Conference committees conference chairs c

“YƏHUDI ƏLIFBASI” YOXSA İNSANLIĞIN ƏLIFBASI?” 

 

Xəyalə ƏFƏNDİYEVA 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Çağdaş  Azərbaycan  nəsrinin  görkəmli  nümayəndəsi  Seyran  Səxavətin  yaradıcılığı  milliliyi, 

xəlqiliyi, toxunduğu problemlərin aktuallığı və ümumbəşəriliyilə diqqəti cəlb edir. Onun yaratdığı hər 

bir xarakter milli koloritlə yanaşı, həm də özündə bəşəri dəyərləri ehtiva edir. Ümumbəşəri mövzular 

hesab olunan - həyat və ölüm, dünya və insan, xeyir və şər, əxlaq və mənəviyyatsızlıq problemi, fərdin 

və  bütövlükdə  cəmiyyətin  faciəsi  yazıçının  qələmində  yüksək  psixoloji  səviyyədə,  konkret  hissi 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1047

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

formalarda  öz  bədii  təcəssümünü  tapmışdır.  Ədibin  bütün  əsərləri  problem  ciddiliyi,  tarixiliklə 

səsləşən müasirliyi, həyati materialların zənginliyi, müəllif mövqeyinin fəallığı ilə seçilir.  

Azadlığı  əlindən  alınan,  torpağından  didərgin  salınan,  öz  vətənində  köçkün  həyatı  sürən, 

mümkünsüz qayıdışın əzabını yaşayan, məğlub edilən və hələ də məğlubiyyətini dərk edə bilməyən, 

dərk edə bilmədiyi üçün də yeni bəlalara sürüklənən millətin faciəsini özündə əks etdirən “Nekroloq”, 

“Yəhudi  əlifbası”,  “Qızıl  teşt”,  “Sanatoriya”,  “Ocaq  daşı”,  “Ağrı”,  “Persona  non  qrata”  və  s. 

əsərlərində yazıçı sanki ciddi bir xəbərdarlıq, çağırış intonasiyası ilə cəmiyyətə üz tutur, insanları öz 

tarixi  kimliyini,  milli  mahiyyətini  dərk  etməyə  çağırır,  düşündürür  və  düşdüyü  bəlalardan  xilas 

olmağın  yollarını  göstərir.  Bu  əsərlərdə  insanların  pula  satılması,  mənəviyyatın  kirəcləşməsi, 

deformasiyaya  uğraması,  milli  dəyərlərin  aşınması  kimi  bütün  dövrlərdə  və  cəmiyyətlərdə  özünü 

göstərən insani naqisliklər fəal yazıçı mövqeyindən güclü tənqid edilmişdir.  

Seyran  Səxavətin  “Yəhudi  əlifbası”  əsərində  geniş  mənada  totalitarizmin,  despotizmin  tənqidi, 

tirançılığa,  avtoritar  rejimə,  sadizmə  qarşı  mübarizə  mühüm  yer  tutur.  Yazıçının  işıqlandırdığı 

məqamlar  regional  məsələ  deyil,  sözün  tam  mənasında,  ümumbəşəri  mahiyyət,  planetar  səciyyə 

daşıyır. Yüksək sənətkarlıqla yazılan bu əsərdə zamanların və nəsillərin əlaqəsi ön planda verilir. Ədib 

həyat  hadisələrini,  real  gerçəklikləri  elə  işıqlandırır  ki,  zahirən  adi  görünən  məsələlərin  əslində, 

mahiyyət  etibarilə,  ümumbəşəri  problem  olduğu  aydınlaşır.  O,  ümumbəşəri  problemlərə  və  planetar 

mövzulara  toxunduqca  şərti-metaforik  üslubun  ifadə  imkanlarından  bəhrələnir.  Şərti-metaforizmdən 

istifadə  yazıçıya  məkan  və  zaman  hüdudlarını  genişləndirmək,  ifadə  ediləcək  mənanı 

ümumiləşdirmək,  fəlsəfiləşdirmək  və  dərinləşdirmək  imkanı  verir.  Romanının  əvvəlində  yazıçı  real 

həyat həqiqətlərinin, insan cəmiyyətindəki naqisliklərin, mənəvi çatışmazlıqların fonunda bəşəriyyəti 

uçuruma aparan bir sıra aktual, ümumbəşəri problemlərə toxunmuşdur. Oxuduqca müəllifin toplumun 

köklü  problemlərini  bədii  həqiqətə  çevirmək,  həmin  əngəllərə  qarşı  ictimai  mübarizə  əzmini 

gücləndirmək  cəhdi  diqqəti  cəlb  edir.  Xalqın  mentalitetində  əsrlər  boyu  qorunub-saxlanmış  əxlaq, 

davranış, adət-ənənə və bu kimi digər mənəvi dəyərlər getdikcə sürətlə öz təməlindən qopur, ayrılır, 

insanlar şərin, nəfsin və ehtirasların əsiri, qurbanı olur. Bu cür sosial ziddiyyətlərin kökündə ictimai 

