Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta

didaktik oʻyinlar
bilan 
tashkil 
qilish 
o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini orttiradi, matematik savodxonligi, fan va 
texnika yangiliklaridan xabardorligi hamda fanga oid kompetensiyalarni 
egallaganlik darajasi rivojlanib boradi. 
Adabiyotlar ro‘yxati: 
1.
A.Qushnazarova. Umumta‘lim fanlar metodikasi.-T 2019 №6(102)-18 b.
2.
A.A.Ibragimov. Matematik matnlarni tayyorlash texnologiyalari. Uslubiy 
qo‘llanma.—Navoiy: NavDPI nashriyoti, 2013.-64 b. 
3.
www.ZiyoNet.uz
 
4.
 
www.Arxiv.uz

 
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH KITOBLARIDA XALQ 
MAQOLLARINING O‘RNI VA AHAMIYATI 
M.O‘rinova
BuxDUPI o‘qituvchisi 
S.Yo‘lchiyeva
BuxDUPI talabasi 
Maktabda bolalarni o‘qishga o‘rgatishdan maqsad og‘zaki nutq yuzasidan 
o‘quvchilarda mustahkam bilim hosil qilish, hayotning hamma sohalarida faol 
ijodiy faoliyat ko‘rsata oladigan savodli va madaniyatli kishilarni tarbiyalab 
etishtirishdir. 
Ma’lumki, o‘qish darslari atrof-muhit, insoniy munosabatlar, vatannning 
o‘tmishi va hozirgi kundagi hayoti haqidagi o‘quvchilar bilimlarini 

---

569 
kengaytiradi, dunyoqarashlarining shakllanishiga, ma’naviy-axloqiy tarbiyasiga 
katta ta’sir ko‘rsatadi. Natijada o‘quvchilarda ijobiy sifatlar shakllana boshlaydi, 
vatanparvarlik, insonparvarlik hislari rivojlanadi. Bundan tashqari, o‘qish 
darslarining asosiy vazifalari muhim xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan. 
Jumladan, ta’lim berish orqali o‘quvchilarda ijobiy-axloqiy sifatlarni tarbiyalash 
dunyoqarashni shakllantirish, ekologik-estetik, mehnat, iqtisodiy va huquqiy 
tarbiya berish kabilar alohida e’tirofga sazovor.
Umuman, “O‘qish kitobi” darsliklari birinchi sinfdan to‘rtinchi sinfga qadar 
asosiy fan sifatida haftaga to‘rt-besh soatdan o‘tkaziladi. Ularning tarkibiy tuzilishi 
esa har biri o‘ziga xos. Ya’ni birinchi sinf “O‘qish kitobi” matnlari bilan to‘rtinchi 
sinf materiallari mavzu mundarijasi, matnlar hajmi, badiiyati, janri bilan 
farqlanadi. Aniqrog‘i, soddalikdan murakkablik tomonga mukammmalllashib 
boradi. 
Mustaqillik yillarida yaratilgan darsliklarning muhim xususiyatidan biri, 
ularda xalq ijodi namunalariga keng o‘rin ajratilganligidir. Maqollar ana shunday 
e’tirofga loyiq. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga turli ta’lim-tarbiya usullari bilan 
birga, xalq maqollaridan foydalanish, xalq og‘zaki ijodini o‘rganishga 
bag‘ishlangan mavzularning salmoqliligi maqsadga muvofiqdir. Zero, amaldagi 
“O‘qish kitob”larida maqollarning rang-barang shaklda berilishi bejiz emas. 
Amaldagi birinchi sinf “O‘qish kitobi” (T.: Sharq, 2007, muallif-tuzuvchilar: 
T.G‘afforova, E.Shodmonov, G.Eshturdiyeva) yetti bo‘lim hamda mustaqil o‘qish 
uchun berilgan matnlardan iborat. Bulardan “Ilm aql chirog‘i”, “Xalq o‘giti – baxt 
kaliti”, “Odob insonga husn”. “Mehnatning tagi rohat” bo‘limlarining nomiyoq 
bevosita maqol yoki hikmatli so‘z bilan bog‘lanadi. Fanning yillik o‘quv rejasida 
maqollar uchun bir soat (45 minut) ajratilgan, xolos. Bu ham bo‘lsa, mustaqil 
o‘qish yoki sinfdan tashqari o‘qish soatiga mo‘ljallangan. Ammo darsliklarda 
maqollar talaygina. Turli mavzudagi maqollarning bevosita alohida berilgan 
namunalari o‘ttiz uchta. “O‘qish kitobi”da shuningdek, matnlar tarkibida, 

