Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- UILYAM QOLDINQ TƏDQİQATLARDA Ülkər ƏSGƏROVA
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- TÜRK DİLİ ŞƏRQ ƏDƏBIYYATINDA TƏZKİRƏ ƏNƏNƏSİ Leyla MƏMMƏDZADƏ
- ALI SUAVININ DİL HAKKINDAKI GÖRÜŞLERİ Musa KƏRİM
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1304 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Sosial quruluşun dilin quruluşundakı dəyişkənliklə əlaqəsi sosial təbəqələr və onları birləşdirən bütün elementlərlə vəhdətdə aydınlaşdırıla biləndir.Peşə,mədəniyyət,adət-ənənə,yaşayış məskənin eyniliyi şərtlərinin hər biri dildə izini buraxır.Lakin bu amillər eyni dilin daşıyıcıları arasındakı ünsiyyət imkanlarını pozmur,onların bir-birini anlamasına əsaslı şəkildə mane olmur.Dilin sosial diferensiasiyası da tarixən qədim dövrlərə gedib çıxsa da,danışıq dili və onun strukturunda sosial təbəqələşmə ilə bağlı əsaslı fərqlər tarixən sonralar meydana gəlmişdir. Cəmiyyətdə hökm sürən,fəaliyyətdə olan qayda-qanun,nizam öz-özlüyündə dilin sosial diferensi- asiyası üçün zəmin yaratsa da,onun reallaşmasının başqa tələb və şərtləri də vardır. Ümumiyyətlə, dilin tarixi inkişafı sosiumun inkişafı ilə paralel getmişdir.Buna görə də tədqiqatçılar "tarixi dil" anlayışın- dan istifadə edərkən yanılmırlar."Tarixi dil həmişə daxili dəyişikliklərə məruz qalır.Belə dildə ümu- milikdə çox az dərəcədə dərinə getmiş daxili fərqlərin 3 əsas tipi özünü göstərir : a) diatopik,yəni məkanda olan fərqlər ; b) distraktik, yəni dil cəmiyyətinin sosial-mədəni layları arasındakı fərqlər ; c) diafatik, yəni müxtəlif ifadə vasitələri arasındakı fərqlər.Eyni bir sosial-mədəni lay içərisində müəyyən bioloji qruplar (kişilər,qadınlar və gənclər) və "peşə" sahələri üçün xarakterik olan eyni dil ifadələri də diafatik kimi nəzərdən keçirilə bilərlər". Yazılanlardan da göründüyü kimi nəzakət anlayışı kifayət qədər geniş və hər dövrün tələbinə cavab verən bir nəzəriyyədir. Nəzakət formalarından istifadə edilməklə hörmət və daha sıx münasibət formalaşdırmaq, ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirmək olar.
UILYAM QOLDINQ TƏDQİQATLARDA Ülkər ƏSGƏROVA Azərbaycan Dillər Universiteti ulkeraskerovaa@gmail.com AZƏRBAYCAN
İngilis yazıçısı Uilyam Qoldinq romanlarında bütöv bir əsrin incəsənət və fəlsəfəsinin cizgiləri, xüsusiyyətləri müşahidə olunan, əsərləri təkcə ingilisdilli ölkələrdə deyil, digər ölkələrdə də məktəb proqramına salınan,XX əsr ingilis ədəbiyyatının klassikasına çevrilmiş və yaradıcılığına olan maraq XXI əsrdə də azalmayan bir sənətkardır. Yazıçı “Üzmənin ritualları” (1980) romanına görə Buker mükafatı ilə təltif olunmuş, 1983- cü ildə isə söz sənətinə verdiyi əvəzsiz töhfələrinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Yazıçının ilk romanının işıq üzü gördüyü gündən etibarən onun yaradıcılığı alim və tənqidçilərin diqqət mərkəzinə çevrildi. Nəticədə qoldinqşünaslıq az qala yarıməsrlik bir tarixi əhatə edərək, yazıçı- nın əsərlərinin tədqiq edilməsini bir neçə dövrə ayırmağa imkan verdi. İlk dəfə olaraq belə bir bölgü Qoldinqin ilk biblioqrafı olan C. Beyker tərəfindən edilmişdi. O, dəfələrlə Qoldinqin əsərlərinə yazıl- mış elmi əsərlər külliyatı, məqalə, resenziyalara redaktorluq etmişdi. 