Cabbar Mämmädov Dİplomatik psixologiYA

predmetlär  qoymaqla  häşäratları,  quş  vä  heyvanları  cälb  edib  älä  keçirir  vä  ya  mähv  edirlär  (Nümunä  üçün,  mäs., 
häşäratlar üçün tavandan vä ya digär yerlärdän asılan iyli şirä-yapışqanlar yäqin çoxlarına mälumdur. Siçanlar üçün, 
bu baxımdan, günäbaxan yağının ätri xüsusi cälbedici vasitä kimi istifadä olunur vä s.). 
Härbi xidmätdä käşfiyyata vä ya äsirlikdän qurtulmağa kömäk edän instruktajlardan biri dä belädir: Käşfiyyatçının 
vä ya äsirlikdän qaçanın hämin anda än böyük düşmäni känd itläri vä ya xüsusi tälim keçän axtarış itläridir, çünki onlar 
ätraf dünyada oriyentasiyanı säsä vä ya görünmäyä görä deyil, mähz iybilmäyä görä müäyyänläşdirdiyindän, onlardan 
barmağının  ucunda  gäzmäk  vä  ya  qaranlığa  qısılmaqla,  yaxud  görkäminin  däyişmäklä  dä  qurtulmaq  mümkün  deyil. 
Onların  näzärindän  yayınmaq  üçün  öz  ätrini,  hätta  mümkündürsä,  bütövlükdä  öz  insan  ätrini  däyişmäk  lazımdır. 
İnstruktajda öz paltarını bütövlükdä mal-qoyun peyinliyindä bulaşdırmaq tövsiyyä olunur (nä qädär qeyri-estetik olsa 
da) – här halda, belä väziyyätdä ölmäyib sağ qalmaq istäyänlär üçün; 
  Dequstral  yalan  (dequstral  dezinformasiyalar):  Dad  manipulyasiyaları  ilä  oriyentasiyanın  azdırılması  halıdır. 
Dadbilmä  hissiyyatı  insanın  häyatında  görmä  vä  eşitmä  säviyyäsindä  böyük  ähämiyyät  käsb  etmäsä  dä,  här  halda, 
orqanizmin ehtiyac hiss etdiyi, vitaminlär, zülallar, turşular vä s.-lä zängin olan täamları tapmaq, yaxud orqanizm üçün 
ziyanlı,  zähärli  vä s.  täamları  färqländirä  bilmäk  üçün  bu  kanal  ähämiyyätli  oriyentirdir.  Lakin  eyni  zamanda, 
aldadılması asan olan oriyentirdir: Mäs., adätän tibbdä acı häblärä qarşı dad reaksiyasını neytrallaşdırmaq üçün onların 
şirin täbäqälärlä örtülmäsi; kimisä märgümüşlä (arsen vä ya mışyakla) zähärläyärkän bunun sarımsaqla yeyilän täama 
qarışdırılaraq ona verilmäsi (märgmüş sarımsaqla eyni dad verir) vä b. bu qäbildändir; 
  Digär tipli yalanlar (dezinformasiyalar): Bunlar 5 äsas hiss orqanları vasitäsilä aparılan müşahidä ilä älaqädar süni vä 
ya täbii olaraq baş verän manipulyasiya halları idi. Bundan älavä, 20-yä yaxın kömäkçi hiss orqanları ilä älaqädar da 
belä halların täbii vä ya süni şäkildä baş vermäsinä nümunälär çoxsaylıdır. 
Bura  qädär  sadalananlar  insanın  ätraf  dünyadan  aldığı,  yäni  idrakaqädärki  siqnalların  saxtalığından  doğan 
manipulyasiya  halları  idi.  Bu  siqnalların  ikinci  märhälä  saxtalaşması  –  onların  hiss  dilindän  mäntiq  dilinä 
«tärcümä» olduğu aktda baş verir, yäni idrak deşifratorunun öz xüsusiyyätlärindän töräyir. 
 
☯ ☯ ☯ 
IV.2.2.2. TÄSVIR MANIPULYASIYALARI 
Yuxarıda sadalananlar spektr aspektindän yalanın mümkün bütün formaları idi. İndi isä onun metodları, yäni 
süni induksiya qaydaları barädä. 