ədalətsizlik, vicdansızlıq, mənəvi cəhətdən kasadlıq və s. kimi amillərin durduğunu vurğulayan yazıçı 

əsərin əvvəlində zamanın, dövrün təzadlarla dolu, acınacaqlı bir mənzərəsini yaradır və bu mənzərəni 

yaratmaqla  təkcə  bizim  cəmiyyətimizi  deyil,  bütövlükdə  bəşəriyyəti  saran  ictimai  eyiblərə, 

naqisliklərə,  qüsurlara  ayna  tutur,  insanlığın  mübtəla  olduğu  bu  ümumbəşəri  xəstəlikdən  -  mənəvi 

şikəstlikdən  xilas  olmağın  yollarını  arayır.  Bu  əsəri  oxuduqca  bizə  aydın  olur  ki,  müəllif  təkcə 

özümüzü,  xalqımızı,  ümmətimizi  deyil,  bütün  bəşəriyyəti  narahat  edən  məsələlərə  eyni  həssaslıqla 

yanaşır.  Ədib  cəmiyyətin  inkişafına,  tərəqqisinə  mane  olan  cəhalətə,  mənəvi  geriliyə  rəvac  verən 

ictimai  bəlaları,  əxlaqi  qüsurları  tənqid  edərkən  satiranın  ən  yüksək  forması  sayılan  ifşaçı  gülüşdən 

məharətlə istifadə edir. “Eybəcərliyin eybəcər olduğunu dərk etdirən”, ona qarşı nifrət, mübarizə hissi 

oyadan bu gülüş öz nikbin, humanist məzmununa, bəşəri mahiyyətinə görə həmişə, hər yerdə tənqid 

atəşinə  tutduğu  hədəfdən,  qanun  və  qaydalardan,  qüsur  və  nöqsanlardan  qat-qat  yüksəkdə  durur, 

mütərəqqi ideyaların tribunasına çevrilir. Həyatın, ictimai varlığın ən eybəcər cəhətlərini ifşa edərkən 

belə işıqlı, nurlu təbiətini qoruyub saxlayır.  

Əsərlərindəki  kəskin  satiradan,  ironiyadan  aydın  duyulur  ki,  Seyran  Səxavət  hər  zaman  –  həm 

düşüncəsində, həm də əməllərində haqqın və ədalətin müdafiəçisi olmuşdur. Cəsarətli, aydın mövqeyi 

yazıçının  şəxsiyyət  və  xarakter  bütövlüyü  ilə  əlaqədardır.  Yazıçının  milli-mənəvi  varlığında  bu 

xüsusiyyətlər bütövlüyü və tamlığı ilə üzə çıxır. O, əsərlərində insanların azad, asılı olmadan yaşamaq 

haqqını  o  şəkildə  ifadə  etmiş  və  qabartmışdır  ki,  bununla  əsər  boyu  qaldırdığı  problemlərin  sadəcə 

lokal səciyyə daşıdığını deyil, planetar, ümumbəşəri mahiyyət kəsb etdiyini vurğulamışdır.  

Müəllifin qələminin üstün, qüdrətli cəhətlərindən biri də budur ki, o, ədalətsizliyin, özbaşınalığın, 

dərəbəyliyin  baş  alıb  getdiyi  bir  mühitdə,  cəmiyyətdə  hüquqi  qanunların  görmədiyi,  yaxud  görmək 

istəmədiyi  bir işi  –  yəni,  haqqın, ədalətin  müdafiəsi  işini  öz  üzərinə  götürür  və onu  ləyaqətlə  həyata 

keçirir.  

