Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZERBAYCAN MİLLİ İSTİKLAL ŞAİRİ HALİL RIZA ULUTÜRK Sema ŞAHİN
- “AZƏRBAYCAN” JURNALININ PUBLİSİSTİKASINDA MÜHARİBƏ PSİXOLOGİZMİ Aynurə PAŞAYEVA
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1037 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan qohumlarına ərə getməsi ilə daha da dərinləşir. Şifahi xalq ədəbiyyatının ruhu duyulan bu həcmcə yığcam hekayədə maraqlı məqamlardan biri də əvvəldə təsvir olunan xoş mənzərənin sonda tam əks şəkildə verilməsidir. Konflikt əsərdə müxtəlif cür və müxtəlif ünsürlər arasında ola bilər. Təbii ki, ən geniş yayılan iki insan arasında olan konflikdir ki, burada müəllif insanın insanla olan münaqişəsini təsvir edir. Digər qrup əsərlərdə insan – baş qəhrəman bütövlükdə cəmiyyətə qarşı qoyulur. Artıq bu cür əsərlərdə konflikt nisbətən daha mürəkkəb olur. Bəzən isə bədii əsərdə qəhrəman sadəcə daxili çırpıntılar yaşayır. Ətrafdakılara qarşı deyil, öz hissləri, öz vicdanı ilə daxili çarpışmalar aparır. Bu cür konflikti Mir Cəlalın “Vicdan əzabı” hekayəsində görmək mümkündür. Diqqətsizlik ucbatından günahsız bir uşağın ölümünə səbəb olan gənc həkim ömür boyu əzab cəkir və vicdanı qarşısında cavab verir. Bədii əsərdə müəllifin əsas ideyası süjet xətti əsər üçün seçilmiş konfliktin köməyi ilə açılır. Süjet xəttinin və ideyanın açılmasında əsas ünsürlərdən biri olan konflikt obrazların bir-birinə qarşı davranış və yanaşmalarından irəli gəlir. Onların həyatında, düşüncələrində olan əsas ziddiyyətli məqamdır. İrihəcmli əsərlərə nisbətən hekayədə konflikt daha aydın və konkret olur. Yəni hekayədə gördüyümüz konflikt adətən iki obraz arasında baş verən münasibətdir. Əlbəttə, obrazıların ideya tərəfdarları da konfliktdən kənarda qalmır. Konflikt süjet xəttinin inkişafında kəskinləşə də bilər. Son mərhələdə, yəni bədii əsərin sonunda konflikt öz həllini tapır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi hekayə janrı həm həcmcə kiçik olduğu, həm də süjet xətti birxətli olduğu üçün burada daha dəqiq və sadə olur.Sonda konfliktin nəticələnməsi də qısa çəkir.
XX əsrin əvvəllərində daha doğrusu 1920-1930-cu illərdə yazılan hekayələrin bir çoxunda yekcins konflikt hakimdir. Belə ki, əsərin əvvəllərində yazıçıların bütün hekayələrində köhnə dünya və yeni dünya əsas konflikt kimi seçilir.
Ümumiyyətlə, 1920-1930-cu illər hekayəni araşdırarkən belə nəticəyə gəlmək olar: 1. Real ailə-məişət konflikti 2. İnqilabi konflikt 3. Psixoloji konflikt 4. Daxili konflikt Sözü gedən dövrdə əsrlər boyu bədii ədəbiyyatda hakim olan məhəbbət konflikti nisbətən arxa plana keçmişdir. Artıq oxucunu “Leyli Məcnun” konflikti ilə deyil, “Çarxların hücumu ”, “ Gələcək həyat yollarında” kimi sosial konflikt düşündürür və cəlb edirdi. Bədii konflikt əsərdə qəhrəmanların bir - biri iləqarşılıqlı əlaqəsi, ziddiyyətli münasibətidir və süjet xəttinin zavyazka hissəsində yaranan konflikt artıq əsər sona yaxınlaşdıqca nisbətən yumşalır.
Bədii əsərdə təkkonfliktlilik və çoxkonfliktlilik ola bilər. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, çoxkonfliktlilik hekayə janrı üçün xarakterik deyildir. Təbii ki, bəzi istisna halları nəzərə almaq lazımdır. Məs: Ə.Haqverdiyev “Xortdanın cəhənnəm məktubları”, S.Hüseyn “Yatmış kəndin qış gecələri” və s. Hekayədə müəllif bir deyil bir neçə konflikti ortaya gətirir və obrazlar vasitəsi ilə həllini araşdırır.