80- ci illərin sonunda Beyker təd- qiqinin nəticəsi olaraq yazıçının yaradıcılığını 3 mərhələyə ayırdı. Birinci mərhələ 50- ci illərin II yarısı 60- illəri əhatə edirdi. Bu illərdə Qoldinqin yaradıcılığına əsasən çıxışlar, məqalələr, məruzələr, müsahibələr aiddir.30- illərin məqalələrinin əksəriyyəti resenzi- ya xarakteri daşıyırdı, onlarla alim yazıçının ilk əsərlərinə qiymət vermək, üstünlüklər və çatışmazlıq- ları göstərmək və onun ədədbiyyatdakı yerinin müəyyənləşdirmək istəyirdi. Məqalələlərin əksəriyyətinin tematikası əsərlərin problematikası ilə bağlı idi və müəlliflər yazıçının toxunduğu məsələlər, qaldırdığı preblemlərlə bağlı eyni fikrə gəlirdilər ki, Qoldinqin qaldırdığı əsas məsələlər insan, onun təbiəti, şəxsiyyətin ətraf mühitdə özünü tapması kimi məsələləri əhatə edirdi. Bu mövzuların açılmasında, müəlliflər müəyyən bir fəlsəfi cərəyanın izlərinin tapmağa çalışırdılar. Məhz bu səbəbdən də müəllif mövqeyi müxtəlif prizmalardan izah edilirdi. Məsələn, R. FridmanQoldinqin romanlarında “ XVIII əsrin ideyalarının bərpasını “ ortaya çıxarmışdı, T. Koskren isə əksinə olaraq onun əsərlərində russoizmin ideyalarının yenidən açılmasını görürdü, U. Alen, P.Qrin və F.KermodQoldinqi “dindar romançı” adlandırırdılar, çünki o, ilkin günah ideyasından çıxış edirdi. Nəticədə, 70 – illərin əvvəllərində artıq belə bir nəticəyə gəlindi ki, Qoldinqin əsərlərinin mövzusunu istənilən fəlsəfi cərəyana, sistemə aid etmək olar. Amma artıq 60 – illərin II yarısında əsərlərin xarakteri bilinər dərəcədə dəyişdi. İlk monoqrafiya xarakterli tədqiqatlar yaranmağa başladı və bu tədqiqatların müəllifləri Qoldinqin bir sıra əsərlərinin analizi əsasında onlarda müşahidə olunan ümumi tendensiyaları müəyyənləşdirir və yazıçının yaradıcı- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1305 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan lığının bütöv bir konsepsiyasını yaratmağa, təsvir etməyə çalışırdılar. Onlar ingilis tədqiqatçıları K.Pum- beton, J.İ.Xodson, amerika tədqiqatçıları - B.Dik, B.Oldsi, C. Ueintrayb və S. Xaynz idi. Onların təd- qiqatlarında yazıçının romanlarının poetikasının müxtəlif sualları nəzərdən keçirilirdi. Bu yolla müəl- liflər obrazlılığın ümumi xarakterini müəyyən etməyə çalışırdılar. Məsələn, B.Dik, C. Uitli və S.Haynz əsərlərin simvolik təbiəti haqqında bəhs edir, bəzən hətta buna təkid edirdilər, Oldsi və Ueintrayb “al- leqoriya” terminindən istifadə edirdilər. Bəziləri (P.Qrin, F.Kermod) simvollarda xristian ünsürlər, əsas- lar axtarırdılar, digərləri isə - mifoloji (C.Beyker), üçüncülər, obrazlar sisteminin analizinə müraciət edirdilər (A.Broys, İ.Meylin, S.Haynz ). Eyni zamanda, əsas, mərkəzi problemlərdən biri də Qoldinqin romanlarının janr mənsubiyyəti olaraq qalırdı. (C.Piter,V.S.Pritçel,M.Uolterin məqalələri) O dövrün tədqiqatçılarının xüsusi marağını Qoldinqin əsərlərinin mənbələri, digər ədəbi əsərlərlə aparılan paralellər maraqlandırırdı. (B.Oldsi,S.Uentrayb, J.