Buxoro davlat universiteti qodirova saodat abduraximovna

Barcha bayram va tadbirlar ssenariy asosida tashkil etiladi.
Boshlangʻich sinf ona tili darslarida sinfdan 
tashqari ishlarning yana bir turi ekskursiyadir. 
Ekskursiya lotincha soʻzdan olingan boʻlib, “sayr qilish” 
degan ma’noni bildiradi. Ekskursiya bilimni boyitish, amaliy tajriba 
hosil qilish yoki madaniy-ma’rifiy maqsadida diqqatga sazovor joylar 
(madaniyat maskanlari, tabiatning goʻzal goʻshalari, muzeylar, 
korxonalar va shu kabilar)ga jamoa boʻlib borish tushuniladi.
Ekskursiyalarni 1-sinfdan boshlab tashkillashtirish mumkin. Bu ish 
turidan tabiat tasviriga bagʻishlangan yoki ishlab chiqarish, qurilish, 
shahar, qishloq hayotiga, kasbga doir mavzular va tarixiy asarlar 
oʻrganilganda foydalanish mumkin. Chunonchi, 1-sinfda “Fan va 
texnologiya” mavzusi doirasida ishlab chiqarish obyektlariga, 2-sinfda 
“Qoʻriqlanadigan 
hayvonlar” 
mavzusi 
oʻrganilgach 
davlat 
qoʻriqxonalariga, 3-sinfda “Yosh iqtisodchi” boʻlimidan keyin tijorat 
banklariga, 4-sinflarda “Olimpiada oʻyinlari” mavzusi oʻrganilgandan 
Ekskursiyalar

---

136 
keyin turli xil sport inshootlari, oʻyin maydonlariga ekskursiyalar 
tashkillashtirish mumkin.
Ekskursiya oʻquvchilarning asarda ifoda etilgan hodisalarni aniq 
va ongli oʻzlashtirishlariga yordam beradi, bilimlarini chuqurlashtiradi, 
tabiat hodisalarini kuzatish va ularni aniq tasvirlash koʻnikmalarini 
shakllantiradi. Ekskursiya bolalarda tabiatga mehr uygʻotadi, uni sevish 
va tabiat ehsonlarini asrash hissini tarbiyalaydi. Ishlab chiqarish 
korxonalariga, muzey va boshqa joylarga ekskursiyalar esa tarixiy 
voqealarni toʻgʻri idrok etishlarini ta’minlaydi, kattalar mehnati bilan 
tanishtiradi, oʻquvchida mehnatga muhabbat uygʻotadi, kasbga 
yoʻnaltiradi. 
Eskursiya ma’lum bir maqsadga yoʻnaltirilgan boʻladi va 
ekskursiyadan oldin oʻquvchilarga topshiriqlar beriladi. 
Ekskursiyani tashkil etishdan avval oʻqituvchi ekskursiya 
uyushtiriluvchi 
obyekt 
rahbari 
bilan 
suhbatlashib, 
kerakli 
ma’lumotlarni olishi talab qilinadi. Soʻngra oʻqituvchi ekskursiyaga 
borishdan ilgari oʻquvchilar bilan kirish suhbati oʻtkazadi. Bunda 
quyidagi vazifalar hal qilinadi:
a) ekskursiyadan koʻzlangan maqsadni aniqlab olish;
b) ekskursiya obyektining mohiyatini tasvirlash;
d) oʻquvchilarni ekskursiya rejasi bilan tanishirish;
e) oʻquvchilarni kichik guruhlarga boʻlish;
f) har bir guruhga topshiriqlar berib, nimaga e’tibor berish 
lozimligini ta’kidlash. 
Adabiy kеchalar birоr adibning tavalludi yoхud 
tanlangan mavzu boʻyicha uyushtiriladigan tadbir 
boʻlib, maхsus tayyorgarlikni talab etadi. Boshlangʻich 
sinflarda turli xil adabiy kechalarni oʻtkazish mumkin. Masalan, buyuk 
siymolar Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburlarning 
tavallud topgan kunlari munosabati bilan “Navoiyxonlik”, “Boburning 
tavallud kuniga bagʻishlangan kecha”, “Gʻazalxonlik” kabilarni 
oʻtkazish mumkin. Bundan tashqari, ona tili va oʻqish savodxonligi 
darslarida biror katta boʻlim tugashi munosabati bilan ham adabiy 
kecha tashkillashtirish mumkin. Masalan, 4-sinf Ona tili va oʻqish 
savodxonligi darsligining VIII boʻlimi “Tarix xazinalari” deb 
nomlangan boʻlib, 12 soat davomida oʻrganiladi. Bu boʻlimda Imom al-
Buxoriy, Ahmad Fargʻoniylarning qilgan ishlari haqida tushunchaga 
ega boʻlishadi. Ma’lumki, Imom al-Buxoriy hadis ilmining sultoni 
Adabiy 
kechalar