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti gunelpeniyeva@mail.ru AZƏRBAYCAN
İsa Hüseynovun 60-cı illərdə qələmə aldığı “Quru budaq” povestinin mövzusu müharibədən sonrakı kənd həyatından götürülmüşdür. Bu əsər sanki “ Tütək səsi” povestinin davamıdır desək yanılmarıq. Çünki əsərdəki bir çox obrazlar “Tütək səsi” povestinin qəhrəmanlarıdır. Bu povest həmin obrazların sonrakı taleyini, artıq yetkinlik illərini özündə əks etdirir. Belə ki, “Tütək səsi”ndən tanıdığımız uşaq obrazları– Nuru, Tapdıq, Şöşü, Cümrü və başqaları bu povestdə artıq ali təhsilli rəhbər işçilər və ya yeni kadrlardır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1038 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan “Quru budaq” povestində təsvir olunan bütün hadisələr əsərin əsas qəhrəmanı Şöşünün dilindən nəql olunur. Həm Şöşünün özünün, həm də başqa obrazların xarakteri, düşüncələri, mənəvi keyfiyyətləri bu danışıq əsasında açılır. Şöşünün nəzərində insanlar iki qütbə – nəcib, qayğıkeş insanlara: Nuru, Bibi, Tapdıq, Səlim müəllim; və xəbis adamlara: Molla Gülən, Ramazan kimilərə bölünür. İsa Hüseynovun əsərlərinin əksər mövzuları - göründüyü kimi, müasirlik, qəhrəmanları isə real insan obrazlarıdır. İ.Hüseynovun bir əsərindən o birinə qapı açılır. Hər bir əsərin mövzu, üslub və forma bitkinliyi olduğu üçün bu "poetik məkana" sığdırılan hər bir detal incəliklərinə qədər işlənildiyindən həmin "poetik məkana" sığmayanlar da yeni bir əsərin obraz potensiyasına çevrilir. Dərinlik genişlənmə, şaxələnmə, saflaşma mərhələlərindən keçir. Bir əsərin ötəri cizgisi, epizodik obrazı yeni bir əsərdə fokuslaşdırılır, mayalanmış bədii hüceyrənin orqanizmə çevrilməsi, doğuluşu, həyat qazanması kimi təbii bir proses baş verir. Bu mənada İ.Hüseynovun bütün nəsr əsərləri bütöv, sürəkli bir romandır. 60-cı illərdə bu obraza və əsərə ədəbi tənqid də birmənalı yanaşmamışdır. Bəziləri bu əsəri natamam, bəzilər isə əsas obrazı zəif hesab etmişlər. Çünki Şöşü qarşılaşdığı mənəvi iztirablar, tale oyunun zərbəsi nəticəsində mənəvi kamilliyə yüksəlmir, hadisələr davamlı inkişaf üzrə cərəyan etmir. Burada sadəcə tale qurbanı olmuş gəncin yaşadığı iztirablardan bəhs olunur. Əsas obrazın çətinliklərdən çıxış yolu və yaxud da özünü həyatda bir şəxsiyyət kimi təsdiq etməyi göstərilmir. Tənqidçı X.Əlimirzəyevin də fikrincə Şöşünün xarakterindəki nöqsanlar, qeyri təbii çəhətlər və başqa qüsurlar onu sağlam, aydın ədəbi mövqedən yazılan əsərlər sırasından kənarlaşdırır. «Saz»da, «Tütək səsi»ndə nifrət və qəzəbin hədəfi ümumxalq dərdi olan müharibə və onun doğurduğu bəlalar idisə, “Quru budaq”da bu daha çox, şəxsi intiqam və ailə ədavəti çərçivəsinə enmişdir. Belə bir vəziyyət yazıçının bütün səylərinə baxmayaraq, istər-istəməz povestin ideyasına, ictimai mündəricəsinə müəyyən xələl gətirmişdir. Yəhya Seyidov “Həyatımız və nəsrimiz” məqaləsində “Aparıcı qəhrəmanlar olmayanda...” yarımbaşlığını İsa Hüseynovun “Quru budaq” povestinın tənqidinə həsr etmişdir. Müəllifə görə İsa Hüseynov dünya ədəbiyyatında çoxdan məlum və yayılmış priyomdan, artıq bir dəfə diqqətini cəlb etmiş şəxsin həyatının