Yuxarıda  sadalananlar  insanın  ätraf  dünyadan  aldığı  siqnalların  tährif  olunmasından  yaranan  müxtälif 
manipulyasiya formaları idi. İnsanın ätraf dünyadan siqnal almaq qabiliyyäti bunca geniş diapazonu ähatä edirsä 
dä, onun ätrafa siqnal şüalandıra bilmäk qabiliyyäti cämisi iki kanalla mähdudlaşır: nitq vä davranış kanalları ilä. 
Bu  da  özlüyündä,  insanın  ätraf  dünya  ilä  manipulyasiya  apara  bilmäk  imkanını  da  bu  iki  çärçivä  ilä 
mähdudlaşdırır.  Başqa  sözlä,  sosial  yalanın  cämisi  iki  forması  ola  bilir  –  verbal  yalan  vä  davranış  yalanları 
(haşiyä kimi qeyd edäk ki, definitiv aspektdän, biheviorizmin ardınca müasir psixologiya, nitqi dä davranışın bir 
növü kimi qäbul edir. Hämçinin, struktur qrammatikanın ardınca linqvistika, nitq vä dil arasında färq qoyur): 
  Verbal  yalanlar  (dezinformasiyalar):  Sözlär  (hökmlär)  vasitäsilä  täräf-müqabilin  oriyentasiyasını  azdırmaq  fändläri, 
manipulyasiyalarıdır.  Birbaşa  olaraq  ikinci  siqnal  sistemi  vasitäsilä  täsir  göstärir.  Başlıca  kriteriyası  mäntiqdir.  İstär 
danışıq vä istärsä dä yazı formasında insanların bir-birini aldatmasının bütün formaları bu kateqoriyaya aiddir; 
  Davranış  yalanları  (dezinformasiyaları):  Häqiqi  räyin,  fikrin,  mahiyyätin,  ähvalın,  qabiliyyätin  vä s.  qeyri-adekvat 
davranışlarla maskalandırılması fändläridir. İnteraktiv mänada, qeyri-verbal kommunikasiya vasitäsidir. 
İnsanların  özlärini,  öz  davranış  vä  maneralarını  (o  cümlädän,  danışıq  maneralarını),  situasiyaya,  sosial 
normalara  vä  ya  müsahibin  zövqünä,  baxışına,  istäyinä  uyğunlaşdıraraq  häräkät  etmäsi,  müxtälif  mäqsädlärin 
realizäsi  üçün  istifadä  olunan  manevr  häräkätläri (o cümlädän, härbi taktikalar, şahmat kombinasiyaları, Şärq 
älbäyaxa döyüş ustalarının diqqätyayındırıcı äl-qol häräkätläri vä s.), müxtälif simvolik jestlär, simulyasiyalar, 
täqlid vä yamsılamalar, illüzionistlärin müxtälif tryukları (fokusları), davranış imitasiyaları, diplomatik aksiyalar, 
Ostap Bender fändläri, şou mäqsädli skandallar vä b. bu kateqoriyanın tipik nümunäläridir. 
  Bäzi  gänc  oğlanların  öz  sevgililärini  küçänin  tininäcän  avtobusla  gätirib,  qızın  qonşularının  gözündän  pärdä  asmaq 
üçün, oradan o yana bir dayanacaqlıq yolu taksi ilä aparıb ötürmäsi; bäzi qızların özlärini häyätdä (yol qırağında, bulaq 
başında,  çayın  känarında  vä s.)  duran  oğlanlara  göstärmäk  üçün  ehtiyac  olmadan  gün  uzunu  häyätdän  (krandan, 
kährizdän,  bulaqdan, çaydan  vä s.) su daşıyıb,  gätirdiklärini dä binanın arxasında (ağacların arasında, häyätdä vä s.) 
harasa boşaldaraq  yenidän qayıtmaları; bäzi falçıların qäbula gälänläri növbäyä  yazdıraraq, sonra burada qeyd olunan 
koordinatlarına  äsasän  onlar  barädä  ätraflı  mälumat  toplatdırıb,  qäbul  günü  öz  «bilicilikläri»  ilä  onları  väcdä 
gätirmäläri;  bäzi  «super-market»  rähbärlärinin  alıcıları  än  defisit  malların  reklamı  ilä  cälb  edib,  onların  evä  üzüqara 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
73 
qayıtmamaq üçün nä isä alacaqlarına arxayın olaraq,  «hämin mal elä bu  gün sähär qurtardı» deyäräk, gälänlärä digär 
mallarını sırımaları vä b. bu qäbildän olan manipulyasiyalardandır. 