---

137 
sifatida butun dunyoga mashhurdir. Ushbu boʻlim tugashi munosabati 
bilan sinfda “Hadis kechasi”ni tashkillashtirilsa, oʻquvchilarning nutqi 
yanada ravonlashadi.
Koʻrik-tanlovlar ham sinfdan tashqari ishlarning 
muhim turlaridan biridir. Bu tadbir vaqti-vaqti bilan 
oʻtkaziladigan tadbir boʻlib, uni tashkil etishda 
oʻquvchilarning yoshi, bilim saviyasi hisobga olinadi. Chunonchi, agar 
boshlangʻich sinflarda “Kimning xati chiroyli?” kabi mavzular 
tanlansa, 5-6-sinflarda esa erkin mavzuda yozilgan insho boʻyicha 
tanlov oʻtkazish mumkin. Boshlangʻich sinflarda koʻrik tanlovlar 
sinflar ichida yoki sinflararo boʻlishi mumkin. “Kimning xati chiroyli?” 
koʻrik tanlovi sinflar ichida oʻtkazilsa, “Eng namunali daftar” tanlavini 
sinflalaro oʻtkazish maqsadga muvofiq. Eng yaxshi daftarlar 
koʻrgazmasi va tanlovi sinfdan tashqari mashgʻulotlarning ommaviy 
turi boʻlib, odatda, yiliga 1-2 marta vaqti-vaqti bilan oʻtkaziladi. 
Olimpiadalar ham sinfdan tashqari ishlarning bir 
turi boʻlib, unga ishtirok etish ixtiyoriydir. Bu tadbirga 
kuch sinashishni ixtiyor etgan barcha oʻquvchilar 
ishtirok etishlari mumkin. Olimpiada gʻoliblari maktab 
ma’muriyatining buyrugʻi bilan ragʻbatlantiriladi.
Ona tili olimpiadalari yilda bir marta oʻtkaziladigan tadbirdir. Bu 
tadbirning 
birinchi 
bosqichi 
maktabda, 
ikkinchi 
bosqichi 
tuman(shahar)da, uchinchi bosqichi viloyatda va toʻrtinchi bosqichi 
Respublikada oʻtkaziladi. 
Uchrashuv jonli muloqot tarzida tashkil 
etiladi. Uchrashuvga oʻquvchilar yaxshi bila-
digan shoir va yozuvchilarni taklif etish 
maqsadga muvofiq Mehmon bolalar adabiyoti vakili boʻlishi lozim. 
Uchrashuvlar ham juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Unga ona 
tili darsliklarining mualliflari, mashhur tilshunos-olimlar, hukumat 
mukofotiga sazovor boʻlgan ona tili oʻqituvchilari taklif etilishi 
mumkin. Ayniqsa, bular orasida maktabning sobiq oʻquvchilari boʻlsa, 
ularni taklif etish juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. 
Boshlangʻich maktabda ona tilidagi sinfdan 
tashqari ishlarning turli shakllari orasida toʻgarak haqli 
ravishda yetakchi oʻrinni egallaydi.
Toʻgarak - sinfdan tashqari guruh ishlarining asosiy va eng keng 
tarqalgan turi. U bir yoki parallel sinf oʻquvchilari bilan tashkil etiladi.
Koʻrik 
tanlovlar
Fan 
olimpiadalari
Shoir va yozuvchilar 
bilan uchrashuvlar 
Toʻgaraklar