mənalı epizodlarını canlandırmaqla, onların cəmiyyət və xalq qarşısında borca münasibətlərini müxtəlif vəziyyətlər daxilində izləməklə xarakterləri dərinləşdirmək və açmaqdan istifadə edir. Müəyyən hadisələrin müxtəlif tərəflərdən işıqlandırılması onların arasında mövcud olan daxili bağlılığı açmaqla yanaşı, dövrlə əlaqədar təsəvvürü genişləndirir; yazıçını surətin keçmişinə nəzər salmaq zərurətindən azad edərək, daha dinamik süjet qurmağa, diqqəti bilavasitə cərəyan edən hadisələr üzərində cəmləməyə, yığcamlığa imkan yaradır; köhnə tanışlarla yeni görüş əsərə marağı artırır. Tənqidçi, əsərin bir nəfəsə oxunmasını, hər bir sözün yerində işlənməsini yüksək qiymətləndirsə də povestin yarımçıq olduğu qənaətindədir. O, bir sənətkar kimi həmişə dərinə can atan, fəlsəfi ümumiləşdirmə səbiyyəsinə qalxmağa cəhd göstərən İ.Hüseynovu düşündürən mənəvi-əxlaqi problemlərin çox aktual olduğunu vurğulayır. Amma bütün bunlarla yanaşı onu da qeyd edir ki: “Atalarının xatirini əziz tutub, əməllərini davam etdirmək, mənəvi vəsiyyətlərə sadiqlik yeni cəmiyyət qurucularına xas sifətdir. Lakin bu nəcib niyyət, “Quru budaq”da özünün aydın əksini tapa bilməmişdir...Tahir müəllimin işinə, xatirəsinə hörmət, onun qədəmi dəyən yerləri olduğu kimi saxlamaqdan ibarət ola bilməz...” Bundan əlavə Y.Seyidov, “Quru budaq”da müəllifin müsbət idealının təmsilçisi olan güclü xarakterlərin yoxluğunu diqqət mərkəzinə çəkir. Tənqidçinin fikrinə görə, İsa Hüseynov povesti qələmə alanda Şöşü kimi istedadlı, mənəvi paklığı ilə seçilən gənclərin düzgün tərbiyə edilməsi, onların qüvvələrinin cəmiyyət üçün faydalı sahələrə yönəldilməsi kimi mühüm bir problem üzərində düşünmüş, bir istisna olsa da, Şöşünün belə böyüməsində «müqəssir kimdir?»–sualına cavab axtarmışdır. Müəllif, təqsirkarın ən böyüyü, hamıdan çox əzab çəkən Nurunun olduğu iddiasındadır. Ona görə ki, qənaət edərək, qardaşının gələcəyi üçün az-çox pul yığıb, onu sakitləşdirmək üçün ara- sıra əlini mehribanlıqla başına çəkmiş olsa da hər şeylə maraqlanan, tez hissə qapılan cavanla ağıllı- başlı söhbət etməmiş, hərəkətlərin izahını lazım bilməmişdir. “Unutmuşdur ki, müasir gənclik böyüklərin hörmətini kor-koranə itaətin tələbi ilə yox, bilməklə, onların arzularını dərk edib, şüurlu surətdə qəbul etməklə saxlayır. Bir sözlə, Nuru qardaşının məsləhətçisi, yol göstərəni, onun nəzərində təqlidə layiq şəxsiyyət ola bilməmişdir”.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1039 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Bütün deyilənlərin yekunu olaraq Y.Seyidov, yazıçını Şöşüyə istiqamət verən, onun coşqun hisslərini, etiraz və üsyan ruhunu düzgün yönəldən bir surəti əsərdə yaratmamasına görə qınayırdı: “Axı, həyat, cəmiyyət özü Şöşülərin tərbiyəsi ilə məşğul olur, nəsillərimiz arasında nifaq salmaq istəyənlərin cəhdləri puça çıxır və müasirlərimizin ön cərgələrində gedən aparıcı qəhrəmanlar bir sıra mühüm etik, ictimai və sair problemləri müvəffəqiyyətlə həll edirlər. Bu heç də insan xarakterlərini «bərabərləşdirməyə», yeknəsəqliyə çağırış deyil, ziddiyyətləri və münaqişələri hərtərəfli əks etdirməyə çağırışdır”.