Hämçinin, bu kateqoriyadan müşahidä etdiyimiz daha bir hal: 
  Novruz  bayramında  boyanmış  yumurta  döyüşdürän  vä  mäğlub  olan  uşaqlardan  birisi,  hamıya  qalib  gälän  digärinin 
yumurtasını  älä  keçirmäk  üçün  izläyib  onun  bu  yumurtanı  älindän  yerä  qoyacağı  mäqamı  gözläyir.  Günorta  vaxtı 
häqiqätän  dä,  hämin  uşaq  üst  paltarı  ilä  birlikdä  bu  yumurtasını  da  divarın  üstünä  qoyub,  hamı  ilä  birlikdä  futbol 
oynamağa  başlayır.  Mähz  bu  mäqamı  gözläyän  o  biri  uşaqsa,  cäld  gälib  öz  yumurtasını  hämin  yerdä  divarın  dibinä 
çırpır.  Divarın  üstündäki  o  biri uşağın  yumurtasını  götürüb aradan çıxır. Oyundan sonra geri  qayıdan  yumurta sahibi 
divarın dibindä sınıb qalmış yumurtanı görüb zänn edir ki, bu onun yumurtasıdır vä divardan düşdüyü üçün sınıb. 
İnsanların  yalan  danışmasının  säbäblärinä  gäldikdä  isä,  istär  peşä  yönümünün  (mäs.,  artistlärdä  olduğu 
kimi), istär sosial normaların (necä ki, yaponlarda emosiyaları käskin büruzä vermäk eyib hesab olunur), istärsä 
dä digär amilin täsirindän meydana çıxan ixtiyari yalan, saxtakarlıq, manipulyasiya – bu vä ya vä digär formada 
insanın täläbatları ilä älaqädardır. Belä ki, formasından asılı olmayaraq istänilän halda insan ondan özünün rifah 
vä tählükäsizliyini tämin etmäk vasitäsi kimi istifadä edir. 
Bundan sonra, yalanın deyilän hämin quraşdırılma qaydaları barädä: 
1) Tezisi  kontekstdän  ayırma  metodu:  Bu  halda  häqiqät  müäyyän  filtrasiyadan  keçiriläräk,  obyektä  onun 
yalnız  lazımi  seçmä  täräfläri,  yäni  sizä  särf  edän  täräfläri  xüsusi  mübaliğä  vä  koloritlä  çatdırılır,  fakt  vä 
predmetlärin, insanların, ideyaların, näzäriyyälärin vä s. yalnız seçmä xüsusiyyätläri, cähätläri, parametrläri göz 
önünä  gätirilir,  gerçäklik  birtäräfli  işıqlandırılır,  hadisälärin,  planların,  tarixçälärin,  bioqrafiyaların  seçmä 
epizodları,  fraqmentläri  vurğulandırılır,  qabardılır,  geniş  reklam  etdirilir  (bax:  «Täbliğat»  bölümünä 
[burada, säh. 52]).  Äks  täräfläri,  yäni  häqiqätin,  yaxud  gerçäkliyin  sizä  särf  etmäyän  täräfläri  isä  diqqätsiz 
qoyulur,  görmämäzliyä  vurulur,  gizlädilir,  ört-basdır  edilir  vä  ya  aşkardırsa  mäqsädli  yozularaq  adiläşdirilir, 
däyärsizläşdirilir, neytrallaşdırılır vä s.; 
2) Montaj metodu: Bu halda informasiyanın mäqsädli ixtisarı, kombinasiyası, süni montajı, rabitädä olduğu 
hal vä proseslärdän, problemlärdän, faktlardan vä s. täcridi, yaxud onlarla süni assosiasiyası hesabına, bir sözlä, 
üzärindä eklektik ämäliyyat aparmaqla ondan yeni mäna çaları äldä edilir; 
3) Dissimulyasiya  metodu:  Bu  halda  informasiya  (o  cümlädän,  näyinsä  müällifliyi,  mäzmunu,  detalları, 
vaxtı,  yeri,  istiqamäti,  sayı,  gücü  vä s.)  tamamilä  gizlädilir.  Bunun  üçün  onun  yayılma  kanalları  tam  olaraq 
blokirovkalanır; 
4) Maska  metodu:  Bu  halda  häqiqi  informasiya  müxtälif  dezinformasiyalarla  (o  cümlädän,  imitasiyalarla) 
maskalandırılır, onun äväzinä aldadıcı bir başqa informasiya yayılır. Müällifliyin gizlädildiyi hal üçün aksiyanın 
