Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1016

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ ПЕРЕВОД ЛИТЕРАТУРНЫХ 

ПРОИЗВЕДЕНИЙ 

 

Elnarə Abdullayeva 

GDU 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Знакомство  с  сокровищами  всемирной  литературы  важно  для  становления  духовности 

любого  образованного  человека.  Но  далеко  не  каждый  может  позволить  себе  изучение 

произведений  Шекспира,  Данте,  Гёте  в  оригинале.  Культурное  наследие  европейских  стран, 

идеи  восточной  философии  с  их  мировой  историей,  древние  эпосы  народов  мира  -  и 

произведения современных авторов, отражающие новейшие течения в искусстве и литературе - 

всё это богатство становится нам доступно благодаря деятельности писателей-переводчиков. 

Роль  художественного  перевода  литературных  произведений  в  обмене  мыслями  между 

разными  народами  и  культурами  трудно  переоценить.  Читая  произведение,  переведенное  с 

английского,  немецкого  или  французского  языка,  мы  воспринимаем  текст  именно  как 

художественный и не задумываемся над тем, какая работа была проведена переводчиком для 

достижения  максимально  адекватной  передачи  всех  смыслов,  содержащихся  в 

литературном.произведении. 

Сложность  перевода  текстов  художественных  произведений  объясняется  и  необычайно 

высокой  смысловой  "нагруженностью"  каждого  слова  -  переводчику  приходится  не  столько 

воспроизводить текст на другом языке, сколько создавать его заново; и различным "видением" 

мира  -  а  следовательно,  специфическими  способами  осознания  и  отражения  мира  в  разных 

языках;  и  различием  культур,  к  которым  принадлежат  языки  перевода  и  оригинала:  арабский 

читатель легко узнает в тексте намек на сюжеты Корана, а европеец этих реминисценций может 

незаметить. Перевод - искусство, никак не сводящееся к буквальной передаче текста, поэтому 

переводчик должен быть наделён писательским даром. Об этом прекрасно сказал А. И. Куприн: 

"...для  перевода  с  иностранного  языка  мало  знать,  хотя  бы  и  отлично,  этот  язык,  а  надо  ещё 

уметь проникать в глубокое, живое, разнообразное значение каждого слова и в таинственную 

власть соединения тех или других слов". 

Русская  литература  за  века  своего  исторического  развития  обогащалась  благодаря 

переводческой деятельности великолепной плеяды литературных деятелей: начиная с Гнедича 

и  Жуковского,  русские  писатели  брались  за  перевод  художественных  текстов  с  европейских 

языков  -  французского,  английского,  немецкого,  с  древних  языков  (латинского, 

греческого),переводили литературу Востока и азиатских стран. Буквальный дословный перевод 

не только не способен отразить глубину литературного произведения, он зачастую не передает 

и общего смысла текста. В художественном переводе текст дословно может и не совпадать с 

оригиналом.  Главное,  чтобы  перевод  означал  для  носителей  языка  перевода  то  же  самое,  что 

значило  исходное  высказывание  для  носителей  своего  языка.  Писатель-переводчик  как 

носитель языка излагает, по сути, не исходный текст оригинала, а свое понимание этого текста. 

Следовательно,  литературный перевод невозможен без всестороннего осмысления оригинала, 

и  одного  знания  иностранного  языка  здесь  мало,  нужно  особое  мастерство  -  умение 

интерпретировать игру слов, чувство языковой формы, способность передать художественный 

образ. Например, чтобы при переводе с английского языка на русский воссоздать произведение 

как  художественное,  важно  уметь  писать  на  русском  языке,  передавая  национальный 

английский колорит, кроме того, переводчикам, как и писателям, необходим многосторонний 

жизненный  опыт  и  неустанно  пополняемый  запас  впечатлений  -  без  знания  жизни  передать 

идею, дух, жизнь произведения не представляется.возможным. 

При этом одни переводчики считают важным соответствие перевода, адаптацию к родному 

языку и отечественному менталитету, другие переводчики считают, что важнее оставить суть, 

отражающую  мышление  национального  колорита  оригинала,  приучая  читателя  воспринимать 

иную  культуру.  Из  этих  двух  точек  зрения  и  получаются  два  вида  литературных  переводов  - 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1017

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

вольный  и  дословный,  которые  часто  сменяют  друг  друга.  Художественный  перевод  текста 

требует раскрытия творческой индивидуальности переводчика, но так, чтобы она не заслоняла 

своеобразия автора.  