Kafkas Üniversitesi
TÜRKİYƏ
Bağımsızlık mücadelesi veren ülkelerin tarihlerinde yazar ve şairlerin yeri büyüktür. Milli şairler milletlerinin bağımsızlıkları tehlikeye düştüğü zamanlarda daha güçlü bir şekilde ortaya çıkarlar. Şiirleri, yazıları ve konuşmalarıyla geniş halk kitlelerini bilinçlendirmek ve harekete geçirmek konusunda önemli rol oynarlar. Türk dünyasında zaman zaman özgürlükleri uğrunda mücadele eden ve bu uğurda canları pahasına savaşan çok meşhur, büyük ve muhteşem sanatkârlarımız vardır. Bu sanatkârlarımızdan biri de Azerbaycanlı şair, eleştirmen, tercüman, filoloji bilimleri doktoru, emektar sanat adamı Halil Rıza ULUTÜRK’tür. O, 21 Ekim 1932 yılında Salyan bölgesinin Pirebbe köyünde dünyaya gelmiştir. Halil Rıza 1950 yılında eser vermeye başlamış 1980-90 yıllarında Azerbaycan’ın özgürlüğü ve istiklâli uğruna mücadelesini yaratıcılık ve vatandaşlık amacına çevirmiş görkemli bir halk şairidir. 1988 yılında Azerbaycan milli özgürlük harekâtı başladığında Halil Rıza da kendi toplumsal ve siyasi etkinliğini genişletmiştir. Halil Rıza “Kanlı Cellât Mihail Sergeyeviç Gorbaçov’a” şiiri ile Gorbaçov ve menfur imparatorluğun işlediği korkunç cinayetleri, onların mahiyetini halka göstermiştir. Bunun sonucunda 26 Ocak 1990 da Sovyet ajanlarınca Moskova Lefortova zindanınahapsedilmiştir. Güya milli husumeti kızıştırdığı iddiasıyla Azerbaycan SSR Ceza Kanunu gereğince, suçlu bulunmuştur. Halil Rıza hapishaneye girdiğinde cesaretini kaybetmemiş aksine kendisini canlı silah olarak ifade etmiştir. Zindan hayatı, onu sabrının sınırına getirse de sarsılmaz iradesini kıramamış daha da güçlendirmiştir.Tutuklu kaldığı dönemde vatanına bağlılığını, özlemini , haksızlıklara karşı şiirleriyle direnişini : Devam edir 37 . Gözün Aydın Azerbaycan ve ‘Azadlıq Hasreti’ şiirini kaleme almıştır. Bu şiirinde ailesine, vatanına, özgürlüğe ve doğduğu topraklardan bir sese nasıl hasret kaldığını, eğer ölürse bedeninin gurbet elde değil vatanına gömülmesini istemiştir. Vatanına, bayrağına olan sevgisini, hasretini bir kıta ile özetleyebiliriz:
Ruhum meydanlara sığmayan alay, Üç renkli bayrağım qalk ucal haray, Öpsün tellerini Xelil, güneş, ay, Men senin üzüne hesret qalmışam.
Lefortova zindanında 9 aya yakın bir süreyle tutuklu kaldıktan sonra Moskova’dan Bakü’ye getirilmiştir ve bir ay devam eden mahkemeden sonra serbest bırakılmıştır. Serbest bırakıldığı günden itibaren yine Azerbaycan’ın bağımsızlığı uğrunda mücadele meydanına atılmıştır. Halil Rıza Azerbaycan’ın bağımsızlığı için kalemiyle, şiiriyle mücadele eden en önemli şahsiyetlerden biridir. O, altmışlı yıllardan beri konuşmalarında ve şiirlerinde Azerbaycan’ın bağımsız olması gerektiğini vurgular. Bunun ile birlikte Moskova Lefortova Zindanında 1 Mart 1990 tarihinde yazmış olduğu şiirinde Türkiye ‘ ye olan sevgisini şiirleriyle dile getiren Halil Rıza Türkleri şu mısralarla anlatır: “Her Türk on kişiye denktir!” – dediler .