Conference committees conference chairs c

AZƏRBAYCAN – YAPONİYA ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏRİ 

 

Gülnar YUNUSOVA 

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

 

Ədəbiyyat  xalqlar  asarında  mədəni  əlaqələrin  ən  məşhur  forması  kimi  daim  özünü 

doğrultmuşdur.  Xalqlar  arasında  dostluq,  həmrəylik,  qarşılıqı  anlaşmanın  formalaşmasında  mədəni 

inteqrasiyanın ən qədim, ənənəvi və daha səmərəli vasitələrindən biri də ədəbi mübadilə, yaradıcılıq 

əlaqələridir. Müasir dövrdə ədəbiyyat sahəsində beynəlxalq mədəni əlaqələrin dövlət siyasəti əsasında 

planauyğun, ardıcıl şəkildə reallaşdırılmasının tarixi əhəmiyyəti danılmazdır. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1006

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 

1991-ci  ildə  Azərbaycanın  müstəqillik  əldə  etməsiylə  Yaponiya  ilə  bütün  əlaqələrin  yenidən 

qurulması  prosesi  də  başlanmış  və  çoxcəhətli  inkişaf  mərhələsinə  çatmışdır.  Beynəlxalq  aləmdə 

iqtisadi  cəhətdən  qüdrətli  dövlət  kimi  önəmli  mövqe  qazanmış  Yaponiya  yeni  texnologiyanın  vətəni 

olmaqla yanaşı, həm də bənzərsiz mədəniyyət ölkəsidir. Azərbaycan və Yaponiya “Böyük İpək Yolu” 

adlanan  qədim  karvan  yolunun  üstündə  yerləşdiyindən  bu  iki  ölkə  arasındakı  qarşılıqlı  mədəni 

əlaqələrin  tarixi  kökləri  qədimlərə  söykənir.  Tarixi  İpək  Yolunun  əhəmiyyəti  olduqca  böyükdür,  o, 

Şərq və Qərb arasında mədəni bir körpü rolunu oynamışdır. Məhz ədəbiyyat xalqlar arasında mədəni 

əlaqələrin  ən  məşhur  forması  kimi  daim  özünü  doğrultmuşdur.  Sovet  rejimi  dövründə  müttəfiq 

respublikalarla, eyni zamanda xaricdə yaşayan adamlarla ədəbi mübadilənin aparılması kimi əlaqələrin 

inkişaf dinamikasında müəyyən enmə-qalxma prosesləri özünü qabarıq şəkildə göstərirdi. Tədqiqatçı 

M.Qasımov 40-50-ci illərdə aparılan işin məzmununu belə təhlil edir: «40-50-ci illərin ortalarınadək 

ədəbi sahədə əlaqələr zəif idi və o da Azərbaycan ziyalılarının təqsiri deyildi. Dövrün siyasi ab-havası, 

şəxsi  idarə  üsulu,  beynəlxalq  münasibətlərdə  “soyuq  müharibə”nin  hökmranlıq  etməsi  əlaqələrdə 

böyük  maneə idi». Uzun müddət Yaponiya ilə gərgin münasibətləri olan SSRİ, nəhayət, 1956-cı ilin 

oktyabrında bu ölkə ilə diplomatik münasibətlər yaratdı. Həmin münasibətlərin müxtəlif sahələr üzrə 

bərpasını  təzahür  etdirən  birgə  bəyannamə  imzalandı.  Bu  bəyannamə  Azərbaycan-Yaponiya 

əlaqələrinin  dirçəldilməsinə  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  göstərdi.  Elmi-ədəbi  mübadilələrdə 

irəliləyişlərə nail olunurdu. 

Azərbaycan və Yaponiya ədəbiyyatı tarixinə dair mənbələrin araşdırılmasından görünür ki, bu iki 

ölkənin qarşılıqlı ədəbi əlaqələri qədim dövrlərdən XX əsrə kimi, o qədər də intensiv olmamışdır. Hər 

iki xalqın ədəbiyyatı özünəməxsus səciyyəvi cəhətləri, nailiyyətləri ilə dünya mədəniyyəti xəzinəsini 

zənginləşdirmişdir. Lakin bu iki ədəbiyyatlar arasında birbaşa qarşılıqlı təmas, ünsiyyət özünü büruzə 

verməmişdir. 