   Всё  сказанное  наводит  крамольные  мысли:  а  возможен  ли  литературный  перевод 

вообще?  Можно  найти  несколько  десятков  различных  переводов  одного  и  того  же 

стихотворения.  Проведите  такой  эксперимент,  переведите  отрывок  русского  текста  на 

английский  язык,  а  затем  с  английского  на  русский  и  сравните  перевод  с  оригиналом  - 

насколько эти два текста совпадают? Может ли это означать, что возможность перевода  - это 

попытка добиться невозможного?  

А между тем, люди как стремились, так и будут стремиться понимать друг друга, делиться 

духовными  богатствами  литературных  произведений,  а  переводчики  будут  стремиться 

совершить чудо, являясь своеобразным мостом между различными культурами.  

При 

переводе 

художественной 

литературы 

возникает 

задача 

воспроизвести 

индивидуальное  своеобразие  подлинника.  Эта  черта  роднит  литературу  художественную  и 

общественно-политическую. 

Изучение  переводов  художественной  литературы  предполагает  глубокий  стилистический 

анализ  материала,  который  позволил  бы  показать,  в  чем  заключается  его  индивидуальное 

своеобразие.  Путем  этого  анализа  становится  ясно,  что  своеобразие  манеры  автора, 

проявляющееся  в  его  произведении,  связано  со  спецификой  литературы  как  искусства.  Для 

литературы  как  для  искусства,  материалом  которого  служит  язык,  характерна  особая,  часто 

непосредственно  тесная  связь  между  художественным  образом  и  языковой  категорией,  на 

основе  которой  он  строится.  Поиски  в  переводе  прямых  образных  соответствий  подлиннику 

часто  бывают  неосуществимы  или  приводят  к  формалистическим  решениям.  Задачи 

художественного перевода решаются, как правило, более сложным путем - на основе передачи 

оригинала как целого, на фоне которого отдельные элементы воспроизводятся сообразно своей 

роли в нем.  

Специфика каждого из литературных жанров с характерными для них речевыми стилями 

отражается  на  требованиях  к  переводу.  Большую  роль  играют  условия  речевого  стиля  того 

языка,  на  который  делается  перевод.  Если  при  переводе  строение  фразы  и  словарно-

вещественное  значение  слов  в  диалоге  романа  или  драмы  слишком  точно  соответствует 

оригиналу, очень легко возникает впечатление гораздо более книжной окраски речи, чем это на 

самом деле имеет место в подлиннике. 

Однако  специфика  вопроса  о  переводе  художественной  литературы  определяется  не 

просто  разнообразием  речевых  стилей,  представленных  в  ней,  не  множественностью 

лексических  и  грамматических  элементов,  подлежащих  передаче  и  требующих 

функциональных соответствий в языке перевода. Существует также острая проблема языковой 

формы, языковой природы образа и художественно-смысловой функции языковых категорий в 

изучении художественного перевода. 

Теория  перевода  как  специальная  ветвь  филологической  науки,  имеющая  задачей 

обобщение  и  систематизацию  выводов  из  данных  практики  перевода,  еще  страдает  целым 

рядом  недостатков,  таких  как  не  разрешимые  до  сих  пор  противоречия  по  очень  важным 

вопросам (в частности, по вопросу о границах и мере точности перевода в разных случаях); все 

еще недостаточно освещен и обобщен в них положительный опыт прошлого и современности. 

Часть  этих  недостатков  постепенно  исчезает,  вместе  с  тем  появляются  новые  проблемы,  а 

вместе с ними — новые противоречия. Язык в наши дни развивается настолько стремительно, 

что науке о нем иногда сложно поспеть за ним. Тем не менееизучать его надо, а именно это — 

изучение языка как целого, как живого организма — и является основой теории перевода. 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1018

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

M.H.ŞƏHRİYARIN ANADİLLİ ŞEİRLƏRİNİN TÜRKDİLLİ 

ƏDƏBİYYATIN İNKİŞAFINDAKI ROLU 

 