Bəli,  “qanunların  qılıncı  işləməyən  yerdə  satiranın  qılıncı  iş  görür”.  “Yaramazlıqların  heç  də 

hamısını  qanun  açıb  göstərə  bilməz.  Qanun  yaramaz  xislətli  insanın  mənəvi  pozğunluğunu  deyil, 

cinayəti və pis əməlləri cəzalandırır. Bu, qanunların və cəzanın dairəsindən kənarda qalan bir şərdir, 

ona görə həmin şər satira vasitəsilə aşkar və rüsvay edilməlidir”.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1048

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Sələfi, böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundov kimi Seyran Səxavət də “istehza və məsxərə yolu 

ilə”  yazılan  əsərlərin  tərbiyəvi-idraki  gücünə  inanır.  Onun  hadisə  və  obrazlara  bəslədiyi  gizli  komik 

münasibət  əslində  nikbin  əhvali-ruhiyyədən  doğur  və  gülüş  vasitəsilə  insanı  düşdüyü  bəlalardan 

arınmağa  çağırır.  Sənətkar  bu  yolla  insanın  daxilindəki  hər  cür  qüsurları  aradan  qaldırmaq,  onu 

düşünməyə sövq etmək, özünü dərk etməyə və vətəndaş kimi formalaşmağa, vətənin və millətin taleyi 

ilə  bağlı  düşünməyə  yönləndirir.  Yazıçı  düşünür  ki,  milli  birliyə  milli  şüuru  oyatmaqla,  milli 

düşüncəni  formalaşdırmaqla  nail  olmaq  mümkündür.  Bu,  Seyran  Səxavətin  sənət  kredosu,  sənət 

konsepsiyasıdır.  

Seyran  Səxavətin  əsərləri  dərin  milli  xüsusiyyətlərə  malik  olduğu  kimi  həm  də  ümumbəşəri 

mahiyyət  və  məzmun  kəsb  etməkdədir.  O,  ən  adi  həyat  hadisələrini  belə  ümumbəşəri  səviyyəyə 

qaldırmağı, insanın və insanlığın mənafeyi miqyasında ümumiləşdirməyi bacaran sənətkardır. Seyran 

Səxavət aktuallığına, əhəmiyyətinə baxmayaraq hadisələrin özünü deyil, fəlsəfəsini, mahiyyətini görür 

və əsərləri vasitəsilə bunu göstərməyə çalışır. Yazıçı əsərlərində insan həyatının, düşüncəsinin köklü 

problemlərinə müraciət edir və cəmiyyətin sosial-mənəvi bəlalarını bədii sözə çevirir. 

Ədib satirik ifadə tərzindən, ironiyadan geniş istifadə ilə yazdığı “Yəhudi əlifbası” romanının hər 

səhifəsinə  tükənməz  fantaziyasını,  özünün  başlıca  fikir  və  ideyalarını,  bir  sözlə,  bütün  varlığını 

hopdurmağa çalışmışdır. Əsərdə bir-birindən maraqlı, təsirli və düşündürücü hadisələr yer alıb ki, bu 

da  oxucuda  “roman  içində  roman  aurası”  yaradır.  Müəllif  fikirlərinin  birmənalı  anlaşılmaması, 

həmçinin  zaman  və  məkan  məhdudiyyətindən  uzaqlaşmaq  məqsədilə  simvolik,  rəmzi-alleqorik 

obrazlardan, şərti-metaforik fiqur, plan və situasiyalardan uğurla istifadə etmişdir. Seyran Səxavət bu 

romanı  yaşadığı  dövr  və  insanlar  haqqında  tarixi,  bədii  və  psixoloji  həqiqət  kimi  qələmə  almışdır. 

Tarixiliklə  müasirliyin  vəhdəti,  eyni  zamanda  gələcəyə  xitabla  yazılmış  bu  dərin  məzmunlu  əsər 

sosial-ictimai problemlərin bədii əksi, psixologizmi, şərti-metaforizmi, problematikası, sənətkarlığı və 

yüksək  bədiiliyi  ilə  bütün  dövrlərin  kitabı  –  özünü  dərk  etmək  iqtidarında  bulunan  bütün  xalqların 

əlifbası  ola  bilmək  səviyyəsinə  yüksəlmişdir.  İdeya  cəhətdən  bütün  ciddiyyəti  ilə  yanaşı  “Yəhudi 

əlifbası” romanı ruhunda azad yaradıcılıq fantaziyasının tam hökm sürdüyü bir romandır.  

Seyran  Səxavətin  yaradıcılığını izlədikcə  bu  qənaətə gəlirik  ki,  o,  ən  adi  həyat hadisələrini belə 

ümumbəşəri  səviyyəyə  qaldırmağı,  insanın  və  insanlığın  mənafeyi  miqyasında  ümumiləşdirməyi 

bacaran sənətkardır. Ədib aktuallığını, əhəmiyyətini nəzərə almaqla hadisələrin özünə yox, fəlsəfəsinə, 

mahiyyətinə  daha  çox  diqqət  yetirir.  Bu  baxımdan  Seyran  Səxavətin  əsərləri  milli  mənaya  və 

intonasiyaya  malik  olduğu  kimi,  həm  də  ümumbəşəri  səciyyə  daşıyır.  Bu  cəhət  yazıçının  bədii 

ümumiləşdirmə imkanlarını genişləndirir. Beləliklə, millilikdən ümumbəşəriliyə yol açılır. 