---

570 
hissasida, sarlavhasida, rebus hamda boshqotirmalarda ham maqollar keltirilganki, 
bular bilan hisoblaganda birinchi sinf o‘quvchilari ellikdan ortiq xalq maqollaridan 
voqif bo‘lishlari ma’lumlashadi. 
Jumladan, “O‘zbekiston – Vatanim mening” deb nomlanuvchi birinchi 
bo‘limda “Ota rozi – Vatan rozi” degan she’r berilgan. Muallif Eson Rahimov 
she’r sarlavhasida “Ota rozi – Xudo rozi” degan maqolni o‘zgartirib bergani 
anglashiladi.
94
Buni tadqiqotchilar leksik variantli maqollar tarzida e’tirof etishadi. 
Ya’ni maqollardagi so‘zlarni almashtirish natijasida yangi variantlar hosil 
bo‘ladi.
95
(masalan: “bosh omon bo‘lsa, do‘ppi topiladi”; “Bosh omon bo‘lsa, mol 
topiladi” yoki “Yuziga chidagan, yuz biriga ham chidar” kabi ). Demak, she’rning 
g‘oyaviy mazmuniga singdirilgan xalq maqoli mustaqillik tufayli Vatan 
tushunchasini ifodalashga xizmat qilgan. Birinchi sinf o‘quvchilariga bu 
tushunchani anglatishda xalq maqolining ixchamligi, lo‘nda va purma’noliligi qo‘l 
kelgan. Shunga o‘xshash, xalq maqollarining obrazli ifodasini “O‘qish kitobi”dagi 
“Shoh va shoir” matnida ham ko‘rish mumkin
96
. Unda ulug‘ sarkarda va shoir 
Zahiriddin Muhammad Bobur haqida qisqacha ma’lumot berilib, mashhur ruboiysi 
keltiriladi: 
Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidur, 
Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidur. 
Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlik hargiz, 
Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqusidur. 
Bu ruboiyda xalq maqollarining bir necha varianti o‘z ifodasini topgan. 
Chunonchi “Yaxshidan vafo, yomondan jafo”, “Yaxshidan sharofat, yomondan 
kasofat”, “Yaxshi yurgan yeriga, tinchlik solar eliga, Yomon yurgan yeriga, o‘t 
qo‘yadi eliga”, “Yaxshilik to‘rga eltar, yomonlik go‘rga”
97
kabi maqollar shular 
jumlasidandir. Xalqimiz bu kabi bir turkum maqollarda kishi jamiyatda o‘zini 
1
. 
B. Jo‘rayeva. O‘qish kitobi. 1-sinf uchun darslik, 9-bet.
95
. O‘sha manba , 50-bet.
96
O‘sha manba , 30 – bet.
97
O‘sha manba, Hikmatnoma, 461-бет.

---

571 
qanday tutishi lozimligi yuzasidan ta’lim beradi. Odamlarga yaxshilik qilish 
zarurligini qayta-qayta uqtiradi, yaxshilik yaxshi samaralar berajagini ko‘rsatadi 
va aksincha, odamlarga qilingan yomonlik yomon oqibatlarga olib borajagini 
ta’kidlash orqali kishini yomonliklardan qaytaradi. Binobarin, birinchi sinf 
o‘quvchilari yuqoridagi ruboiy zamiridagi ana shu hikmatni anglashlari ko‘zda 
tutilgan.
Birinchi sinf “O‘qish kitobi” da maqollarning yana bir namunasi matn 
uchun asos bo‘lgan rivoyatnoma, ya’ni rivoyat shaklda ifodalangan usulidir. 
Darslikning 91-sahifasida Abdulla Avloniyning “Maqtanchoq g‘oz” hikoyasi 
berilgan. Unda g‘ozning o‘ziga-o‘zi maqtanib, ham suvda suzishi, ham quruqlikda 
yura olishi, ham uchib bilishidan xursandligi, ammo baliqdek suza olmagani, 
kiyikday yugura olmasligi, lochindek ucha olmasligi kinoya qilingan. “Chala-
chulpa uch hunarni bilguncha, birini yaxshilab bilganing ma’qul” deydi g‘ozga 
qurbaqa. Shu sababli, “Maqtanma g‘oz, hunaring oz” maqoli ushbu matn ostida 
berilgan. Maqollarni xalq yaratarkan, shunga o‘xshash rivoyatlar zamirida bunyod 
bo‘lganiga shubha yo‘q. Xuddi shunday maqollarning rivoyat zamirida kelishi
Abdusodiq Irisovning “Arpa bug‘doy osh bo‘lur” sarlavhali matnida ham 
uchraydi. Ya’ni puldor va oltinli kishilarning uzoq safar chog‘ida bir burda nonu 
suvga, talqonga zor bo‘lib, “Arpa-bug‘doy osh ekan, oltin-kumush tosh ekan” – 
degan maqolni ishlatishi oydinlashgan.
Maqollar ma’nosini sharhlar ekanmiz, uning zamirida ezgulikka yetaklash, 
yomondan yiroq yurish, ilmga da’vat etish mavzulari yetakchilik qilganiga guvoh 
bo‘lamiz. Shunday ekan, boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilarining ma’naviyatini ayni 
shu maqollar bilan boyitish ularning barkamol shaxs bo‘lib yetishishida asosiy rol 
o‘ynaydi.