başqalarının  äli  ilä,  stili  ilä  häyata  keçirilmäsi,  başqalarının  dili  ilä  çatdırılması  vä s.  variantlarından  istifadä 
olunur; 
5) Dezinformasiya  metodu:  Bu  halda  mälumat,  ümumiyyätcä,  heçdän  yaradılır,  obyektin  oriyentasiyanı 
azdırmaq vä ya lazımi istiqamätä döndärmäk üçün süni quraşdırılır, ona real denotatı olmayan, äsassız, qurama, 
yalan,  saxta  informasiya  çatdırılır.  Yalana  (mäs.,  iftiraya,  böhtana...)  görä  bu  zaman  bäzän  ortaya  çıxa  bilän 
müäyyän hüquqi mäsuliyyät mäsäläläri isä praktikada çoxdan sınanan aşağıdakı maxinasiyalarla sığortalandırılır: 
  Bu zaman informasiyaya, ya anonimlik ifadä edän epitetlär älavä olunur – mäs., «deyirlär ki...», «filan mäxäzin (alimin, 
şärhçinin, qäzetinin, müxbirin, agentliyin, ekspertin vä b.) ehtimalına äsasän..», «adının gizli qalmasını istäyän (yaxud 
anonim) bir mötäbär şäxsin bizä verdiyi mälumata görä...» vä s. kimi; 
  Ya  da  o,  obyektä  (färdä,  auditoriyaya,  kütläyä...)  qeyri-leqal  kanallarla  çatdırılır  –  mäs.,  väräqälär,  ritorik  suallar, 
jestlär, informasiya sızdırmaları, versiya iräli sürmäk, şayiä yaymaq vä s. yolları ilä; 
Bütün bu metodlarla mizan-täräzinin yalnız bir gözü kifayät qädär yükländirildikdän sonra näticä çıxarmaq 
işi  obyektin  (färdin,  kütlänin,  auditoriyanın...)  öz  öhdäsinä  buraxılır.  Färdi  vä  ya  ictimai  räy  vektorunun 
oriyentasiyası  isä  hämin  färdin  vä  ya  kütlänin  şüur  paradiqmasındakı  ayrı-ayrı  mövqelärin  çäki  nisbäti  ilä 
müäyyänläşdiyindän, bu täsir izsiz itib getmir. 
Bu  mäqamda  häm  dä,  insanların  danışığında  yalanı,  qeyri-sämimiliyi  aşkar  etmäyin  bir  sıra  psixoloji 
metodları barädä: 
Psixi  proseslärin  kompleks  älaqäsi  prinsipi  täräfdaşın  danışıqlarında  yalanın  aşkar  edilmäsinä  zäruri  açar 
verir. Belä ki, bu prinsipä görä fizioloji, emosional, intellektual vä iradi sferalardan här hansı birindä baş verän 
reaksiya  beyinin  eyni  bir  nöqtäsindä  vä  eyni  bir  vaxtda  induksiya  edildiyindän,  digär  yerdä  qalanlarında  da 
eynizamanlı reaksiyalarla müşayiätlänmälidir. Lakin yalan (saxtakarlıq) halında bu prinsip pozulur, o cümlädän: 
  Söz,  mimika  vä  äl-qol  häräkätläri  arasındakı  paralellik  älaqäsi  pozulur.  Belä  ki,  eyni  bir  stimula  bunların  reaksiyası 
eynizamanlı  olmalı  olduğu  halda,  ardıcıl  şäkildä  baş  verir.  Mäs.,  färd  ävvälcä  yumruğunu  stola  çırpır,  sonra  üzünä 
qäzäb ifadäsi verir vä yalnız bundan sonra «bäsdir!» deyä qışqırır. Hansı ki, häqiqi halda bunlar eynizamanlı olmalı idi; 
  Söz,  mimika  vä  äl-qol  häräkätläri  arasındakı  komplekslik  älaqäsi  pozulur.  Belä  ki,  färdin  här  hansı  bir  emosiyası 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
74 
bunlardan yalnız birindä (mäs., dildä) hiss edilsä dä, digär qalanlarında heç bir reaksiya müşahidä edilmir, mäs., qäzäbli 
olduğu  halda  yumruğu  gärilmir,  yaxud  üzä  hansı  saxta  ifadä  verilmäsindän  asılı  olmayaraq  qaşları  müvafiq  forma 