 

 

1920-1930-cu İLLƏR ƏDƏBİ PROSESİNDƏ REALİZMİN 

HƏRƏKƏTVERİCİ ROLU 

 

Səbuhi QƏHRƏMANOV 

AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

1920-1930-cu  illər  Azərbaycan  ədəbi  prosesinə  ideoloji  amilin  təsiri  və  təzyiqi  danılmazdır. 

Azərbaycançılıq  ideologiyasına  söykənən  milli  ədəbiyyatın  ideya-bədii  platformasına  qarşı  sovet 

doktrinasının irəli sürdüyü proletar ideologiyası və proletar ədəbiyyatı dururdu. Bununla belə, ideoloji 

–  ədəbiyyatın  dəyişməsinə  təsir  göstərən  xarici  faktordur,  ədəbi  proses,  ilk  növbədə  ədəbiyyatın  öz 

dəyərləri,  ənənələri  hesabına  inkişaf  edir.  1920-1930-cu  illərin  ədəbi  qarşıdurmasında  hər  iki  tərəfin 

(milli  və  sosialist)  çıxış  nöqtəsi  kimi  istinad  edib,  mübahisə  predmetinə  çevirdiyi  məhz  realizm 

ənənələri oldu. 

1920-1930-cu  illər  üçün  Azərbaycan  ədəbiyyatında  iki  bədii-estetik  cərəyanın  əsaslı  təcrübəsi 

vardı: romantizm və realizm. H.Cavidin poeziya və dramaturgiyasında (“Azər”, “Peyğəmbər”, “Topal 

Teymur”,  “Knyaz”,  “Səyavuş”,  “Xəyyam”  və  s.),  Ə.Cavadın  şeirlərində,  C.Cabbarlının  müəyyən 

əsərlərində  (“Oqtay  Eloğlu”,  “Od  gəlini”,  “Qız  qalası”  və  s.)  və  s.  milli  ideologiya  romantizm 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1049

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

dəyərləri vasitəsilə daşınırdı. C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Y.V.Çəmənzəminli, T.Ş.Simurğun 

sovet  dövrü  əsərlərində  milli  gerçəklər  realizm  və  tənqidi  yanaşma  təcrübəsi  əsasında  əks  olunurdu. 

Sovet  ideologiyası  romantizmi  burjua  sinfinin  və  kapitalizmin  ideya  ruporu  kimi  qiymətləndirərək 

birmənalı şəkildə rədd etdi. Romantik sənətkarlar 1920-1930-cu illər boyu təqib olunaraq repressiyaya 

uğradıldı.  Azərbaycan  realizmi  bütün  tarixi  ərzində  geniş  xalq  mövqeyinə  əsaslanmış,  aşağı  və  orta 

zümrələrin  həyatını  əks  etdirmiş,  fəal  Azərbaycançılıq  platformasında  durmuşdu.  Realistləri  birbaşa 

sinfi  baxımdan  günahlandırmaq,  türkçülükdə  ittiham  etmək  çətin  idi.  Odur  ki,  proletar  ideologiyası 

realist  yazıçılara  onların  öz  cəbhəsində  müharibə  elan  etdi.  “Köhnəlmiş”,  “cığırdaş”  adlarıyla, 

sosializm  həqiqətlərini  dərk  etməyən  yazıçılar  kimi  realistləri  mənəvi  repressiyaya  məruz  qoydu,  ən 

nəhayət 1930-cu illərdə bir çoxlarını qətlə yetirdi. 