Azərbaycan  –  Yaponiya  ədəbi  əlaqələri  XX  əsrin  sonu  XXI  əsrin  əvvəllərində  xüsusilə 

intensivləşmişdir.Ədəbi əlaqələrimizin ən bariz nümunələrindən biri 1985-ci ilin oktyabr ayında yeni 

dünyəvi  əlaqələrin  formalaşmasına  xidmət  edən  Asiya  və  Afrika  yazıçılarının  konfransının  Bakı 

şəhərində  keçirilməsi  idi.  Dünyanın  otuza  yaxın  ölkəsindən,  eyni  zamanda  Yaponiyadan  tanınmış 

yazarların  respublikamıza  gəlişi  milli  ədəbi  həyatda  mühüm  hadisə  idi.  Bu  illər  ərzində  artıq 

Azərbaycan  ədəbi  mühiti  ilə  Yaponiyanın  yazıçı  və  şairləri  arasında  yaradıcılıq  əlaqələrinin  yeni 

məhsuldar  dövrü  başlayırdı.  1988-ci  ilin  oktyabrında  görkəmli  Azərbaycan  ədibi  M.F.Axundzadənin 

175  illik  yubileyi  ilə  bağlı  keçirilən  tədbirlərdə  dünyanın  bir  çox  ölkələrindən  tanınmış 

ədəbiyyatşünaslarla yanaşı, M.F.Axundzadənin nəticəsi, Tokio universitetinin müəllimi Pərarux xanım 

Pezeşk, həmin universitetin professoru İrac Persinadad da iştirak edirdi ki, bu Azərbaycan-Yaponiya 

ədəbi əlaqələrini daha genişləndirirdi. 

 Azərbaycanın  müstəqil  respublika  kimi  dünya  dövlətləri,  o  cümlədən,  Yaponiya  tərəfindən 

tanınması, hər iki ölkədə səfirliklərin açılması, ölkəmizin Yaponiya dövləti ilə təhsil, elm, mədəniyyət 

və  digər  sahələrdə  hərtərəfli  və  perspektivli  birgə  əməkdaşlığı  ədəbi  əlaqələrin  də  daha  dərindən 

öyrənilməsinə və tədqiqinə geniş şərait yaratmışdır. Yaponiya ilə ədəbi əməkdaşlığın keyfiyyətcə yeni 

məzmunda inkişaf etdirilməsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 1998-ci ilin 

fevralında  Yaponiyaya  ilk  səfərinin  çox  böyük  tarixi  əhəmiyyəti  olmuşdur.  Həmin  səfər  ərəfəsində 

Heydər  Əliyevin  Yaponiyada  təhsil  alan  azərbaycanlı  gənclərlə  görüşü  və  söylədiyi  fikirlər 

Azərbaycan  –  Yaponiya  ədəbi  əlaqələrinin  gələcəkdə  inkişaf  etdirilməsinin  prioritetləri  kimi  də 

səslənə  bilər.  Sözügedən  görüşdə  ulu  öndər  bildirmişdir:  «Lazımdır  ki,  yapon  dilini  yaxşı  bilən 

mütəxəssislərimiz olsun. Təkcə dil öyrənmək yox, gərək siz Yaponiyanın – bu qədər inkişaf etmiş bir 

ölkənin  bütün  imkanlarından  bəhrələnəsiniz,  öyrənəsiniz.  Necə  olub  ki,  yaponlar  dünyada  bu  qədər 

böyük bir nailiyyət əldə ediblər? Siz də bunları öyrənin, gətirib Azərbaycanda tətbiq edin, yayın». 

Özünəməxsus estetik və sənət dəyərlərinə malik qədim Yaponiya mədəniyyətinin, onun böyük bir 

hissəsini  təşkil  edən  ədəbiyyatın  tarixi  minilliklərlə  ölçülür.  Yapon  bədii  –  fəlsəfi  fikir  tarixini 

araşdıran  mütəxəssislərin  də  vurğuladığı  kimi,  buddizm  və  konfusizm  dəyərləri  təsiri  ilə  meydana 

çıxan  bu  Uzaq  Şərq  ada  ölkəsinin  milli  poeziyası  dünya  mədəniyyətinin  incilərindən  sayılır. 