(‘‘qäzäbli qaş’’, ‘‘kädärli qaş’’ vä s. kimi) vermäk, demäk olar ki, hämişä yaddan çıxır (fäqät, qaşlar än az idarä olunan 
üzvlärdir vä istänilän saxta emosiyanı aşkar etmäyä imkan verän än sämäräli açardır); 
  Emosiyaların täzahür qanunauyğunluğu pozulur. Belä ki, täbii variantında istänilän emosiya qäfil yaranmayıb, qäfil dä 
itmädiyi  halda,  saxtakarlıq  halında  üzdä  istänilän  qädär  diskret  däyişikliklär  (emosiyaların  çox  sürätlä  bir-birini 
äväzlämäsi) müşahidä oluna bilär; 
  Emosiyaların  mövcudluq  müddäti  ifrat  artır.  Belä  ki,  hätta  än  güclü  emosiya  da,  çox  qısamüddätli  olub,  öz  apogeya 
häddindä  maksimum  7±2  san.  qala  bildiyi  halda  (sonra  getdikcä  sönmäyä  doğru  gedir),  saxta  durumda  eyni  bir 
emosional «partlayış» färdin çöhräsindä däqiqälärlä, hätta saatlarla häkk olunub qala bilär; 
  Psixoanalizin  alätlärindän  olan  ‘‘çaşmalar’’ın  tamam  başqa  bir  forması  burada  effektiv  indikatordur.  Belä  ki,  üzünä 
müäyyän  saxta  ifadä  vermiş  şäxs  härdän  özünü  unudub,  yaxud  yorulub  müäyyän  mikroanlar  qädär  mimikalarına 
(üzünä) ‘‘istirahät’’ verir vä üzü häqiqi görkämä qayıdır (özü dä, bu ‘‘häqiqi görkäm’’ heç dä, ‘‘neytral görkäm’’ demäk 
deyil, äksinä, härdän neytral görkäm itib, yerindä bir anlıq qäzäb impulsu sezilä bilär); 
  Färdin häyäcanlılıq däräcäsi artır vä buna müvafiq olaraq, näbzi, tänäffüsü, göz qırpması vä s. sürätlänir, säs tonu yersiz 
yüksälir; 
  Färdin jestläri daha çox  «qapalı» xarakter alır. Belä ki, danışarkän göz-gözä gälmäkdän qaçmaq, bir bähanä ilä üzünü 
örtmäk istäyirmiş kimi älini üzünä aparmaq, lakin yalnız saçına, burnuna, boynuna yaxud sadäcä üzünä toxundurmaqla 
kifayätlänmäk vä b. qeyri-sämimilik, şübhä, täräddüd, yalan älamätläridir; 
IV.2.2.3. İZAH MANIPULYASIYALARI 
Ägär  yuxarıdakı  halda  obyektä  (färdä,  auditoriyaya,  kütläyä...)  xüsusi  tärtib  olunmuş  informasiya  verib, 
näticä  çıxarmaq  işi  onun  öz  öhdäsinä  buraxılırdısa,  burada  artıq  ona  yalnız  informasiya  vermäklä 
kifayätlänmäyib,  ixtiyarında  olan  informasiyaları  onun  näzärindä  lazımi  çalara  däyişdirmäk  mäqsädilä,  onun 
analiz  işinä,  näticäçıxarma  qabiliyyätinä  müdaxilä  edilir,  obyektin  düşüncäsi  ilä  müvafiq  şärhlär,  tählillär 
vasitäsilä  manipulyasiya  aparılır.  Başlıca  olaraq,  lazımi  effekt  mäntiqin  «äqli  näticä»  prinsiplärini,  qaydalarını 
pozmaq yolu ilä äldä olunur. Belä ki, normal mäntiqi analiz – sillogizm, entitema, epixeyrema, dilemma, sorit 
(induksiya, deduksiya) vä s. prinsipläri üzrä cäräyan edib, näticä bunlar vasitäsilä çıxarıldığı halda, qeyri-qanuni 
(qeyri-korrekt)  halda  isä,  burada  äqli  näticä  çıxarmağın  kifayät  qädär  çoxsaylı  qeyri-mötäbär  metodlarından 
istifadä  edilir,  o  cümlädän,  mäntiqi  analiz  üçün  –  tavtalogiya  («fikirdä  dairä»)  vä  identikläşdirmälär, 
qarşılaşdırma vä uyuşmazlıqlar, bölgü, keçid, istisna qaydaları, natamam induksiya («täläsik ümumiläşdirmä» vä 
«bundan  sonra,  demäli,  bunun  säbäbinä  görä»),  analogiya  (täşbih)  prinsipläri  vä b.  äsas  yerindä  qäbul  edilir. 