Nərmin ƏLİYEVA  

AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Böyük Azərbaycan şairi ustad Məhəmmədhüseyn Şəhriyar ömrünün çoxunu Azərbaycan xalqının 

milli  varlığını  inkar  edən,  bütün  vasitələrlə  İranda  Azərbaycan  türkcəsinin  qarşısını  alan  Pəhləvi 

rejiminin  dövründə  yaşamışdı.  Belə  bir şəraitdə  farsdilli  poeziyanın,  İran  ədəbiyyatının  böyük  ustadı 

kimi  tanınmış  Şəhriyar  təmiz  ana  dilində  xalqın  milli  şüurunu  oyadan  “Heydərbabaya  salam” 

poemasını, digər əsərlərini yazdı. “Heydərbabaya salam” poemasının Azərbaycan türkləri, digər türk 

xalqları arasında böyük sevinclə qarşılanmasının əsas səbəbi burada ana dilində xalq məişətinin bədii 

lövhələrlə,  ustalıqla  real  təsviri  idi.  Bu  poema,  eləcə  də  şairin  başqa  əsərləri  İraq  türkləri-kərküklər 

arasında da geniş yayıldı. Kərkük ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri-Əbdüllətif Bəndəroğlu, Əta 

Tərzibaşı,  Hüseyn  Əli  Mübarək,  Rza  Dəmirçi,  Əhməd  Otraqçı  oğlu  və  başqaları  bu  əsərləri  böyük 

maraqla  qarşıladılar.  Əbdüllətif  Bəndəroğlu  “Heydərbabaya  salam”  poemasından  təsirlənərək  “Gur-

Gur baba” şeirini yazdı, bu əsərində Kərkükdəki bir dağa müraciətlə xalq həyatını, milli özünəqayıdışı 

vəsf etdi. Kərkük şairi Hüseyn Əli Mübarəkin “Tuz xurmatu” poeması da Şəhriyarın poemasına cavab 

olaraq  yazılmışdır.  Bu  əsərdə  müəllif  öz  doğma  qəsəbəsi-Tuz  Xurmatunun  təbii  gözəlliklərini, 

kərküklərin məişətini, doğma vətənə, xalqa məhəbbətini qələmə almışdır. 

Göründüyü  kimi,  Şəhriyarın  “Heydərbabaya  salam”  poeması  digər  türk  xalqlarının  da  milli 

oyanışa, ana dilində əsərlər yaratmağa dəvət kimi səslənmişdir. 

M.Şəhriyar şah quruluşuna qarşı xalqın azadlığı uğrunda mübarizəsində Azərbaycan türkcəsinin 

təmizliyinə, ülviliyinə böyük əhəmiyyət verirdi. O, fars şovinistlərinin “çoban” dili adlandırdıqları bu 

dilin müdafiəsinə qalxmış, bu dili “əsil dil” adlandırmışdır. 

Türkün dilitək sevgili ehsaslı dil olmaz, 

Ayrı dilə qatsan bu əsil dil əsil olmaz. 

Öz ləfzini farsa, ərəbə qatmasa şair. 

Şeirin oxuyanlar, eşidənlər kəsil olmaz. 

Məlum  olduğu  kimi,  Ustad  Şəhriyar  uzun  müddət  Tehranda  yaşamış,  doğma  xalqının 

məişətindən, ana dilindən uzaq düşmüşdü. Lakin 1952-ci ildə Təbrizə qayıtdıqdan sonra şairin içində 

illərdən  bəri  yatıb  qalan  milli  duyğular,  doğma  elinə  və  dilinə  məhəbbət  yenidən  cuşa  gəldi,  o 

tükənməz bir ilham  və enerji ilə Azərbaycan türkcəsində bir-birindən gözəl əsərlər yazmağa başladı. 

“Heydərbabaya salam”  poemasının Təbrizdə çap  edilərək  yayılması  qısa  bir  müddət  ərzində  Cənubi 

Azərbaycanda milli oyanış hərəkatında yeni bir mərhələnin başlanğıcı oldu, xalq içində dillər əzbərinə 

çevrilən bu əsərə onlarla cavablar yazıldı. Şəhriyarın özü milli qüvvələrin mübarizə rəmzinə çevrildi. 