Azərbaycan  oxucuları  müxtəlif  şairlərimiz  və  tərcüməçilərimiz  tərəfindən,  davamlı  olmasa  da, 

vaxtaşırı  rus  dili  vasitəsilə  çevrilərək  təqdim  edilən  klassik  yapon  poeziya  nümunələri  ilə  yanaşı, 

gündoğar ölkənin bədii nəsri ilə də yaxşı tanışdır. Eyni zamanda, Azərbaycan ədəbiyyatında XX əsr 

boyu  Yaponiya  mövzusu  əksər  hallarda  Hiroşima  və  Naqasaki  faciələrinin  yad  edilməsi  və 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1007

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

mənalandırılması ilə bağlı olmuşdur. Bu baxımdan Yaponiyada səfərdə olmuş xalq şairi Rəsul Rzanın 

“Yaponiya  motivləri”  şeirlər  silsiləsi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Görkəmli  sənətkarın  “Yaponiya 

motivləri” silsiləsi, hər şeydən qabaq, Yaponiya haqqında oxucularda dolğun, obyektiv və obrazlı fikir 

formalaşdırmaq  məqsədini  daşıyır.  Sovet  ideologiyasının  tələblərinə  görə  kapitalist  idarə  üsuluna 

əsaslanan  xarici  ölkələr,  o  cümlədən  də  Yaponiya  barəsində  dərsliklərdə  və  mətbuatda  birtərəfli 

informasiyaların möhkəm yer tutduğu bir şəraitdə bu ölkə haqqında obyektiv söz demək böyük cəsarət 

tələb  edirdi.  Belə  bir  vaxtda  Rəsul  Rza  heç  nədən  çəkinmədən  Yaponiyanı  necə  varsa  olduğu  kimi, 

bütün əsas cizgiləri ilə təqdim etməyi bacarmışdır. 

Görkəmli  sənətkar  Nəbi  Xəzrinin  yaradıcılığında  Yaponiya  mövzusunun  özünəməxsus  yeri 

vardır.  Yaponiya  səfərindən  sonra  qələmə  aldığı  “Yaponiya  dəftərindən”  şeirlər  silsiləsinə  şairin  on 

şeiri  daxildir  ki,  burada  Yaponiya  həyatının  ayrı-ayrı  məqamları,  yaddaqalan  anları  böyük  ilhamla 

poetikləşdirilmişdir. 

Eyni zamanda, xalq şairi Fikrət Qocanın “Xirosima”, Əli Kərimin “Xirosimada məktəbsiz uşaq” 

şeirlərində də Yaponiya mövzusu öz əksini tapmışdır. Fikrət Qoca Hiroşima faciəsini “XX əsrin səbri 

partlamışdır”  şəklində  təqdim  etmişdir.  Görkəmli  şair  Əli  Kərimin  “Xirosimada  məktəbsiz  uşaq” 

şeirində  həmin  faciədən  ağır  xəsarət  aldığı  üçün  məktəbə  gedə  bilməyən  qızın  nisgili  ifadə 

olunmuşdur.  

1968-ci ildə Yasunari Kavabata, 1994-cu ildə isə Oe Kenzaburo ilə Beynəlxalq Nobel mükafatı 

qazanan  yapon  ədəbiyyatına  maraq  bütün  dünyada  olduğu  kimi  ölkəmizdə  də  geniş  vüsət  almışdır. 

Nobel mükafatı laureatlarının həyat və yaradıcılığı haqqında məqalələr, seçilmiş əsərlərindən edilmiş 

tərcümələr artıq Azərbaycanda yapon ədəbiyyatının tədqiqi sayıla bilərdi. 

Rza  Talıbovun  elmi  araşdırmalarının  nəticəsi  kimi  çap  etdirdiyi  “Azərbaycan-Yaponiya 

əməkdaşlığı”  kitabı  Azərbaycanın  gündoğar  ölkə  ilə  əlaqələrinin  tədqiqi  baxımından  olduqca 

diqqətəlayiq  əsərdir.  Müəllif  ilk  dəfə  olaraq  Azərbaycan-Yaponiya  ədəbi  əlaqələrini  tədqiqata  cəlb 

etmişdir. 

Bu  gün  Yaponiya  ilə  Azərbaycan  arasında  bir  çox  sahələrdə  əməkdaşlıq  əlaqələri  qurulur.  Bu 

əlaqələrin  ədəbiyyat  sahəsində  də  inkişaf etdirilməsi, hər iki  xalqın  mədəniyyəti  arasında  körpülərin 

qurulmasına geniş imkanlar aça bilər. Azərbaycan – Yaponiya ədəbi əlaqələrinin genişləndirilməsində 

ölkəmizdə  yapon  dili  və  ədəbiyyatının  tədrisi,  Azərbaycan  dilində  yapon  ədəbi  nümunalərinə  aid 

ədəbiyyatın  artırılması,  elmi  konfransların  təşkili,  festival  və  müsabiqələrin  keçirilməsi,  yapon 

ədəbiyyatı üzrə tədqiqat işlərinin aparılması vacibdir. 