İ Xodson). Ən çox hallarda “Milçəklərin hökmdarı” romanı R.M.Balantaynın, D.Defonun, C.Sviftin və digərlərinin belə demək olarsa ada romanları ilə müqayisə olunurdu. Elə bu vaxtlarda antik ədəbiyyat və mifologizmin yazıçının yaradıcılığına təsiri haqqında tədqi- qatlar meydana gəlməyə başlayır. Bu illərin tədqiqatlarının nəticəsi olaraq tədqiqatçılar o fikrə gəlirdi ki, məqsəd ,üslub və priyomların özünəməxsusluğu ingilis ədəbiyyatında unikal bir hadisədir. B.Oldsi və S.UeintraybQoldinq sənətinin özəllikləri olaraq öncəki illərin ədəbi materiallarından istifadəsi, keçmişə olan alleqoriya ilə indinin realistik nəqli arasındakı kəsiyin, sərhəddin aradan qaldı- rılması, sözdə emosiya və situasiyanı birləşdirmək cəhdi nəticəsində metadilin yaranmasını qeyd edir- dilər. Nəticədə, Qərb alimləri Qoldinqin yaradıcılığını hər hansı bir bədii istiqamətə aid etməkdən im- tina edir, onun metod və dünyaduyum tərzinin orijinallığını vurğulayırdılar: “Qoldinq bizim müasirlə- rimiz arasında ən orijinalıdır. Qoldinq bizi dövrümüzün insanının bitməyən aqoniyası ilə təsirləndirir. R.Robinoviç 1950-60 - cı illər ingilis ədəbiyyatı haqqında olan icmalında belə bir fikir səsləndirir, əsrin ortalarında ingilis ədəbiyyatında inkişaf edən və ənənəvi təhkiyəyə qayıtmaqdan ibarət olan ümumi tendensiyaya əks olaraq onu təlqin edirdi ki, Qoldinq ingilis yazıçılarının müharibədən əvvəlki dövrdə artıq başlatdıqları eksperimenti davam etdirir: “U.Qoldinq, N.Dennis, J.İ.Darrel kimi yazıçılar ənənəvi bədii sistemləri qoruyub saxlamağa olan hazırlıqlarını göstərirlər.” Ümumiyyətlə demək olar ki, 70-ci illər Qoldinq nəsri haqqında olan araşdırmalar və müxtəlifyönlü materialların toplanma dövrü oldu. Bu ümumi fonda istisna olaraq fərqli bir yanaşma kimiTaygerin monoqrafiyası görünür ki, bu tədqiqatın əsasında Qoldinqəsərlərinin analizinin təməli kimi ideoqrafik roman nəzəriyyəsi təqdim olunur. Romanların strukturuna kompleks şəkildə nəzər salmaq onların prob- lematikasına yeni baxış bucağı altında baxmağa da imkan verdi. Taygerin düşüncəsinə görə, Qoldinqin bütün romanları yazıçının müasir dünyada insanın tragizmini aradan qaldırmağına yönələn addımdır: “Hər bir romanda müasir insanın qəbul etdiyi fiziki dünya və qəbul etmədiyi, ancaq yazıçının fikrincə tamamilə silə bilmədiyi mənəvi, ruhsal dünya arasında bağ, əlaqə yaratmaq cəhdi var.” XX əsrin son iki onilliyində Qoldinqin yaradıcılığı yenə də alimlərin diqqət mərkəzində idi və bu yeni romanların meydana gəlməsi ilə bağlı idi: “ Görünən zülmət”( 1976) “ Üzmənin ritualları” (1980), “Kağız adam” (1984), “Rumbun dörddə ikisi” (1987), “Aşağıda alov”(1989). Artıq sağlığında Qoldinq dünya ədəbiyyatının klassiklərindən birinə çevrilir və onun əsərləri artıq heç bir şübhə doğurmur, artıq yazıçının bütün yaradıcılıq yolunu əhatə edən elmi araşdırmalar meydana gəlir. Bəzi tədqiqatçılar artıq ənənəvi olan mövcud istiqamətləri inkişaf etdirir. Məsələn, S.Boyd Qoldinq romanlarında ingilis ədəbiyyatı nümunələri ilə olan bütün yeni paralelləri tapır, onu öz əvvəlini U.