir ki, o, 
bitm
əz-tükənməz bir varlıq idi və bu varlıq qaynayaraq, fışqıraraq 
dünyanın  hər tərəfinə, hər türk və  islam ölkəsinə  yayılırdı.  Həsən 
Abdullaoğlu  Krımlı  İ.Qaspiralının  Qafqaz  türkləri ilə  sıx  əlaqədə 
olduğunu, o dövrün türk ədəbiyyatı arasında Azərbaycan türklərinin 
ədəbiyyatını  digərlərindən  üstün  tutduğunu,  bununla  bağlı 
«T
ərcüman»da məqalələr  yazdığını  vurğulayır,  məqaləsini belə 
qurtarır: «Böyük ustadın həyatı və gördüyü işlər dərya kimidir. Bir 
q
əzet səhifəsində yazılacaq məqalə ilə əhatə etmək göydən dəryaya 
bir damla yağmur düşməsi qəbilindən isə də, bununla məqaləmizə 
n
əhayət vermək məcburiyyətindəyik». 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
253
 ~ 
 
«Az
ərbaycan yurd bilgisi» məcmuəsinin 1934-cü il avqustun 
18-d
ə keçirilən İkinci Türk dili qurultayına həsr olunmuş 1934-cü il 
iyul-avqust tarixli 31-32-ci nömr
əsində  də  çox  sayda  maraqlı 
s
əyahət oçerkinin, «Baxçasaray məktubları», 
«Rusiya 
müs
əlmanları», «Rus-Şərq anlaşması», «Avropa mədəniyyətinə bir 
n
əzər», «Rusiyada mətbuat və  islam nəşrləri»,  «Rusiyanın  islam 
siyas
əti», «Zülm haradan gəlir», «Qadınlar»  və  s. kimi böyük 
ictimai-siyasi, tarixi-m
ədəni  əhəmiyyət kəsb edən klassik 
publisistika nümun
ələrinin, «Firəngistan məktubları», «Darrürrahat 
müs
əlmanları»,  «İvan  və  Süleyman»,  «Aslan  qız»  kimi  bədii 
əsərlərin, «Qədim  türk  dili»,  «Türk  dilinin  şivələri»,  «İstanbul 
q
əzetləri», «Dil sadəliyi»,  «Osmanlıca  və  sadə  türkcə», «Dil 
m
əsələsi»,  «İmla  bəhsi», «Kitab və  kitabçılıq»,  «Dil,  dil,  dil», 
«Bizim m
ətbuat»,  «Can  alıb  can  verəcək məsələ», «Dil və 
m
əsuliyyət»,  «Bakı  qəzetləri» kimi ortaq dil, ümumiyyətlə,  dil 
probleml
ərinə dair onlarca analitik və bu gün də aktual məqalənin 
mü
əllifi  İsmayıl  Qaspiralı,  onun  ideya  və  əməlləri sevgi ilə 
xatırlanır. 
Dr. Akdes Nimet «Bundan 25 il 
əvvəl Kazan türklərində 
«Dil  yarışı»  adlı  məqaləsində  yazır  ki,  XIX  əsrin  sonlarından 
etibar
ən  böyük  türkçü  Qaspiralı  İsmayıl  və  Kazan türklərinin  ən 
mümtaz  simalarından  alim  və  ədib müfti Rizaəddin Fəxrəddin 
b
əylərin təsiri ilə  türk  ədəbi  dili  inkişaf  etmiş,  xeyli  təmizlənmiş, 
işlək bir hala gətirilmişdir. Müəllif bu sahədəki uğurlarda 1909-cu 
ild
ə  türkcəni  işlək və  təmiz bir hala gətirmək məqsədi ilə  «Şura» 
m
əcmuəsində (Kazan) «Dil yarışı» müsabiqəsinin rolunu xüsusi ilə 
vurğulayır. Qalib olmaq üçün məqalənin ədəbi və öz türkcə olması 
əsas  şərtdir.  Yarışda  66  qələm  sahibi  iştirak  etmiş  və  «Kazan 
türkl
ərinin  ən təmiz, dəyərli, xarakter sahiblərindən biri olaraq 

• Abid  Tahirli
 
~ 
254
 ~ 
 
tanınan «Kazan xanlığı tarixi», «Sibir tarixi» və «Süyüm Bikə»nin 
mü
əllifi, qiymətli  alim»  hazırda  sovetlərin Arxangelskə  sürgün 
etdiyi Hadi Atlasi b
əy yarışın qalibi olmuşdur. 
Ju
rnalın həmin nömrəsində və digər yazılarda da ortaq dil və 
ümumiyy
ətlə, dilin sadələşdirilməsi, zənginləşdirilməsi ilə  bağlı 
İ.Qaspiralı  ideyası  və  əməlləri,  onun  ardıcıllarının  bu  istiqamətdə 
h
əyata keçirdiyi tədbirlər qeyd olunur. 1917-ci il Rus inqilabından 
sonra  Daşkəndə  bütün  türk  dünyası  üçün  «bir  dil»  hazırlamaq, 
1926-
cı  ildə  Bakıda  keçirilən  «Türk  dili  konfransı»nda  latın 
əlifbasını qəbul etmək layihəsi ortaya atılmışdı. Yer üzündə yaşayan 
türkl
ər üçün bir dil, bir imla və bir yazı qəbul etmək, heç olmazsa, 
«dild
ə  birliyi» təmin etmək istəyindən bəhs  olunmuşdu  (Dr. 
A.N.Hakimbay.  «Türkistanın  Buxara  ölkəsində  dil məsələsi» 
m
əqaləsi). 
Biz  yuxarıda  Krımlı  Həsən  Abdullaoğlunun  İ.Qaspiralı  ilə 
bağlı məqaləsindən bəhs edərkən göstərmişdik ki, o, İ.Qaspiralının 
gördüyü işləri haqlı olaraq bitməz-tükənməz bir dəryaya bənzədir. 
Fikrimizc
ə, bu tükənməz dəryanın  milyonlarla  damcısının  bütün 
türk dünyası üzərinə və bütün türklərin beyninə, qəlbinə səpilməsi, 
siray
ət, nüfuz etməsi  İsmayıl  Qaspiralının  «dildə, fikirdə,  işdə 
birlik» ideyasının gerçəkləşməsinə təkan olardı. 
“
Ədəbiyyat qəzeti” 
8 mart 2012-ci il 
 
 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
255
 ~