Bütün bunlara söykänän manipulyasiyaların bir qismi aşağıdakılardır: 
1) ‘‘Täläsik ümumiläşdirmä’’ metodu: Cämisi bir neçä seçmä fakt vä ya faktora äsasän här hansı şäxs, hal, 
proses,  problem,  predmet  vä s.  barädä  «hämişä»,  «här  yerdä»,  «heç  vaxt»,  «heç  cür»,  «bütün»,  «hamı»,  «heç 
kim» vä s. kimi fövqälümumilik kvantorları ilä ifadä olunan kateqorial näticälär çıxarılır. 
  Mäs.,  liderin  här  hansısa  bir  sferadakı  qüsurundan,  sähvindän  (mäs.,  äxlaq  sferasındakı  särbästliyindän)  onun, 
ümumiyyätcä,  väzifäsi  üçün  yararsızlığı  näticäsi  çıxarılır  (hansı  ki,  pozğun,  cinayätkar  häyat  tärzinin  insanın  düha 
potensialına  heç  bir  aidiyyatı  olmadığı  vä  tarixdän  dä  neçä-neçä  dahi  elm,  incäsänät,  ädäbiyyat  xadiminin  şäxsi 
sferada o qädär dä moralist olmayan vä ya cinayätkar tämayüllü häyat tärzi keçirdiyi mälumdur); 
2) ‘‘Täşbih maxinasiyası’’ metodu: Müqayisä aparıb xarakteristika verärkän, nümunä göstärib analoji näticä 
çıxararkän mühüm deyil, qeyri-mühüm, ikinci-üçüncü däräcäli, ötäri, formal älamätlär, oxşarlıqlar, parametrlär, 
münasibätlär, xüsusiyyätlär vä s. äsas götürülür. 
  Mäs., hansısa  bir tarixi  prosesi digäri  ilä  müqayisä edärkän  vä  yaxud ideyanın cäfängliyini, perspektivsizliyini  isbata 
cähd edärkän, onun filan ölkädä iflasla näticälänmiş variantı äsas götürülür. Hansı ki, o, bir başqa ölkädä uğur qazanmış 
olar ki, indi dä, ondan bähs edilmäz. Vä ya o vaxt hämin ölkädä onun iflasının obyektiv säbäbläri ola bilärdi ki, indi 
burada onlar aradan qaldırılmış olar vä ya heç olmaz; 
3) ‘‘Bundan sonra, demäli, bunun säbäbinä görä’’ metodu: Täsadüfän eyni vaxtda vä yaxud dalbadal baş 
verän  färqli  hadisälärä  heç  bir  äsas  olmadan  daxilän  rabitäli  proses  kimi  baxılır.  Onlar  eyni  bir  ssenarinin 
epizodları  kimi,  yaxud  bir-birinin  säbäbi,  näticäsi,  törädicisi,  davamı  yaxud  tamamlayıcısı  kimi  täqdim  edilir, 
yozulur. 