 

 

ÖMƏR FAİQ NEMANZADƏNİN SATİRİK BƏDİİ NƏSRİNDƏ                  

MİLLİ MÜSTƏQİLLİK İDEYALARI 

 

Pərvin HÜSEYNOVA 

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Görkəmli  mollanəsrəddinçi,  istedadlı  publisist,  ictimai  xadim  Ömər  Faiq  Nemanzadə  böyük 

Mirzə  Cəlilin  ən  yaxın  silahdaşı,  məsləkdaşı  idi.  Onun  bədii  nəsrində  –  hekayələrində,  məqalə  və 

felyetonlarında,  məruzə  və  məktublarında  özünü  büruzə  verən  satirik  çalar  ədibin  mənsub  olduğu 

ədəbi  məktəbin  əhval-ruhiyyəsini  ifadə  edir.  Mühərririn  satirik  publisistik  yazıları  onun  ən  incə 

mətləbləri  belə  satirik  gülüşün  pərdəsinə  bürüyərək  vaxtında  ünvanına  çatdırma  məharətini  nümayiş 

etdirir. 

Ömər  Faiq  Nemanzadə  yarı  ciddi-yarı  zarafat  dillə  yazılan  bu  qəbil  əsərlərində  Azərbaycan 

millətinin, türk  xalqlarının,  İslam  ümmətinin pozulan haqlarını,  tapdanan  hüquqlarını təəssübkeşliklə 

tələb  edirdi.  Onun  1903-1920-ci  illər  arası  qələmə  alınan  məqalə  və  felyetonlarında  Azərbaycan 

xalqının ictimai-siyasi mübarizəsi öz əksini tapırdı.  

“Hanı bizlərdə insanca övlad, millət və vətən məhəbbəti?” – deyən Ömər Faiq bir milli ideoloq 

olaraq  xalqın  bu  gününü,  gələcəyini  düşünür,  keçmişini  yadına  salırdı:  mətbuatda  millət,  dil  kimi 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1008

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

məsələləri  qabardır,  milli  kadrların  hazırlanması,  təhsil  problemini  qoyur,  bir  sözlə,  qədim  və  şanlı 

tariximizə, çağdaş həyata müraciət edərək xalqı özünə tanıdırdı. 

Yazıçının  XX  əsrin  əvvəllərində  qələmə  alınan  yazılarına  nəzər  salarkən  dövrün  mənzərəsi 

çılpaqlığı  ilə  üzə  çıxır.  Ömər  Faiqin  məqsədi  onun  öz  dili  liə  desək,  “yaralarımızı  basdırmaq  deyil, 

lazım gəlsə, ta dərinlərinə qədər açıb göstərmək” olmuşdur. O, məşhur “Dərdimiz və dərmanımız” adlı 

məqaləsində  oxucularına  müraciətlə  deyirdi:  “Qardaşlar,  acı,  lakin  doğru  sözdən  inciməyin.  Dərdini 

söyləməyən dərman bulmaz”. 

Onun  “Şərqi-Rus”,  “Həyat”,  “İrşad”,  “Tərəqqi”,  “İqbal”  və  “Yeni  iqbal”,  “Açıq  söz”, 

“Azərbaycan”  qəzetlərdə,  “Molla  Nəsrəddin”,  “Qardaş  köməyi”  məcmuələrində,  “Qeyrət” 

mətbəəsində  nəşr  olunan  kiçik  həcmli  kitablarında  işıq  üzü  görən,  milli  şüuru  formalaşdırmaq 

istiqamətində qələmə aldığı proqram xarakterli yazılarında bir neçə mətləb daha qabarıq şəkildə özünü 

büruzə verir. Bu da, əsasən, aşadıdakılardan ibarətdir: 

– cəhalətə qarşı mübarizə, xalqı maariflənmək, ana dilində təhsil potensialı, mənəvi tərəqqi;  

– milli birlik və ümumən türk xalqlarının birliyi;  

–  din  xadimlərini  məzhəb  davalarına,  xalq  nümayəndələrini  firqə  savaşlarına  son  qoymağa  və 

xalqın dilindən çıxış etməyə çağırmaq;  

– yaranan siyasi böhrandan xalqın mənafeyinə uyğun istifadəyə səsləmək; 

– ana dili və əlifba məsələsi və s. 