---

138 
Toʻgarak sinfdan tashqari ishlarning asosiy turi boʻlib, u 
oʻquvchilarning doimiy barqaror tarkibi bilan ish koʻradi. 
Toʻgaraklarda yangi mavzu oʻtilmaydi, dars jarayonida olingan bilimlar 
mustahkamlanadi, sinf ishlari tahlil qilinadi. Darslikdan tashqari 
qoʻshimcha adabiyotlardan ham foydalanish mumkin. Toʻgarakka a’zo 
boʻlish ixtiyoriy, ammo uning mashgʻulotlarida ishtirok etish 
majburiydir.
Boshlangʻich sinflarda toʻgarak mashgʻulotlari birinchi sinfning 
ikkinchi yarim yilligidan boshlanadi. Doimiy tarkibi odatda yigirma 
kishidan oshmaydi. Toʻgarak asosini, qoida tariqasida, ona tiliga 
qiziquvchi maktab oʻquvchilari tashkil etadi. 
Mashgʻulotlarning davriyligiga kelsak, toʻgarak ishlari amaliyotida 
har ikki haftada bir marta toʻgarak mashgʻulotlarini oʻtkazish an’anasi 
shakllangan. Biroq, oʻquvchilar qanchalik yosh boʻlsa, darslar orasidagi 
tanaffuslar shunchalik qisqa boʻlishi kerak. Bu yerda bitta dars uchun 
kamroq hajmdagi material olinadi, uning vaqti cheklangan, mustaqil 
kuzatishlar uchun topshiriqlar kichik va unchalik qiyin emas (garchi har 
bir oʻqituvchi umumiy tayyorgarlik, darsning bilim darajasiga qarab 
qiyinchilik darajasini tanlaydi). 
Ona tili toʻgaragining a’zolari soni 12-15 oʻquvchidan oshmasligi 
lozim. Ular parallel sinflardan iborat boʻlsa mashgʻulotlarni samarali va 
qiziqarli tashkil etish imkoniyatlari kengayadl. Agar maktabda parallel 
sinflar boʻlmasa, toʻgarak a’zolari bitta sinfdan iborat boʻlishi ham 
mumkin. Toʻgarak har xil nomlar bilan nomlanadi. Masalan, “Ona tilim 
– jon-u dilim”, “Til - dil kaliti”, “Oʻzbek tili - davlat tili” v.h. 
Mashgʻulot 15 kunda bir marta oʻtkazilgani ma’qul. 
Toʻgarak uchun yillik ish reja tuziladi. Masalan: “Yosh xattot”, 
“Ona tilim – jon-u dilim”. 
Toʻgarak mashgʻulotlari 1-sinfda 17 soat (haftada bir marta), 2-4-
sinflarda 34 soat (haftada bir marta) oʻtkazilishi maqsadga muvofiq.
Xullas, sinfdan va maktabdan tashqari ishlar alohida-alohida 
tadbirlar sanalsa-da, ammo ular oʻzaro bogʻlangan, biri ikkinchisini 
toʻldiradigan tadbirlardir. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning 
yuqorida tilga olingan barcha shakllarini tashkil etishida toʻgarak 
a’zolari faol ishtirok etadilar. 

---

139 
Boshlangʻich sinf oʻquvchilari uchun nashr qilingan ona tili va 
oʻqish savodxonligi darsliklarida oʻquvchilarning ijodiy fikrlashini 
rivojlantirishga xizmat qiladigan oʻquv topshiriqlari juda koʻp berilgan. 
Bu topshiriqlar turli usullar bilan oʻqituvchi hamkorligida oʻquvchilar 
tomonidan mustaqil bajarishi kerak. Ularni bajarishda ijobiy natija 
beradigan topshiriqlarning asosiy turlaridan biri grammatik oʻyin-
topshiriqlardir. Topshiriqning bu turi oʻquvchilardan bilimdonlikni, 
izlanishni, topqirlikni va tezkorlikni talab qiladi. Oʻyin-topshiriqlar ona 
tili darslarining qiziqarli oʻtishini ta’minlaydi.
Shularni hisobga olgan holda ona tili savodxonligi darslarini 
oʻtishda ishlatish mumkin boʻlgan ayrim grammatik oʻyinlar, 
boshqotirmalar va ulardan foydalanish metodlarini tavsiya qilamiz. 
Bunday grammatik oʻyinlarni yanada koʻplab oʻylab topish va dars 
jarayonida qoʻllash mumkin. Bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek, 
oʻqituvchining ijodkorligiga, izlanuvchanligiga, mahorati va tinimsiz 
qiladigan mehnatiga bogʻliq. 
Ma’lumki, ona tili fanida mavhum tushunchalar, ta’rif va qoidalar 
juda koʻp. “Milliy dastur” asosida yaratilgan ona tili va oʻqish 
savodxonligi darslarida esa qoidalardan voz kechilgan holda lingvistik 
tushunchalarni amaliy tarzda oʻrgatishga qaratilgan. Oʻquvchi har bir 
til hodisasini mustaqil oʻrganmasa, bu hodisalar ustida mustaqil ijodiy 
ish bajarmasa, fikrlash, kuzatish, qiyoslash, taqqoslash, guruhlash, 
umumlashtirish kabi aqliy faoliyat bilan shugʻullanmasa, til 
hodisalarining mohiyatini anglay olmaydi va ularni puxta oʻzlashtira 
olmaydi.
Bu aytganlarni bajarish, asosan, amaliy-ijodiy faoliyat bilan 
bogʻliq. Ayni paytda oʻquvchi charchamasligi, zerikmasligi, qiziqish 
bilan faoliyatga kirishishi kerak. Bu jarayonga oʻyin(grammatik oʻyin) 
yoʻli bilan kirishish oʻquvchilar tabiatiga juda mos keladi. Chunki oʻyin 
oʻquvchining eng sevimli mashgʻuloti, faoliyatida asosiy oʻrinni 
egallaydi. Ana shu imkoniyatni foydali tomonga, maqsad sari 
yoʻnaltirish zarur.
Savod oʻrgatish juda muhim mas’uliyatli va ayni vaqtda 
oʻquvchining esida bir umr saqlanib qoladigan sharafli davr 
hisoblanadi. Keyingi sinflarda beriladigan bilimlar oʻquvchi tomonidan