Şeks pirin yaradıcılığından alan insan qəlbində olan şərin inkişaf mənbəyi problemi maraqlandırır.N.Diken- FallerQoldinq pritçalarında olan simvolikanın izahına, açılmasına müraciət etdi. Qoldinqin yaradıcılığının öyrənilməsində digər aspekt müəllif mövqeyi məsələsi oldu. Yazıçının insana optimist və ya pessimist yöndən yanaşmasının polemikası başladı. V. İvaşevayazıçınınn dərin pessimiz- mi ilə bağlı belə bir qənaətə gəlmişdi ki, Qoldinqinsana düzəlmək dəyişmək üçün heç bir şans, ümid buraxmır. Müəllifin “Milçəklərin hökmdarı” romanından “Görünən zülmət” romanında qədər keçdiyi inkişaf yolunu analiz edərkən tədqiqatçı pessimistik, bədbin motivlərin dərinləşdiyini, artdığını vurğu- layırdı: “ Yazıçının ən çox düşündüyü, mübahisə etməyi sevdiyi humanizm artıq bəlli şəkildə məğlub xarakter alır.” (3,43). A.Yelistratova isə əksinə, əmin edirdi ki, Qoldinq humanist yazıçıdır. Amma bizim fikrimzcə optimizm və pessimizm məsələsi yazıçının fəlsəfi mövqeyini müəyyənləşdirmək və onun pritçalarının gizli mənasını anlamaq üçün çox dardır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1306 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1307 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan TÜRK DİLİ ŞƏRQ ƏDƏBIYYATINDA TƏZKİRƏ ƏNƏNƏSİ Leyla MƏMMƏDZADƏ AMEA Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun dissertantı leylamemmedzade@ymail.com AZƏRBAYCAN Şərq dünyasında elm və mədəniyyət iki istiqamətdə inkişaf etmişdir. Bir tərəfdən bu inkişaf müxtəlif elm sahələrində çoxsaylı əsərlərin, şer divanlarının, dilçilik kitablarının Quran elmlərinə dair bir sıra sanballı əsərlərin meydana çıxması ilə təzahür etmiş, digər tərəfdən isə, bu əsərlər toplanmış, təsnif edilmiş, təfsirlər yazılmış və bununla da, İslam dünyasında güclü bir ənənənin, keçmiş irsin toplanıb qorunmasının və şərqə məxsus antologiyaların, təzkirələrin, habelə haşiyə ədəbiyyatının yaranmasına rəvac vermişdir. Müasir dünyamızda ərəb-islam mədəniyyətinin inkişafındakı bu ikinci istiqamət aktuallıq kəsb etməyə başlamış, islam mədəni irsinin dərkində antologiyaların rolu etiraf edilib araşdırılmağa başlanmışdır. "Zikr" kökündən əmələ gələn və "xatırlamağı" nəzərdə tutan "təzkirə", quruluş etibarilə antologiya anlayışına uyğun gəlsə də strukturları və dil xüsusiyyətləri baxımından ədəbiyyat tarixi əsərlərindən və antologiyalardan fərqli xüsusiyyətlərə malikdirlər. Təzkirəçilik ənənəsi İslam mədəniyyətinə xasdır. Mənşəyi müsəlmanların ilk dövrlərində başlanan təfsir və hədis tədqiqatlarına, daha sonra isə ərəb ədəbiyyatındakı “tabaqat”lara gedib çıxır. “Tabaqat” bir növ ədəbiyyat tarixi təsiri bağışlayan əsərlər olub ayrı-ayrı şairlərin həyat və yaradıcılığı barədə onları müxtəlif prinsiplər əsasında qruplaşdırmaqla məlumat verir. Məşhur Tabaqat əsərlərindən İbn Səllam əl-Cumahinin Tabaqat Fuhul əş-Şuəra, İbn əl-Mutəzzin Tabaqat əş-Şüəra, İbn Sədin Tabaqat əl-Kübrasını göstərə bilərik. Yazıldığı dövr haqqında yeganə ədəbiyyat qaynaqlarından biri olan bu əsərlər ərəb və fars millətlərinin bir-birləriylə qaynayıb-qarışması nəticəsində isə, fars ədəbiyyatına "təzkirə" adıyla keçmişdir. Terminin bu şəkildə məşhurluq qazanamsı XII əsrin məşhur İran şairi və mütəfəkkiri Fəridəddin Əttarın Təzkirətul-övliya əsərinin İslam dünyasında sevilib intişar tapmasını ilə bağlıdır. Təzkirətül-övliya müqəddəslərə, övliyalara həsr olunmuş mənqibələr toplusudur. Daha sonra təzkirə termini türk ədəbiyyatına keçmiş və türk coğrafiyasında XV əsrdən başlayaraq XX əsrə qədər müəyyən qədər dəyişikliklərlə müşayət olunan ənənə halında davam etdirilmişdir. Anadolu, Azərbaycan, İran, Hindistan və s. ərazilərdə təzkirələrin minlərlə nümunələrinə rast gəlinir. Təzkirə ərəb, fars, türk və digər şərq ədəbiyyatlarında forma və üslub baxımından müştərək xüsusiyyətlərə sahibdir. Təzkirədə çox hallarda tərcümeyi-halı təqdim edilən şəxsin doğum tarixi göstərilmir, bioqrafiyası təqdim edilən şəxslərin ölüm tarixləri mümkün olduğu ölçüdə göstərilir hətta ölüm tarixləri əsasında tərtib edilmiş təzkirələr də vardır. Burada haqqında danışılan kəsin hansı bölgədən çıxdığı, hansı dövrdə yaşadığı, kimdən təhsil aldığı, künyəsi və ləqəbi haqda izahat, həyatında baş verən əhəmiyyətli hadisələr, yaradıcılığı, yəni qələmə aldığı əsərlər, şairlərin şeirlərindən nümunələr, bəzi hallarda bu nümunələrin izahı və s. məlumatlar göstərilir. Təzkirədə təqdim edilən məlumatlar əvvəlki dövrdə yazılmış təzkirələr, müxtəlif rəvayətlər və digər əlavə ədəbiyyatlardan götürülür. Çox vaxt eyni şəxs barəsində müxtəlif antologiyalarda xəbər verilsə də, haqqında olan məlumatlar təkrarlanır. Şairlərə aid şeir nümunələri isə ümumiyyətlə onların divanlarında, məcmuələrdə toplanmışdır. Bəzən divanlar, bioqrafik məlumatlar üçün qaynaq rolunu oynayır. Qeyd etdiyimiz kimi təzkirələr, əlifba sırası, şəxsin yaşadığı dövr, coğrafi mənsubiyyət və s. müxtəlif prinsiplər əsasında nəzmlə, nəsrlə və ya səclə (qafiyəli nəsrlə) tərtib olunurdu. Şair təzkirələrində, şairlər müsəlman olmalıdır və. Ərəb, fars və türk təzkirəçilər arasında davam edən bu ənənə, XIX əsrdə Seyid Əzim Şirvaninin ilk dəfə rus şairi Puşkin haqqında məlumat verməsi ilə pozulmuşdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi təzkirə ənənəsi başlanğıcını ərəb ədəbiyyatından götürmüşdür. Qeyd edilməlidir ki, adı çəkilən tabaqat əsərlərinin yaranmasını əslində islamaqədərki ədəbiyyatda IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1308 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan ravilərin (ərəb cəmiyyətində yazı olmayan vaxtlar zəmanə şairlərinin şerləini əzbər bilən adamlar) qələmə aldığı toplular, habelə Quran təfsirləri və hədislər şərtləndirmişdir. Tabaqatlardan sonra şair və alim Əbu Təmmamın hazırladığı yüzlərlə şairin seçilmiş poeziya nümunələrini əhatə edən əsəri ərəb antologiya tarixinin başlanğıcı hesab olunur. Bu mənbə əsrlər sonra da istifadə olunmuş, onun əsasında neçə-neçə təzkirələr tərtib olunmuşdur. Ondan sonra Əl-İsfahaninin əməvi və abbasi dövründə yaşayan mügənni və şairləri təsnif etdiyi “Kitab-əl-Əğani”əsəri, İbn əl Mutəzzin “Mucəm əş-Şüəra” , Əs-Səalibinin “Yətimətüd dəhr”, Baxərzinin “Dumyət əl qəsr”, İbn Xəllikanın “Vəfayat əl Əyan” və digər dəyərli təzkirələri qeyd edə bilərik. Fars
ədəbiyyatına gəlincə
bunlardan ən
barizi Avfî'ninqələməaldığı300- əyaxınşairinhəyathekayəsi iləseçməşeirləriniehtivaedənantologiyaxarakterli“Lübabül-əlbab”əsəri , HindistandayetişəniranlıtəzkirəçiƏbu Talibxanın25ilmənbə toplayıbƏliKulikXani Valihin“Riyâzüş- şuəra” vəMirŞəmsəddinDəhləvinin “Xülasatül-bədi'” əsərlərindən bəhrələnərək yazdığı, 494iranlışairinbioqrafiyasınınyer aldığı“Xülasatül-əfkar” əsərini, 845 fars şairini əhatə edən “Atəşpərəst”təzkirəsi, bunlardan əlavə “Təzkirətüş Şüəra”, “Töhfəyi Sami” və s. göstərə bilərik Türk ədəbiyyatında müstəqil bioqrafik kitab olaraq qələmə alınan ilk örnək, Lamiinin “Nəfahatül-üns”ün tərcümə ve zeylini ehtiva eden ‘‘Fütuhul-mücahidin li Tərvihi qulubil-müşahidin” adını daşıyan əsərdir. Bundan əlavə Əlişir NəvaininMəcəlisün-Nəfəis , HəsənÇələbininTəzkirətüş- Şüəra, Əhdinin “Gülşəni şüəra”,Bəyaninin “Təzkirəişüəra”sını və s qeyd etmək olar. Vüsalə Musalı azərbaycanlı müəlliflər tərəfindən müxtəlif sahələrdə XVI əsrdən XXI əsrə qədər ümumilikdə 41 təzkirə yazıldığını qeyd etmişdir. Onlardan bəzilərinin adlarını qeyd etməklə kifayətlənəcəyik: Sam mirzə Töhfeyi-Sami , Əhdi Bağdadi Gülşəni-şüəra, Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli “Təcrübətül-əhrar və təsliyyətül əbrar”, Məhəmmədqulu Mirzə Qacar “Təzkireyi-Xosrovi”, Seyid Əzim Şirvani “Təzkirə”, Məhəmməd Kazım Əsrar Əlişah Təbrizi “Behcətüş-şüəra”, Əli Rza mirzə Qacar “Bosatinül-xaqaniyyə” Təzkirələr haqqında müxtəlif vaxtlarda tənqidi fikirlər səslənsə dəonları yalnız şairlər haqqında məlumat verən əsərlər deyil, eyni zamanda bizə dövrün tarixini, ictimai mühitini, ədəbiyyat dünyasını, ədəbi anlayış və dəyər sistemini köçürən tənqid mahiyyətini əks etdirdiyini düşünürük. Belə ki, fars, türk və s. xalqların yaddan çıxmış qələm əhli barədə xəbərlər məhz ərəb antologiyaları sayəsində tarixin yaddaşından silinmədi və ayrı-ayrı xalqların nümayəndələri orta əsrlər ərəb mənbələri əsasında öz xallarının ərəbdilli, farsdilli və s. şair və ədibləri haqqında məlumatlar əldə etməyə başladı. Azərbaycanda təzkirə ədəbiyyatının öyrənilməsi birbaşa keçmiş mədəniyyətimizə olan maraq, orta əsrlərdə yaranmış elmi-mədəni irsimizin araşdırılması zərurəti ilə bağlıdır.