1903-cü  ildə  dərc  olunan  “Dərdimiz  və  dərmanımız”  adlı  məqaləsində  müəllif  oxucularına 

səslənərək  onları  başqa  xalqlardan  ibrət  götürməyə  çağırır:  “Yanı  başımızdakı  dükan  yoldaşımız, 

həmşərimiz,  tanıdığımız  ermənilərin,  gürcülərin  halına,  işlərinə,  bir  də  bizim  hamımıza,  səfalətimizə 

yad  gözlə  deyil,  diqqətlə  baxalım  ki,  aramızda  dağlar  qədər  təfavüd  var.  Onlar  hünərli,  məlumatlı, 

rahat,  asudə,  biz  isə  əksəriyyətlə  çoban  –  “Şükr  allaha  islamam”,  –  deyib,  yuxulayan,  həqir,  fəqir, 

cahil, qafil ... qalmışız”. 

Müəllif başqa məqalələrində də Şərqdə, İslam aləmində, Türk dünyasında tərəqqiyə nail olmanın, 

dünya  xalqları  və  dövlətləri  sırasında  nüfuz  qazanmanın,  itirdiklərimizi  geri  qaytarmanın  yeganə 

yolunu  maariflənmədə  görür  və  müsəlman  xalqlarını  məğlubiyyətinin  səbəblərini  arayıb,  nəticə 

çıxarmağa, nöqsanlarını islah etməyə çağırırdı. O, “Nə üçün haqqımızı istəmiriz?” adlı məqaləsində bu 

xüsusda yazırdı: “Biz müsəlmanlar ki, iki-üç yüz ildən bəri hər cəhətlə məğlub ola-ola gəlməkdəyiz 

itirdiyimizi qazanmaq və yenidən maariflə qüvvətlənmək üçün gündüz deyil, gecə belə çalışmaq fərz 

olduğunu yazmaq belə artıqdır”.  

Ömər  Faiq  Rusiyada  hüquqları  pozulan  müsəlman  xalqlarının,  İranda  zülmə  məruz  qalan 

azərbaycanlıların,  dünyada  məskun  olan  türklərin  hər  bir  uğuruna  sevinir,  zamanında  haqlarını  tələb 

etmələrinə çağırışlar edirdi. “Ağacı qurd içindən yeyər” adlı felyetonunda 1905-ci il hadisələrinə, yeni 

islahatlarla bağlı çıxışlara, qlasnı seçkilərinə işarə edərək: “Bir neçə ay əvvəl Rusiya müsəlmanları bir 

xeyli qeyrət və hərəkətə gələn kimi oldular. Uzun qəflətdən birdən-birə ayıldıqlarını guya göstərmək 

istədilər.  Hər  tərəfdən  hay-küy  qopdu.  Hər  yanda  qulaqlarımız  “islah-reforma”  sözlərilə  doldu.  ... 

dərdlərini,  istəklərini  paytaxt  qəzetinə  yazdırıb  aləmə  elan  etdilər.  Böyük  dövlət  kişiləri  ilə  üz-üzə 

görüşdülər. Zərurətlərini, dərdlərini dil ilə bəyan etdilər. ... biz də qeyri-məzhəb rus təbəqəsinə verilən 

hüquq və müsaidələri gözləyirik”, – yazırdı.  

Müsəlman  ruhanilərinin  “Ömər  ilə  Əli”  məsələsini  qabardarkən  erməni  ruhanilərinin  xalqı 

silahlandırıb  müharibəyə, torpaqlara sahiblənməyə,  türkün  soyunu  kəsməyə  səsləməsini  görən  Ömər 

Faiq  “İdareyi-ruhaniyyələrimiz  nə  vaxt  düzələcək?”  adlı  məqaləsində  yazırdı:  “Qonşularımızın 

fərasətini  inkar  etmək  olmaz.  Mövqeyə,  politikaya  görə  çox  gözəl  iş  görürlər.  ...  hər  cür  mili,  siyasi 

işlərini  kilsə  maskası,  pərdəsi  altında  köçürürlər.  ...  “İdareyi-ruhaniyyələrimiz  nə  vaxt  düzələcək?” 

sualı hara, bu hekayələr hara?”  

Ömər Faiq Nemanzadənin milli oyanışa səsləyən, milli birliyə dəvət edən əsas yazılarından biri, 

bəlkə  də  birincisi  “Məzlum  nə  böyük  zalımdır”  adlı  məqaləsidir.  Bu  felyetonda  zahirən 

maarif,müəllim,  dil  məsələsini  qoyan  müəllif  əslində  xalqı  milli  oyanışa,  azadlıq  mücadiləsinə 

səsləyir.  “...  Bəli,  vaxtdır,  biz  də  tərpənək,  hüququmuzun  mühafizəsinə  çalışaq,  haqq  və  müsavat 

yolunda  tökülən  qanların  səmaya  əks  edib  süni  şəfəqlər  təşkil  edən  belə  həngamələrdə  aciz  və 

miskinlər kimi qafilanə yatmayaq...” 