4) ‘‘Qäräzli  proqnoz’’  metodu:  Hal,  proses,  davranış  vä  planların  real  motivlärindän  bir  vä  ya  bir  neçäsi, 
yaxud  hamısı  gizlädilir,  görmämäzliyä  vurulur,  tährif  edilir,  här  şey  ağlabatan  bir  başqa  säbäb,  mäqsäd  vä  ya 
näticä ilä (mäs., qäräz, ambisiya ilä) älaqäländirilir, näticäsi gözlänilän kimi yox, başqa cür yozulur. Bununla da, 
interpretasiya saxtalaşdırılır, motivlärlä bağlı auditoriyanın (obyektin) täsävvürü azdırılır. 
  Nümunä üçün, mäs., liderin hansısa addımı, planı zärurät deyil, naşılıq, älacsızlıq näticäsi kimi yozulur, ümumi deyil, 
şäxsi  marağın  bähräsi  kimi  täqdim  edilir,  onun  väd  olunan  deyil,  färqli  näticälärä  gätirib  çıxaracağı  iddia  edilir,  väd 
olunan  näticäyä  gätirib  çıxardıqda  isä  bunun  onun  talantının  yox,  tarixi  zärurätin  näticäsi,  yaxud  bir  başqa  kiminsä 
xidmäti olduğunu isbata cähd edilir. 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
75 
IV.2.2.4. ARQUMENTASIYA MANIPULYASIYALARI 
İnformasiyanın  mötäbärliyinin  qeyri-kafi  äsaslarla  «isbatı»  metodudur.  Qanuni  (korrekt)  halda  arqument 
rolunda  yalnız  vä  yalnız  äyani  vä  yaxud  doğruluğu  heç  bir  şübhä  doğurmayan  faktlar  vä  prinsiplär  çıxış  edä 
bilär,  o  cümlädän,  aksiomlar,  postulatlar  vä s.  Qeyri-qanuni  (qeyri-korrekt)  halda  isä,  burada  zahirän  mötäbär 
görünän  istänilän  fakt  vä  ya  prinsip  arqument  yerindä  qäbul  olunur  (älavä  olaraq  bax:  «Tälqin: 
İnsanları ayıqkän necä hipnoz etmäli
» bölümünä [burada, säh. 57]), o cümlädän: 
a)  Saxta  faktlara  istinad  metodu:  Arqument  kimi  müxtälif  saxta  faktlara,  o  cümlädän,  yarımçıq, 
tährifedilmiş, häqiqätdä heç olmayan vä s. faktlara, mänbälärä istinad edilir; 
b) Özünä istinad metodu: Arqument kimi müällif öz üstünlüyünä istinad edir, mäs., bu cür: «Hätta buna bir 
däfä män özüm dä şahid olmuşam ki...», «Öz täcrübämä äsasän deyä biläräm ki...», «Mänim qädär yaşa, sonra 
belä de!» vä s. formasında; 
c)  Üçüncü  bir  täräfä  istinad  metodu:  Fikrin  äsaslılıq  däräcäsini  artırmaq  üçün  üçüncü  bir  täräfä  istinad 
edilir. Mäs., hadisä ilä älaqädar şahidlärin dediklärinä istinad edilir. Hansı ki, onlar da faktları lazım olduqda öz 
istäklärinä, ambisiyalarına vä ya kimlärinsä sifarişinä, tapşırığına uyğun tährif edä bilärlär; 
d)  Täräf-müqabilin  özünä  istinad  metodu:  Arqument  kimi  obyektin  özünün  (söhbät  kütlädän,  qrupdan 
gedirsä  onun  liderlärinin,  üzvlärinin,  äcdadlarının  vä b.)  fikirlärinä  istinad  edilir.  Heç  käs  öz  räyi,  fikri,  ağlı, 
şäxsiyyäti  vä s.  barädä  aşağı  fikirdä  olmadığından,  hämçinin  öz-özü  ilä  ziddiyyätä  girişmäyä,  öz-özünü  täkzib 
etmäyä,  özü  barädä  mäntiqsiz  düşünän,  gündä  bir  fikrä  düşän  härdämxäyal,  sözü  ilä  ämäli  uyğun  gälmäyän 
riyakar  täsävvürü  yaratmağa  meylli  olmağından,  yeni  mövqeyi  dä  onun  indiki  vä  ya  nä  vaxtkısa  mövqeyi  ilä 
formal  dä  olsa  uzlaşdırmaq,  onu  tärkisilah  edäräk  mövqe  ilä  razılaşmağa  vadar  edäsidir  (hämçinin,  söhbät 
äsnasında «Bäs sän filan vaxt başqa cür deyirdin» tipli replikalar işlätmäklä täräfdaşı hansısa indiki fikrindän, 
räyindän döndärmäk dä bu qäbildändir). 