Azərbaycan  realizmi  bir  neçə  mərhələdən  keçmiş  (intibah  realizmi,  maarifçi  realizm,  tənqidi 

realizm),  zənginliyini  1920-ci  illər  üçün  də  qoruyub  saxlamışdı.  Bu  illərdə  başlıca  istiqaməti  təmsil 

edən  tənqidi  realizmlə  (C.Məmmədquluzadə,  “Dəli  yığıncağı”,  “Zırrama”,  “Sirkə”,  “Saqqallı  uşaq”, 

“Oğru  inək”,  “Şeir  bülbülləri”,  “Bəlkə  də  qaytardılar”  və  s.;  Ə.Haqverdiyev,  “Keçmiş  günlər”, 

“Seyidlər  ocağı”,  “Çeşmək”,  “Uca  dağ  başında”  və  s.;  C.Cabbarlı,  “Sevil”,  “Almaz”,  “Dilarə”, 

“Gülər”, “Dilbər” və s.; Ə.Nəzminin satirik şeirləri; M.S.Ordubadi, “Şahqulu bəyin nəvəsi”, “Dumanlı 

Təbriz” və s.; Y.V.Çəmənzəminli, “Yaramaz”, “Ruhnəvaz xanım”, “Namussuz”, “İki od arasında” və 

s.; S.Hüseyn, “Yatmış kəndin qış gecələri”, “Kor kişinin arvadı”, “Həzin bir xatirə” və s.; Qantəmir, 

“Dəfatirati-üzviyyə”, “Şarlatan”, “Zeynən Tükəzbanova” və s.; B.Talıblı, “Erkək Tükəzban”, “Dirək” 

və  s.)  yanaşı,  A.Şaiq  (“Vəzifə”,  “Özü  bilsin,  mənə  nə”,  “Əsəbi  adam”,  “Araz”  və  s.),  N.Vəzirov 

(“Təzə əsrin ibtidası”), S.S.Axundov (“Laçın yuvası”, “Son ümid”, “Cəhalət qurbanı”, “Bax mən buna 

yoxam”  və  s.),  T.Ş.Simurğ  (“Yox”,  “Çətin  müəmma  və  ya  iki  arvad  almaq  məsələsi”,  “Məşədi 

Qədimin evində bədbəxtlik” və s.) və digər maarifçi yazıçılar da ədəbi prosesdə fəal iştirak edirdilər. 

Faktlar  göstərir  ki,  istər  realistlər,  istərsə  də  maarifçilər  əvvəlcə  yeni  quruluşu  öz  ideya 

platformalarından  müsbət  qarşılamış,  lakin  tədricən  reallığın  mahiyyətinə  vardıqca,  1920-ci  illərin 

ikinci yarısından ona münasibət dəyişmiş və hətta onu inkar etmişlər.  

“Təzə  əsrin  ibtidası”  (N.Vəzirov)  epitetindən  də  göründüyü  kimi,  maarifçilər  yeni  cəmiyyətin 

qurulması  prosesini  ilkin  olaraq  öz  maarifçi  arzularına  uyğun  qəbul  etmiş,  əsərlərində  maarif  və 

gerilik, tərəqqi və patriarxallıq, təhsil və avamlıq, mədənilik və köhnəpərəstlik qarşıdurmalarını işıq və 

qaranlığın  mübarizəsi  kimi  təsvir  etmiş,  dəyərləndirmişlər.  Mədəni  inkişafa  can  atan  yeni  cəmiyyət 

qurucuları hər yerdə geriçi zehniyyət qalıqları ilə üzləşir və bu, maarifçilərin yaradıcılığında ümumi 

sosial  bəla  kimi  ümumiləşirdi.  Bu  halda  realizm  sosial  dəyişmə  zərurətinə  ideya  olaraq  haqq 

qazandırır, ədəbi prosesə təkan verirdi. 

Tənqidi  realistlər  yeni  cəmiyyət  quruculuğuna  əvvəlcə  Cümhuriyyət  ideyalarının  davamı  kimi 

baxır,  vaxtilə  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalında  qaldırılmış  kəndli  problemi,  qadın  azadlığı,  dini 

mövhumatın  və  yalançı  din  xadimlərinin ifşası,  milli  tərəqqi  və  s.  kimi  ideyaların realizəsini  həyata 

keçirirdilər.  Sosializm  ideyaları  və  gerçəklik  arasındakı  ziddiyyətlər,  bolşevik  hakimiyyətinin 

özbaşınalıqları, milli varlığın aşınması və digər real problemləri də nəzərdən qaçırmır, satira və yumor 

atəşinə  tuturdular.  1920-1930-cu  illər  ədəbiyyatında  gerçəklərə  gülüş  platformasından  baxılması, 

sosial mühitdə gülünc mənzərələrin ifşası tənqidi realizm ənənələrindən xəbər verir, realizmin gücünü 

göstərirdi. 