Müəllifin  Arazın  o  tayında  da  baş  verən  məsələlərə  münasibəti  adekvatdır.  Ömər  Faiq  İran 

azərbaycanlılarının  taleyi  üçün  də  narahatdır.  İran  məşrutə  hərəkatının  uğurlarını  izləyən  mühərrir 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1009

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

“Alınan  azadlığı  nə  cür  saxlamalı”  başlıqlı  yazısında  xəbərdarlıq  edir,  İranda  ruhanilərin  özlərinə 

dəyən  zərəri  qarşılamaq  üçün  hadisələrin  məcrasını  yenidən  geri  döndərmək  cəhdləri  edəcəyini 

söyləyir və bunun qarşısını vaxtında almağın zəruri olduğunu göstərir. O yazır: “Bunlar bir-bir bəhanə 

edib  “Ədlət”  kimi  qəzetləri,  Təbrizin  milli  məclisi  kimi  ədalətxanələri  yavaş-yavaş  bağladıb  köhnə 

istibdadı qayət hiylə və politikalı vasitələr ilə bərqərar etməyə çalışacaqlardır”. 

Bəzi  yazılarına  diqqət  etdikdə  Ömər  Faiq  Nemanzadəni  bir  milli  ideoloq  olmaqdan  savayı, 

hadisələri  qabaqlayan,  düzgün  siyasi  proqnozlar  verməyi  bacaran  istedadlı  politoloq  kimi  də 

qiymətləndirə  bilərik.  Məsələn,  o,  1906-cı  ildə  qələmə  alınan  “Millətpərəstlik  zamanıdır”  adlı 

məqaləsində  yazırdı:  “Əgər  Zəngəzur,  Qarabağa  vaxtında  kömək  edə  bilməsək,  o  əhəmiyyətli  yerlər 

əlimizdən çıxarsa, yaxşı biliniz ki, cümləmiz qeyrət və namussuzluqla yad olunmaqdan savayı bütün 

məmləkətlərimiz,  bütün  həyatımız  əbədi  təhlükələrə  düçar  olacaqdır.  Halbuki  bu  bir  aləm  yetim 

balaların həyatını qurtarmaq gələcəkdəki təhlükənin qabağını indidən saxlamaq o qədər çətin bir zad 

deyil”.  

Fikrimizcə,  Ömər  Faiq  Nemanzadənin  ən  böyük  ruh  düşkünlüyü  yaşadığı  an  məhz  milli 

hökumətin,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  süqutundan  sonra  olmuşdur.  Belə  ki,  mühərrirlik 

fəaliyyəti  boyu  xalqını  milli  hökuməti  formalaşdırmağa  hazırlayan,  istiqamətləndirən,  ruhlandıran 

ideoloq  bu  arzusuna  nail  olsa  da,  əldə  olunan  nailiyyətin  itirilməsi  ilə  barışa  bilmir.  1920-ci  ilin 

iyununda dərc etdirdiyi məqaləsində müəllif yenə də açıq fikirliliklə son ümidi qorumağı vacib sayır. 

“Milliləşmək” adlı bu yazısında milli diriliyin mayasının ana dili olduğunu, onu qorumağın vacibdən 

vacib olduğunu göstərir. Müəllif yazır: “Canlı işlər, tarixi dəyişiklikklər bizə göstərir ki, hər cəmiyyət, 

hər fərd, hər dürlü ənənəsindən, mqəddəsatından, imkan və etiqadından az-çox əl çəkdiyi halda, milli 

dilindən  əsla  və  əsla  vaz  keçməmişdir. Və  heç  vaxt  da  keçməz.  Çünki  bir  millətin  ədəbiyyata  malik 

dili  o  millətin  ruhu,  nişaneyi-mövcudatıdır.  Ondan  məhrum  olduğu  gün  mərhum  olmuş,  ondan 

uzaqlaşdığı gün qəbrinə yaxınlaşmış deməkdir”. 

 

 

NİZAMİNİN İNSANLIQ FƏLSƏFƏSİNDƏ İLAHI EŞQ PROBLEMİ 

(Leyli və Məcnun poeması əsasında) 

 

Aysel İSLAMOVA, Məmməd QOCAYEV  

Bakı Slavyan Universiteti  

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

 

 

Nizaminin  eşq  fəlsəfəsi  onun  ruh  fəlsəfəsidir.  Eşqin  təntənəsi  ruhun  təntənəsidir,  eşqin  faciəsi 

ruhun faciəsidir. Nizami fəlsəfəsində eşq ilahi ruhun maddi varlıqdakı və o cümlədən, insan qəlbindəki 

ifadəsidir.  Eşq  vasitəsi  ilə  insan  itirilmiş  hormoniyanı  qaytarmaq  istəyir.  İnsan  ruhən  dünya  ilə 

yekdilliyə  can  atır.  Bu  prosesin  son  və  ən  yükək  mərhələsi  dindir  –  insanın  insana  tapınmasıdır. 