Musa KƏRİM Qafqaz Universiteti musa-kerim@mail.ru AZƏRBAYCAN Nüşabə MƏMMƏDLI Qafqaz Universiteti AZƏRBAYCAN
Türk dilinin geçirdiği tarihi gelişim ve sadeleşmesi süreci dil ve edebiyat tarihcileri tarafından incelenmiştir. Bu mesele günümüze kadar her çağda karşımıza çıkmaktadır. Çünkü Osmanlı Devletinin büyümesi, onun dil olarak gelişmesine ve ihtiyaca binaen dile yabancı kelimelerin girmesine neden olmuştur. Dil gelişimi sürecinde dile başka dillerden kelimelerin girmesi zenginleşmesi çok önemli husulardan dır. XIX. yüzyılın başlarında Tanzimat Fermanı`nın kabul edilmesi Osmanlı Devletinin Batılılaşma yolunda yeni sürece girdiğin`in resmi olarak göstergesi idi. Yenilikci devlet büyükleri, aydınlar ve edipler yenileşme sürecinin başarılı olmasında halkın aydınlanmasının gerekli olduğunu görerek ilk başta dilin sadeleştirilmesi meselesini ortaya attılar. Tanzimat Dönemine kadar 500 yılı aşkın tarihi bir gelişim süreci geçiren Divan Edebiyatında süslü ve sanatlı ifadeler, Arapça Farsça kelime ve terkipler kullanılmıştır. Tanzimat Döneminde düşünce merkezinde amaç, halkın aydınlanması meselesi olduğu için gelenek dışına çıkılır ve dilin sadeleşmesi esas alınarak dilin sadeleşmesi düşüncesi ön plana atılır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1309 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Aslında dilin sadeleşmesi meselsi bir devlet siyasetidir.Tanzimat ediplerinin hemen hemen hepsi dilin gelişmi ile ilgili birçok yazılar yazmışlardır. Bunu Şinasi`den başlayarak birçok ediplerde görebiliriz. Bu ediplerin her birinin dil üzerine değerli fikirleri vardır. Bunların arasında Ali Suavi`nin kendine özgü bir yeri vardır. Ali Suavi, İslami bir zihniyete dayanarak eserler yazmış ve tercümeler yapmıştır. Fakat bazen aydın bir Osmanlı milliyetcisi gibi, bazen de bir Türkçü ve Türkoloji araştırmacısı gibi düşünmüş ve çalışmıştır. (1)
Türkçe`nin sadeleşmesi, yazı dilinin konuşma diline yaklaştırma meselesi pek çok aydının kafasını meşgul etmiştir. Şinasi, “Tercüman`ı Ahval” gazetesinde Türk gazete dili oluşturmanın yolunu açmıştır. Ancak şu da bir gerçektir ki, Şinasi, Ziya Paşa ve Namık Kemal gibi kendi dönemlerinin önde gelen aydınları Türkçenin sadeleşmesi meselesinde Ali Suavi kadar konuşma diline yakın bir yazı dili kullanmamışlardır. (2)
Ali Suavi`yi diğer aydınlardan ayıran özellik Türkçe ve Türkoloji ile ilgili etkili yazılarıdır. Tanzimat Döneminde Türkçenin yabancı dillerin etkisinden kurtulması ve sadeleşmesi Ali Suavi`nin adı ile bağlıdır. Ona göre “Türkçeye” “Osmanlıca” demek yanlıştır. “Osmanlı” kelimesi son zamanlarda bulunmuş “politika tabiridir.Suavi bu iddasını bir kaç eserlerinde tekrarlar. (3)