  Lakin, obyekt  o vaxt bu fikri tamam färqli halla älaqädar işlädä bilär ki, bu mäsälä ilä onun heç  bir älaqäsi olmaz; O 
vaxtdan bäri ortaya yeni faktlar çıxa bilär ki, bunların äsasında obyekt hazırda ävvälki mövqeyini däyişmiş olar; O vaxt 
obyekt  bunu  tamam  färqli  mänada  işlädä  bilär;  Obyekt  bunu  bir  başqa  fikirlä  birlikdä  işlädä  bilär  ki,  hazırda  onun 
ayrıca  götürülmäsi  mänasını  däyişä  bilär;  İstinad  edilän  fikir  onun ayrı-ayrı deyim  vä  davranışlarından saxta  mäntiqi 
ämäliyyatlarla süni yolla çıxarıla bilär vä bu säbäbdän, mötäbär olmaya bilär; Obyekt bunu täsadüfi, färqinä varmadan 
işlädä bilär vä bu onun ümumi düşüncäsi, märamı vä s. üçün xarakterik olmaya bilär; Vä nähayät, heç kim ideal deyil, 
hamının davranış vä deyimlärindän bir-birini inkar edän filan qädär epizodlar, fraqmentlär axtarıb tapmaq mümkündür 
vä  burada  här  şey  onların  deyilmä  vä  işlädilmä  dövründän,  şäraitindän,  märamından,  färdin  hämin  vaxtdakı  ähval-
ruhiyyäsindän, mälumat yetkinliyindän vä s. asılı olur; 
e)  Avtoritetlärä  istinad  metodu:  Fikrin  äsaslılıq  däräcäsini  artırmaq  üçün  müxtälif  avtoritetlärä  (mötäbär 
şäxslärä,  ädäbiyyatlara,  müälliflärä  vä b.)  istinad  edilir,  lazımi  mäsälä  barädä  onların  mövqeyi  (räyi,  fikri, 
davranışı...) säsländirilir, nümunä,  sitat göstärilir, qabardılır (bax: «Täbliğat» bölümünä [burada, säh. 52]). 
Adi  insanlarsa,  qeyri-müäyyän  situasiyalarda,  belä  väziyyätlärdän  az-çox  başı  çıxan  şäxslärin  davranış  vä 
fikirlärinä  istinadän  oriyentasiya  götürdüklärindän,  cämiyyätdä  müäyyän  statusu,  avtoriteti  olan  şäxslär,  bu 
baxımdan sadä ähalinin meyarında daha ağıllı, punktual, mäsuliyyätli, mälumatlı, bacarıqlı, täcrübäli täräf kimi 
qavranılır,  onların  mövqeyi  onlara  daha  dolğun,  daha  mötäbär,  daha  obyektiv  qärar  kimi  görünür, 
oriyentasiyalarına güclü yönäldici täsir göstärä bilir vä müqavimät doğurmur. 
  Lakin hämin avtoritetlär öz sahälärindä mütäxässis olsalar da, deyilän  mäsälä üzrä adi adamdan färqlänmäyä  bilärlär; 
Onlar bu  fikri tamam başqa  halda  vä başqa  mäsälä  ilä älaqädar işlädä  bilärlär  ki,  onun  da buna  oxşarlığı  olmaz;  Bu, 
onların  ävvälki  mövqeyi  vä  ya  natamam  informasiya  äsasında  çıxardıqları  näticä  ola  bilär  ki,  hazırda  şäraitdän,  yeni 
faktlardan asılı olaraq mövqelärini däyişä bilärlär; Onların fikri tährif oluna bilär, yaxud bu fikir yalandan onların adına 
yazıla bilär; Onların ayrı-ayrı vaxtlardakı, fikirlärindän buna tamamilä zidd olanlarını da axtarıb tapmaq mümkündür ki, 
burada  onlar  gizlädilär;  Onlar  bu  fikri  hansısa  qäräzdän,  mäqsäddän,  ambisiyadan,  maraqdan  vä  yaxud  sifarişdän