Nizami gözəl dərk edirdi ki, eşq insan ruhunu sarsıdan və ucaldan ən güclü ehtiraslardan biri, bəlkə də 

birincisidir.  Eşq  insanın  özünü  unutması,  özündən  əl  üzüb  başqa  bir  fərdlə  ruhən  birləşməsidir. 

Nizaminin insanı real aləmdən ruhu aləmə əzablı və şərəfli bir yol keçir. Bu yolda Məcnun Xosrovdan 

bir  addım  qabaqda  oldu.  O  bütün  təbii  və  ictimai  dəyərlərdən,  real  aləmdən  üz  döndərmiş,  ruhi  və 

mənəvi  dəyərlərə,  ideal  eşqə  üz  tutmuş,  lakin  son  məqsədə,  ilahi  aləmə  çata  bilməmişdir.  Onun 

faciəsinin elə səbəbi də bundandır. Leylinin ölüm qabağı Məcnuna çatdırmaq istədiyi vəsiyyətində o, 

deyir: 

Amandı, bundan gözünü  

Allahın kərəmindən başqa bir kəsə dikmə! 

Gördün mü ki, yanlış yola düşdün,  

Özün kimi birisinə göz dikdin?  

Beləliklə,  Məcnunun  ləyaqəti  onun  qəbahətinə  çevrilir,  eşqdəki  fədəkarlığı  onun  faciəsini  təyin 

edir.  

Leylini  intəhasız  bir  məhəbbətlə  sevməsi  Məcnunun  fədəkarlığıdır,  onun  ən  böyük  ləyaqətidir. 

Məcnun Allahı axtarmadı, ona tapınmadı. O, daim Leylini axtardı və ona tapıındı. Məcnunluq insanın 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1010

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

ruhi kamillik dərəcəsidir, adəm övladının cənnətə qayıtmaq cəhdidir. Əgər Xosrov və Şirin məhəbbəti 

cənnətdən qovulmuşlar nəslinin yerdəki ziddiyyətli və qüsurlu məhəbbətidirsə, Leyli və Məcnun eşqi 

insan  xilqətinin  qüsursuz  və  saf  eşqidir  ki,  bu  da  ruhi  kamillik  baxımından  cənnət  əhlinə  xas 

xüsusiyyətdir.  Məcnunun  Leyliyə  olan  məhəbbəti  insanın  Allaha  olan  məhəbbətinin  başlanğıcıdır. 

Onun  eşqinin  mənası  ondanır  ki,  bu  eşq  fərdi  ruhi  təklik  vəziyyətindən  çıxarıb,  başqa  bir  fərdə 

qovuşdurur.  Bir  növ  iki  fərdi  ruhun  birləşməsi  hadisəsi  baş  verir.  Məcnun  məhəbbəti  bütpərəst 

məhəbbətdir. Sanki, insan ruhu öz mütləq dayağını axtarır. Eşq Məcnun qəlbinə sevinc əvəzinə iztirab 

gətirdi?  Bunun  səbəbi  nədir?  Eşq  insan  ruhunun  insan  ehtirasları  ilə  mübarizəsidir.  Eşq  insanı  ruhi 

kamilliyə  aparan  qüvvədir.  Aşiqlik  insanın  özünə  qəsdidir.  Məcnunun  faciəsinin  əsl  səbəbkarı  təkcə 

mühit deyil, həm də aşiqin özüdür.  

Ədəbiyyatda faciəvi – günah adlı kateqoriya vardır. Qəhrəmanın günahı olmasa faciə də olmaz. 

Faciəvi  günah  öz  mahiyyəti  etibarı  ilə  qəhrəmanın  hər  hansı  məziyyətinin  nəticəsi  və  ifadəsidir. 

Məcnunun günahı Leylinin sevməsi deyil, onu intəhasız qeyri-adi bir məhəbbətlə sevməsidir. Sevmək 

günah  deyil.  Lakin  qadını  ilahi  qədər  sevmək  günahdır.  Məcnun  Leylini  İlahi  qədər  sevir.  Bu 

məziyyətdən  doğan  günahdır.  Məcnun  eşqi  adi  bir  məhəbbət  olsaydı,  heç  bir  faciə  baş  verməzdi. 