1920-1930-cu  illər  ədəbi  prosesi  bütövlükdə  hakim  ideologiyanın  nəzarətində  idi.  Sinfilik 

nəzəriyyəsindən  çıxış  edən  bu  ideologiya  bolşeviklərin  rəhbəri  V.Ulyanov-Leninin  “Hər  milli 

mədəniyyətdə  iki  mədəniyyət  –  yuxarıların  mədəniyyəti,  aşağıların  mədəniyyəti  var”  tezisinə 

əsaslanır,  “aşağılar”  öz  fərqli  ədəbiyyatını  da  yaratmağa  çalışırdı.  Bu  ədəbiyyat  ideoloji  baxımdan 

yalnız şifahi xalq ədəbiyyatına və kapitalizmi ifşa etmiş realizmə söykənə bilərdi. Bütün 1920-ci illər 

boyu Azərbaycan ədəbiyyatında bu tendensiya yeridilmiş, rus ədəbi prosesində mövcud yeni ədəbiyyat 

axtarışları milli ədəbi prosesə də tətbiq olunmuşdu. Proletar ədəbiyyatı adını almış yeni ədəbiyyat da 

realizmə  söykənməli,  amma  mütləq  şəkildə  ondan  fərqli,  yeni  realizm  olmalı  idi.  Yeni  ədəbiyyatı 

realizmin  ümumi  ənənə  və  təcrübəsindən  ayırmaq  üçün,  1930-cu  illərin  əvvəllərində,  proletar 

ədəbiyyatının banisi hesab olunan M.Qorkinin təklifi ilə: ənənəvi realist ədəbiyyata “tənqidi realizm”, 

yeni proletar ədəbiyyatına isə “sosialist (sosializm) realizmi” adı verildi. 

Adında  da  əks  olunduğu  kimi,  yeni  ədəbi  cərəyanda  ideoloji  vurğu  mühüm  əhəmiyyət  kəsb 

edirdi.  Gerçəkləri  sinfi,  xəlqi,  partiyalı  mövqedən  nəzərdən  keçirməli  olan  yazıçılar  həm  də  onun 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1050

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

inqilabi  mahiyyətinə diqqətli  olmalı,  dəyişmə  tendensiyalarını  əks  etdirməli idilər. Tənqidi  realizmin 

analitik-ifşaedici  xarakterindən  fərqli  olaraq,  sosializm  realizminin  təsvir  predmetini  sosializm 

quruculuğunu əks etdirən hadisələr təşkil etməli idi. Rus ədəbiyyatının təsiri ilə 1920-ci illərin ikinci 

yarısından  Azərbaycan  ədəbiyyatında  da  belə  bir  cərəyan  yarandı  və  özünü  əvvəlki  realizmə  qarşı 

qoyaraq, ədəbi prosesin hərəkətverici qüvvəsinə çevrildi. 

1934-cü  ildə  Sovetlər  ölkəsinin  yazıçılarının  I  qurultayında  sosializm  realizminin  yaradıcılıq 

metodu  ədəbiyyatın  yeganə  metodu  və  sosializm  realizmi  ədəbiyyatı  ölkədə  yeganə  rəsmi  ədəbiyyat 

statusu aldı. Azad yaradıcı ilhama son qoyuldu və yeni metodun qəlibləri sovet dönəminin sonunacan 

ədəbiyyatın başının üzərindən “damokl qılıncı kimi” asıldı. İnqilabi ədəbiyyatı təmsil edən yeni nəsil 

şair  və  yazıçıların  hamısı  (S.Rüstəm,  R.Rza,  M.Rahim,  M.Hüseyn,  S.Rəhimov,  Ə.Vəliyev, 

Ə.Ələkbərzadə,  Mir  Cəlal,M.İbrahimov  və  b.),  hətta  ruh  etibarilə  romantik  olan  sənətkarlar  da 

(S.Vurğun,  M.Müşfiq  və  b.)  yaradıcılığını  eyni  bir  sosializm  realizmi  bayrağı  altına  sığışdırmalı 

oldular.  

Realizm  ənənələri  1920-1930-cu  illərin  ədəbi  prosesinin  təşkilində  yalnız  təkanverici  amil 

olmaqla  qalmadı.  Realizm  dəyərləri  sosrealizm  ədəbiyyatının  ən  yaxşı  nümunələrində  həm  birbaşa 

təsir  məqamında,  həm  də  mətnlərin  alt  qatında  dolayısı  olaraq  özünü  göstərir.  Müasir  Azərbaycan 

ədəbiyyatının təşəkkülündə realizmin rolu və payı əvəzsizdir. 