“Hayır” – dedi Mustafa Kemal Atatürk “Her Türk bir dünyaya bedeldir.”Sen 58 yaşlı, mense 45 yaşımda, Söyle hardandı sende bu metanet, bu kudret? Yoksa od küresi var yüreğinin başında Kelemin yıldırımdır, özün bambaşka cüret. Tükendi defter- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1040 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan kalem, gece-gündüz yazırsan, Karalayıp bozursan, bozup bir de yazırsan. Derdi büküp koymuşsun dizlerinin altına, Aslan gibi, şir gibi her dövüşe hazırsan.Demir-beton duvardan tırnak boyda koparttım, Tas içinde göllenen yağış suyuna attım. Dedim: Bu sorgulara cevap almak için, inan Türk olmalı, anadan sen Türk doğulmalısan! Mustafa Kemal Atatürk’ün en büyük arzusu Türksoylu, Türk dilli halkları kavuşmuş görmek idi. Türk dünyasının ölmez şair Halil Rıza, Ulu önderin bu fikrini mısralara çevirmiştir:
balkar. Ey başkırt, ey Türkmen, susursam niye? Kovuşsun Türkistan, Atatürkiye. Şair Halil Rıza Azerbaycan dilinin saflığı, yabancı dilin tesirine maruz kalmaması için özgün yolu seçmiştir. Nerede olursa olsun, ana dilinde temiz konuşmayan müsahibinden duyduğu her yabancı kelime için 5 kuruş cerime talep eder, konuşmasından memnun kaldığı soydaşlarını bir manat tutarında mükâfatlandırırmış. Böylece o, müasirlerinin dikkatini ana dilinin saflığını korumaya çekmeye, diğer yandan Ruslaştırma siyasetine karşı mücadele etmeye çalışmıştır. Halil Rıza ULUTÜRK’ün yaratıcılığını öğrenmek, araştırmak için ilk önce onu bir şahsiyet olarak tanımak çok önemlidir. Prof. Dr. Bekir Nebiyev’in “İstiklal Şairi” , A.Asgerli’nin “Milli ideal mücahidi” olarak adlandırdığı Halil Rıza ULUTÜRK vatanı Azerbaycan’ı canından çok seven, vatanına ve halkına sevgisini yalnız sözü ile değil, hareketleri ile de kanıtlayan vatansever bir insan, herkese örnek olabilecek güçlü bir halk şairidir. O hiçbir zaman özgürlüğün ve cesaretin kısıtlandığı dönemlerde bile kendi düşüncesini açık bir şekilde dile getirmekten vazgeçmemiştir.Halil Rıza ULUTÜRK edebiyatçıların “Hepsiye” olarak adlandırdıkları şiirleri, şairin yaratıcılığında bambaşka bir aşama gibi değerlendirilebilir. “Hepsiye” şiirlerinin genel konusu özgürlük olsa da çok kapsamlıdır. Öyle ki, şair yüreğinden ve akıl süzgecinden geçirdiği bütün duygu ve düşünceleri hapis hayatının demir parmaklıkları arasından bakışı ile birleştirerek kâğıda dökmüştür. “Korku Girmedi Kalbe”, “Sensiz Nasıl Dönüm Eve”, “Zindanda Gençleşirim”, “Zindanda Nevruz Bayramı”, “Yazık Demeyin Bana”, “Sizi Gördüm” vb. şiirlerine yansımış eğilmezlik, sarsılmazlık, hak ve adaletin zafer kazanacağına hem yürekten inanmış hem de bu sayede mücadeleye seslenmiştir. .Onun eserlerini okumayanlar, şairin eserlerine derinden vakıf olmayanlar bazen onun Millilik, Türkçülük, Azerbaycancılık hakkında şiirlerinde yanlış notlar almış, şairi şovenizmle günahlandırmışlardır. Onun eserlerine dikkatle bakacak olursak, Azerbaycan’ıyürekten seven hem beynelminelci hem de halk ziyalısı olduğunu görürüz. Sabır, inanç ve metanetini yitirmeden halkı mücadeleye, haksızlığa karşı isyan etmeye, direnmeye ilk ve son nefesine kadar mücadele etmiştir. Bunu AZADLIQ (ÖZGÜRLÜK) şiirinde belirtmiştir: “Azadlığı istəmirəm, zərrə-zərrə, qram-qram! Qolumdakı zəncirləri qıram gərək, qıram, qıram. Azadlığı istəmirəm bir həb kimi, dərman kimi . İstəyirəm səma kimi, günəş kimi, cahan kimi! Çəkil, çəkil ey qəsbkar, mən bu əsrin gur səsiyəm! Gərək deyil sısqa bulaq, mən ümmanlar