Məcnuna isə başqa cür sevmək adi, bayağı görünür. Bu eşq ilahi qatdan ailə səviyyəsinə enə bilməz. 

Məcnunun faciəsi başqa faciələrdən fərqli olaraq kəskin, münaqişəsiz və mübarizəsiz baş verir. Daha 

doğrusu  münaqişə  və  mübarizə  qəhrəmanların  daxilində  onların  ruhunda  cərəyan  edir.  Zahirən  isə 

onlar  çox  süst  və  possiv  görünürlər.  Məcnun  onsuz  da  Leylisiz  yaşayır  və  onun  xəyalı  ilə 

kifayətlənirdi. O zaman belə bir sual yaranır: Nə üçün Leylinin ölümündən sonra Məcnun onu xəyalı 

ilə  yaşamadı?  Çünki  Məcnunun  təfəkkürü  sırf  simvolik  təfəkkür  idi.  Simvolik  təfəkkürdə  ilahi  özü 

ruhu  varlıq  kimi  dərk  olunsa  da  real  əsasa  söykənməlidir.  Ona  görə  də  Nizami  təsəvvüründə  həyatı 

sevmək  bütpərəstlik,  ölümü  sevmək  isə  Allahpərəstlikdir.  Bundan  sonra  Məcnun  ruhunun  müstəqil , 

azad və əbədi həyatı başlanır ki, bu da axirətdə davam edir.  

Məcnun öz eşqi ilə zaman və mühitə sığmır, günahkar olur – günahsız günakardır. Məcnun eşqi 

daim aşiqlərin yoluna işıq saçaraq Məcnunluq bəşəriyyətin canatdığı, lakin çata bilmədiyi bir idealdır. 

“Leyli  və  Məcnun”  da  eşq  əsas,  insani  keyfiyyət,  əsas  estetik  dəyər,  təbii  və  ruhi  gözəlliyin 

harmoniyası  kimi  ön  plana  çəkilir.  Poemada  insani  həvəslərlə  yanaşı,  ilahi  eşqin  sədası  və  ali  bir 

harmoniya  həsrəti  duyulur.  Lakin  bu  harmoniya  tez-tez  pozulur  və  nəhayət,  əsərin  sonunda  ruhi 

gözəllik  fiziki  gözəlliyə  qalib  gəlir.  “  Leyli  və  Məcnun  ”  da  öz  əksini  tapan  eşq  problemi  həm  də 

müəllif nöqteyi-nəzərindən fəlsəfi ricətlər şəklində açıqlanır. Füzuli fəlsəfəsində eşq ilahi ruhun maddi 

varlıqları  o  cümlədən,  insan  qəlbindəki  ifadəsidir.  Eşq  xilqətlə  Xaliqin  söhbətidir.  Aşiqin  məşuqəyə 

olan sözüdür.    

Əsərdəki  eşq  başqalarınkından  fərqli  olaraq,  insanın  insana  yox,  bəndənin  Allaha  olan  eşqidir. 

Füzuli  əsərində  qəhrəmanının  göz  yaşının  dinməsini  istəmir.  Çünki  bu  göz  yaşı  əgər  bitərsə, 

qəhrəmanın da  Allaha  olan  məhəbbət  bitər.  Bu  həm  də  onu  yada salır  ki,  Məcnun  körpəlikdən  qəm, 

kədər çəkməyi öyrənmək istəyir. O, eşqi və zəmanəsini ittiham edir.  

Əsərdəki 

eşq 

fərdin 

iradəsindən  asılı  olan  bir  məhəbbət  macərası  deyil,  aqibət  işidir,  alın  yazısıdır,  ilahi  iradənin 

hökmüdür.  İslama  qədərki  bütpərəstlik  məhz  bu  cür  simvolik  təfəkkür  formasıdır.  Burada  bütsüz 

İlahini duymaq mümkün deyil. Məcnunda büt kimi ilk əvvəl Leylini axtarır, ona tapınır, lakin əsərin 

sonraki gedişində və sonra yaxınlaşdıqca aydın olur ki, Məcnun eşqi artıq İlahi qata yüksəlmişdir. 

Məcnun ruhunun müstəqil , azad və əbədi həyatı başlanır ki, bu da axirətdə davam edir. Yerdəki 

ruhi işgəncələr cənnətdəki ruhi nəşəyə əsas yaradır və yol açır. Budur, Füzulinin insan və onun həyatı 

haqqındakı islami təsəvvürlərin yekunu.