 

 

ABBASQULU AĞA BAKIXANOVUN AVTOBİOQRAFİK SƏCİYYƏLİ 

“MERACE-XƏYAL” VƏ “MƏCLİSİ-FİRƏNG” POEMASINDA  

ŞƏRQ VƏ QƏRB 

 

Kəmalə NURİYEVA  

AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

İstedadlı  şair,tərcüməçi,  böyük  alim  və  mütəfəkkir  Abbasqulu  ağa  Bakıxanov  XIX  əsr 

Azərbaycan  ədəbiyyatının,  fəlsəfəsinin,  maarifçiliyinin  ən  məşhur  nümayəndələrindən  biridir. 

Ensiklopedik  biliyə,  unikal  istedada  malik  A.Bakıxanov  tarix,  arxeologiya,  coğrafiya,  filologiya, 

pedaqogika,  fəlsəfə,  astronomiya  kimi  elm  sahələrində  müxtəlif  qiymətli  əsərlərin  müəllifidir. 

Azərbaycan  elmi  tarixşünaslığının  banisi  hesab  olunan  A.Bakıxanov  milli  poeziyanın  inkişafında  da 

müəyyən  rol  oynamış,  özündən  sonra  zəngin  bədii  irs  qoymuşdur.  “Qüdsi”  təxəllüsü  ilə  Azərbaycan 

və  fars  dillərində  klassik  şərq  poeziyasının  müxtəlif  janrlarında  əsərlər  yazan  mütəfəkirin 

avtobioqrafik səciyyə daşıyan iki klassik poeması da məlumdur.  

A.Bakıxanov Çar Rusiyasının Qafqaz ordusu baş komandanlığında və Əlahiddə ordu korpusunda 

zabit olmuş və şərq dilləri üzrə mütərcim kimi fəaliyyət göstərmişdir. Rusiyanın İran və Türkiyə ilə 

müharibələrində  sülh  danışıqları  zamanı  tərcüməçi  olmuşdur.  Rus  ordusunda  xidməti  zamanı  Çar 

Rusiyasının  və  qonşu  ölkələrin  ərazilərini  səyahət  etmiş,  müxtəlif  istiqamətlərə  olan  səfərləri 

çərçivəsində beş ay Varşavada yaşamışdır. Varşavada olduğu müddətdə bədii yaradıcılığını da davam 

etdirmiş, iki avtobioqrafik səciyyəli poema – “Merace-Xəyal” və “Məclisi-Firəng” yazmışdır.  

Fars  dilində  yazdığı  hər  iki  poema  bədii  strukturuna,  dil  və  üslub  xüsusiyyətlərinə  görə  klassik 

şərq  ədəbiyyatında  məşhur  olan  “şikayətnamə”lərə,  yaxud,  “ərzi-hal”lara  bənzəyir.  A.Bakıxanov  bu 

poemalarında  Varşavadakı  həyat  tərzini,  yerli  xalqın  adət  və  ənənələrini,  özünün  mənəvi-əxlaqi 

düşüncə,  axtarış  və  iztirablarını  təsvir  etmiş,  Şərq  və  Qərb  dünyasını  müqayisə  edərək  öz  fikirlərini 

təqdim etmişdir.  

“Merace-xəyal”  (“Xəyalın  uçu”)  poemasında  A.Bakıxanov  Rusiyanı  səyahət  edərək  Polşaya 

getməsindən, bir müddət Varşavada yaşayıb şəhərin savadlı, mötəbər dövlət nümayəndələri və alimləri 

ilə tanış olmasından, yüksək zadəgan məclislərində iştirak etməsindən bəhs edir. Polşanın baş hakimi 

vəzifəsində  çalışan  İ.F.Paskeviçi  yüksək  ləyaqətə  malik  olan  bir  dövlət  xadimi  kimi  təqdim  edir, 

polyak  zadəgan  xanımlarının  gözəlliyinə  məftun  olduğunu  bildirir.  Lakin,  şair  Varşavada  maraqlı, 

mədəni  bir  mühitə  düşməsinə  baxmayaraq  buradakı  həyatından,  taleyindən  razı  deyil.  O  burada 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1051

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

rahatlıq tapa bilməyib ağır mənəvi iztirablar keçirir. Bu daxili mənəvi təlatümü, ruhi sıxıntıları maraqlı 

bir şəkildə ifadə etmişdir:  

... Məni yurddan ayrı saldı bu səfər,  

Dostlarımdan qaldım necə bixəbər! 

– Mən Firəngə bir səyahət eyləyim, 

Elmü-fəndən kəsbi-ləzzət eyləyim –  

Deyə, düşdüm boş xəyala mən aman, 

Dəmir zərlə örtülübmüş nə yaman! 