Örneğin, Türk kelimesinin geçtiği ilk yazılardan biri Ali Suavi`ye aittir. İster sözlüklerde, ister “Ulum” ve “Muhbir” gazetelerinde yazdığı yazılarda dilin sadeleşmesi meselesine değinmiştir. 2 Ocak 1867`de çıkan “Muhbir” gazetesinin kurucusu Ali Suavi`dir. “Muhbir`in” ilk sayısından itibaren iç meselelerle ilgili yazılarında halkı aydınlatmakla beraber dilin sadeliğine de önem vermiştir. N.Kemal, Z.Paşa ve Ali Suavi ilk sayısından başlayarak “Muhbir`de” bir çok yazıları çıkmıştır. Ali Suavi`nin “Muhbir`de” çıkan ilk yazılarında dikkati çeken önemli mesele, ifadesinin o zamana kadarki Türk gazetelerinin hiçbirisinde görülmemiş olan sadeliğidir. “Ulum” gazetesinde yazdığı “Türk” adlı makalesinde Türk kelimesi ve Türk coğrafyası ile ilgili fikirleri bulunmaktadır. Bu makalede Çin tarihcilerinin Türk hanını “Tuku” olarak yazdıklarını gösterir. Bu kelimenin Türk kelimesi olduğunu Çin dili özellikleriyle göstermeğe çalışmıştır. Nitekim Çin dilinde “r” harfinin düştüğü ve çoğu durumlarda “l” harfine dönüştüğü delil olarak kullanılmıştır. Ali Suavi, yazılarında Türkçe`yi Arapça ve Farsçayla karşılaştırarak bu dilin üstünlüğünü ve ifade zenginliğini göstermeye çalışır. Bu düşüncelerini yabancıların da Türkçe hakkındaki görüşleri ile kuvvetlendirir. Ali Suavi`ye göre Türkçe`nin diğer dillerden farkı az kelimeyle çok şey anlatma gücüne sahip olmasıdır. Ali Suavi, Ulumdaki “Lisan ve Hatt-ı Türki” makalesinde Türkçenin kulağa hoş gelen zengin vurguya sahip olduğunu ileri sürerek imkanlarının Avrupa dillerinden daha üstün olduğunu belirtir. O, dilin sadeleşmesini halkın cahillikten kurtarılması meselesi olarak görür. Hemen hemen birçok yazılarında bu görüşü vurgular. Ali Suavi dilde sadeleşme hareketini sistemli şekilde icra eden ve eserlerinin dilinin sadeliği bakımından Ali Şir Nevai`nin örnek şahsiyetden biri olduğunu gösterir. Ali Suavi, dilin sadeleşmesi meselesine tasfiyeli nazarı ile bakmamış. Ona göre dil canlı bir varlıktır ve başka dillerden kelime alınması ihtiyaca binaen mümkündür ve gereklidir. Ali Suavi`nin alfabe ve imla ile ilgili en kapsamlı yazısı, “Muhbir” gazetesinin 47. sayısındaki “Hattımızın İslahı” başlıklı makalesidir. Bu makalede alfabe ve imlaya dair o güne kadar öne sürülen dört görüş incelenmiştir. “Kısm-ı evvel: Hurufumuzun eşkâl-i ma’lumasını oldukça ibkâ ile ihtirâ olunacak harekeleri şıkk-ı mahsusuyla satır içinde derc etmek. Kısm-ı sânî: Hurufumuzun eşkâl-i ma’lumesini nisbetle tağyir ve takti’ edip meselâ Fransız hurufuna benzetecek bir hâle koymak. Kısm-ı sâlis: Hurufun eşkâlini ber-vech-i mezkûrla tağyirle berâber lâzım gelecek hareke ve işâretlerin hepsini satır içinde derc etmek. Kısm-ı Rabi’: Hurufumuzun eşkâl-i mazbutasını tağyir ve takti’ etmeyip ve hârekâtı satır içinde derc etmeyip öteden beri ma’lum olan harekelerimizi müptedilere ta’lim için kullanmak, fakat noksan görünen huruflar ve harekeler için işâretler ihtirâ edip bu işâretleri eski harekelerimiz gibi huruf üstüne yazmaktır.” (4)
Suavî bu dört görüşten dördüncüsünün yani alfabenin değiştirilmeyip okumada kolaylık sağlayacak bazı ünlü harflerin eklenmesini ve okumaya yeni başlayanlar için de metinlerin harekeli olarak verilmesini benimsemiştir
Sonuç: Ali Suavi dili, dönemi için çok sade ve anlaşılırdır. Ali Suavi`nin dilinin sadeliği ve sadeleşmesi yolundaki çabaları kendisinin dil yöneticiliğini yaptığı ve bir çok makalerinin yayınlandığı Muhbir ve Ulum gazetelerinden belli olmaktadır. Onun makale ve yazıları, dilin sade olmasının yanısıra Türkçeciliğin savunulması niteliğindedir.
|