təşnəsiyəm!” Halil Rıza’nın filoloji çalışmaları, dünya edebiyatçılarından çevirileri ve edebi eserleri ile birlikte siyaset sahnesinde de varlığını sonuna kadar göstermesi bakımından gerçek bir vatandaşlık örneğidir. Nasıl bir vatandaş olunmalı?Sorusu ancak onun şu sözlerinde gerçek cevabı bulmaktadır: Ekmeğini yiyip, suyunu içtiğin, temiz havasını göğüs dolusu soluduğun, çimeninde yürüyüp gülünden, çiçeğinden kopardığın mağrur ve kudretli vatanın kadrini bilmelisin. Onun adi çöpünü bile göz bebeği gibi korumalısın. Daha doğrusu âlimden, şairden önce gayretli ve namuslu vatandaş olmalısın. Vatanın kaderi için ömrünü mum gibi eriten, ağır hastalıklara yakalanan, imparatorluk zindanlarının köşesinde acılara katlanan, göğsüne çalın-çapraz oğul dağı geçen Halil Rıza. Lefortova zindanında tutuklu kaldığı zamanlar yakalandığı şeker hastalığı sonucu 21 Haziran 1994 yılında Azerbaycan’ın bağımsızlığına adadığı hayatını kaybetmiştir. Bakü’deki Fahri mezarlığa defin olunmuş, kabri üstünde heykeli dikilmiştir. Azerbaycan halkının milli mücadele hareketine verdiği özel hizmetleri nedeniyle ölümünden sonra Milli Lider Haydar Aliyev tarafındanAzerbaycan Cumhuriyeti'nin İstiklal Madalyası ile onurlandırılmıştır.Halil Rıza ULUTÜRK’ ün Türk milletine, Türk gençliğine tam anlamıyla bir örnek olduğunu bizden önce de söylemişlerdir. Gerçekten de,Fatih Sultan Mehmet, Mustafa Kemal Atatürk, Alparslan Türkeş, Muhammet Emin Resulzade, Elçibey nasıl ki Türk milletinin önünde bir ışıkise, Halil Rıza ULUTÜRK de öyledir.Nasıl ki , Azerbaycan ve Büyük Türk Dünyası var, Halil Rıza’nın varlığı da asla ve asla unutulmayacak, Azerbaycan halkının özgürlük simgesi olarak kalplerde yaşayacaktır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1041 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan “AZƏRBAYCAN” JURNALININ PUBLİSİSTİKASINDA MÜHARİBƏ PSİXOLOGİZMİ Aynurə PAŞAYEVA AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu aynure8@mail.ru AZƏRBAYCAN Psixologizm qəhrəmanın daxili aləminin hiss və həyəcanlarının, arzu və istəklərinin bədii təsviridir. “Azərbaycan” jurnalı publisistikasında Qarabağ mövzusunun kompozisiyasının əsas motivlərindən biri müharibə və onun dəhşətli faciələri fonunda hüznlü, dərin kədərli müharibə psixologizmdir. 1988-ci ildən başlayaraq “Azərbaycan” jurnalında çap olunan Vahid Məhərrəmovun “Vəhşiliyin sonu varmı?”, “Tapqaraqoyunlu alınmaz bir qalaya bənzəyirdi”, “Əsirliyin dəhşətli günləri”, “Döyüşçü qızın cəbhə gündəliyi”, “Əsirliyin dəhşətli günləri”, Nurəddin Qənbərin “Gözün aydın Bakı, Xocalı Bakıya gəlir”, Səbahəddin Eloğlunun “Şəhidlərin fəryadı” “Qarabağ müharibəsinin erməni vəhşilikləri”, Yalçın Abbasovun “Müharibənin hər üzü” və s. publisistik əsərlərində Qarabağ müharibəsinin psixologizmi müşahidə olunmaqdadır. Qarabağ movzusunda yazılmış publisistik əsərlərdə müharibə psixologizmi ilk dəfə tədqiqata cəlb olunması tezisin elmi yeniliyidir. Qarabağ müharibəsində ağır zərbələrə, geniş ərazi itkilərinə, kütləvi insan qırğınlarına, işğala məruz qalması, bütün bunların insan ruhunda, psixologiyasında dərin sarsıntılar doğurması əsərlərdə dərin psixologizm yaradır. Müharibə əsirlərinin, vuruşan döyüşçülərin dərin