 

Poemada  şair  öz  xəyalı  ilə  dialoq  quraraq  Rum  eli  (Türkiyə)  və  İranda  gəzib  gördüklərini 

Avropada gördükləri ilə, başqa sözlə, Şərqlə Qərbi müqayisə edir. Nəhayət xəyalı onu hər tərəfi gül-

çiçəklə  bəzənmiş,  həyətində  hovuz,  önündə  xiyaban  olan  kiçik,  lakin,  “şah  saraylarından  daha 

şərafətli” bir evə gətirib çıxarır. Bu evdə sadə geyimli, hətta “guşənişin görünən”, lakin, “Hind, Rum, 

Çindən xəbər verən”, “xoş səslə kitab oxuyan”, “min həvəslə əsər yazan” bir insanı görür. Xəyalından 

paxıllığını çəkdiyi bu insanın kimliyini soruşan şair məzəmmətlə üzləşir:  

...Xəyal gülüb dedi: “Anla ey qafil! 

Paxıllığın özünədir, yaxşı bil! 

Heyrət etmə cəhalətlə sən buna,  

İp bağlamış nəfsin bil öz boynuna... 

...Cəsarətlə bu qorxunu gəl burax, 

Gözünü aç, bir özünə yaxşı bax... 

Səadəti verib burda əlindən, 

Axtarırsan, uzaqlarda onu sən... 

Şair poemasında səadəti uzaqda deyil, ancaq doğma  vətənində axtarmağın lazım olduğunu irəli 

sürür, ömrünün mənasını xalqa xidmətdə və yaradıcı əməkdə görür. Şair elm və sənətlə məşğul olub 

xalqa  xidməti  təbliğ  etmək  nəticəsinə  gəlir.  Poemada  doğma  diyarının  parlaq,  əlvan,  bir  qədər  də 

romantik boyalarla təsvir və tərifini yaradan şair əsəri vətənpərvər misralarla bitirir: 

 ... Bir əhd etdim xəyalıma bu axşam, 

Bu səfərdən əgər mən sağ qayıtsam, 

O guşədə sakit qərar tutaraq, 

Yaşayaram qovğalardan mən uzaq. 

Qalan ömrü keçirərəm firavan, 

Şükr edərəm allahıma hər zaman. 

Qüdsi, xoşdur Əmsar adlı məskənin, 

Şəhərlərdən çox üstündür öz kəndin.  

“Məclisi  Firəng”  (“Firəng  məclisi”)  poemasında  isə  Avropanın  mənfi  əxlaq  normalarını  tənqid 

edir.  Şairpoemada  həyat  təcrübəsi  çox  məhdud  olan  bir  zadəgan  gəncin  günlərini  eyş-işrətdə 

keçirməsi,  onun  uğursuz  məhəbbət  macəraları,  hiss  və  həyəcanları,  mənəvi  iztirabları  romantik 

üslubda və maraqlı məcazlarla ifadə olunub. Şair gəncin dilindən onun hisslərini belə əks etdirir: 

...Ah çəkdim, nalə etdim oda düşdü şirin can, 

Lalə kimi qəlbimə dağ basıldı, ah, aman.... 

Başqa bir yerdə: 

... Cümlə bir an içində silindi gözlərimdən, 

Necə ulduz yox olar günəş tulu edərkən... 

 Poemadan  aydın  görünür  ki,  şair  Avropa  zadəgan  təbəqəsində  hökm  sürən  sevgi,  ailə 

münasibətlərini,  əxlaq  normalarını  bəyənməmişdir.  “Bu  ölkədə  yaşar  çex,  rus,  alman,  firəngli” 

xanımların  “yırtıcı  vəhşiləri  bir  anda  ram  etməsindən”,  “qan  içən  aslanları  tora  salaraq  müdam 

etməsindən”  şikayətlənib  onların  vəfasız  olduğunu,  ürək  vermədən,  eşq,  sevda  duymadan  qəlb 

yaralayaraq  həyat  sürdüklərini  vurğulayır.  Gözəlləri  hətta  düşmən  adlandıran  şair  onlardan  uzaq 

qalmağı  üstün  tutur.  Bəhs  etdiyi  gəncin  öz  həyatını  bir  sevda  uğrunda  puç  etməsindən  təəssüflənən 

müəllif ömrünü boş xəyalla, “vəfazız cananla” məhv etmək istəmir: 

Lakin belə pərivəş, şeytan ürəkli dilbər, 

Yaxşını da, pisi də bir anda məhv eyləyər. 

Onlar eşqi bənzədir mənasız bir həvəsə,