psixologizmində olum və ölüm, fəryad və həsrət, psixi həyəcanlar (psixoloji refleks), can qorxusu həmin əsərlərdə müharibə psixologizmində öz kanonik rolunu oynayır. Qarabağ mövzusunda yazılmış publisistik məqalələr öz reallığı ilə müharibədə böyük faciələr yaşamış, mənəvi və fiziki təzyiqlərə məruz qalmış insanların dərin hüznlü, fəryadlı bəzən ümidli psixoloji yaşantıları, daxili hiss və həyəcanla digər dərəcədə əsərin əsas məzmun yükünü və problematikasını təşkil etməsə də, psixoloji analiz aparmaq baxımından diqqətçəkən detallardır. Bəzən müəlliflərdə subyektiv idealizmində-subyektiv duyğularında etiraz, özbaşınalığa qarşı üsyankarlıq güclənir. Yeni siyasi vəziyyət, düşüncələrdəki fiasko, mənəvi təbəddülatlar psixologizmdə milli özünüdərki, özünüifadəsi, özünütəsdiqi ön plana keçirdi. Retrospektiv zamana müraciət, hadisələrin törədilmə səbəblərini araşdırmaq yaddaşı qabartmaq istəyini gücləndirdi. Obrazların daxili aləmi psixoloji portret, ruhi vəziyyəti ilə təsvir olunur. Fərdi mən, fərdi şüur, fərdi təfəkkür psixoloji analizdə daha çox rol oynayır. İllərdən bəri dost, qardaş deyib tanıdığı qonşu erməni vəhşi, acımasız davranışı milliözünüdərkində dərin fiaskoya uğradırdı. Bu proseslər istənilmədən psixoloji analiz aparmağa, həqiqət tapmağa meyl edirdi. Faciənin törədilmə səbəblərini araşdıran insan yaddaşında düşmənə qarşı nifrət hissi ilə müharibə psixologiyada daha da dərinləşir. Xeyirxah dost azərbaycanlı və bədxah, mənfur niyyətli erməni psixologizmi özünü sübuta yetirən arqumentlərlə publisistik əsərlərdə bir-birilə üzləşir. Sovet rejimi psixologiyasına qarşı etiraz vətəndaş şəxsiyyəti kimi obrazı təsdiq edir. V.Məhərrəmovun “Əsirliyin dəhşətli günləri”, Səbahəddin Eloğlunun “Şəhidlərin fəryadı” əsərində əsir düşmüş insanların fəryadı, köçkünlərin həsrəti, müəllifi haqsızlıqlara qarşı üsyanı psixoloji paralelizm yaradır. “Əsirliyin dəhşətli günləri” əsərində 16 gün erməni daşnaklarının əlində əsir qalan, ermənilərə qarşı könüllü vuruşan, sürücü Aydın Abbasov daşnakların işgəncələrini belə təsvir edirdi: “Belə fikirləşirəm ki, onlar insanlığa xas olan bu ali hisslərdən uzaqdılar. Çünki onlar daşnakdılar. Və o, günlərdə daşnaklardan gözləmək əbəs idi. Hələ qəsbkarlar biri döydükcə öz dillərində söyürdülər, təhqir edirdilər”. Bütün əsərlərdə əsirlərin fəryadla dolu taleyi fonunda müharibənin mənəvi –psixoloji yaraları öz əksini tapıb. Bu publisistik Qarabağın taleyi-vətən taleyi anlamında şərh edilir, yurda-ocağa sədaqətlə etinasızlıq, milli ruh və etnoqrafik yaddaşla manqurtuq, vətəndaş cavabdehliyi ilə biganəlik qarşı- qarşıya qoyulur, xalqın nicatı naminə milli birlik, əsil azərbaycançılıq ideyaları önə çəkilir. Vahid Məhərrəmovun “Döyüşçü qızın cəbhə gündəliyi” əsərinin qəhrəmanı olan Tahirənin şüurundakı lirik psixologizm gərgin döyüşlərdə şəxsi rifah duyğusunu düşünmür: “Əzab-əziyyət çəksəm də, çətinliklərlə üzləşsəm də, bütün bunlar ürəyimcədir, mənə xoş gəlir. Çünki bu yolu mən özüm seçmişəm. Mənasız ömür sürmək istəmirəm”. Vahid Məhərrəmovun “Azərbaycan” jurnalının 1997-ci il 7-8-ci saylarında çap etdirdiyi “Tapqaraqoyunlu alınmaz bir qalaya bənzəyirdi” adlı oçerkində müharibə psixologizmi məkanda baş
|