Professor Həmid Məmmədzadə şairin Tehranda nəşr olunan “Türk divanı”na müqəddiməsində yazırdı: 

“ Şairin ümumxalq məhəbbəti qazanmasının əsas səbəbi ondadır ki, o, sözün həqiqi mənasında xalqı 

ilə  yaşayır,  onun  kimi  düşünür,  onun  kimi  məhrumiyyət  çəkir,  onun  kimi  əzab  çəkir,  onun  kimi 

kədərlənir  və  onun  kimi  qəzəblənir,  onunla  birlikdə  döyüşür,  onunla  birlikdə  sevinir,  xalqın  dilində 

olub dodağına gətirə bilmədiyi arzu və nisgilləri tam cəsarətlə, misilsiz qətiyyət və inamla tərənnüm 

edir”. 

Məlum  olduğu  kimi,  Pəhləvi  rejimi  Azərbaycan  türklərinin  dilini,  tarixi  keçmişini  yox  etmək, 

“vahid,  böyük  İran  milləti”  yaratmaq  üçün  bir  çox  tədbirlərə  əl  atdı,  milliyyətçi  qüvvələri  təqib  və 

məhv etdi, türkcəni ölkənin hər yerində qadağan etdi. Şəhriyar belə bir şəraitdə cəsarət, qətiyyət, sözün 

əsl  mənasında  qəhrəmanlıq  nümayiş  etdirərək  milli  dəyərlərin,  doğma  dilin  keşiyində  durdu,  türk 

dilinin bayrağını ucalara qaldırdı :  

Türki bir çeşmə isə, mən onu dərya elədim, 

Bir soyuq mərəkəni məhşəri-kübra elədim. 

Ümidim var ki bu, dərya hələ okyanus ola, 

Ona zamin bu zəminə ki, mühəyya elədim. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1019

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Doğrudan  da  İranda  sıxışdırılıb  kiçik  bir  çeşmə  halına  salınmış  Azərbaycan türkcəsini  Şəhriyar 

qüdrətli  poeziyası  sayəsində  qarşısı  alınmaz  bir  dəryaya  çevirdi,  onun  ölməz  əsərlərinin  təsiri  ilə 

azərbaycanlılar ana dilində çoxsaylı şeir və poemalar yazmağa başladılar. İranda, eləcə də digər türk 

məmləkətlərində  əsərlərinin  şöhrətinin  artdığı,  türkcəni  yüksəltmək  sahəsindəki  fəaliyyətinin  yüksək 

dəyərləndirdiyi barədə şair yazır: 

Nə tək İranda mənim vəlvələ salmış qələmim,  

Bax ki, Tükiyədə, Qafqazda nə qovğa elədim. 

Türki, vallah, analar oxşağı laylay dilidir, 

Dərdimi mən bu dəva ilə müdəva elədim. 

Şəhriyarın  İranda  İslam  İnqilabının  qələbəsindən  sonra  doktor  Cavad  Heyətin  redaktəsi  ilə 

fəaliyyətə başlamış “Varlıq” jurnalının ilk nömrəsinin işıq üzü görməsi münasibəti ilə yazdığı Azadlıq 

quşu  “Varlıq”  şeiri  böyük  maraq  doğurur.  Şair  bu  kiçik  həcmli  şeirində  xalqda  milli  varlığın 

dirçəlməsi üçün bir neçə məsələnin həllini ön plana çəkir. Əvvəla, müəllif bu  əsərdə bildirir ki, hələ 

xalq azadlığa çıxmamışdır, lakin “Varlıq” kimi jurnalın nəşrə başlanması böyük ümidlər doğurur. O da 

nəzərə çatdırılır ki, islam inqilabının “vur-yıx”ından sonra, quruculuq işlərinə girişib xalqın tərəqqisi 

üçün çalışmaq lazımdır. 

Hərçənd qutulmaq hələ yox darlığımızdan, 

Amma bir azadlıq doğulub varlığımızdan. 

“Varlıq” nə bizim təkcə azadlıq quşumuzdur, 

Bir müjdə də vermiş bizə həmkarlığımızdan. 

Hər inqilabın vur-yıxı son bənnalıq istər, 

Dəstur gərək almaq daha memarlığımızdan. 

Şeirdə  xalqın  birliyi  məsələsinə  də toxunulmuşdur.  Şəhriyar  deyir  ki,  xalqın  düşmən  qarşısında 

məğlubiyyətinin  əsas  səbəbi  birliyin  olmamasındadır.  Birlik  isə  ancaq  o  zaman  ola  bilər  ki,  millətin 

övladları  ana  dilinə,  türk  dilinə  sahib  çıxsınlar,  öz  aralarında  bu  dildə  danışsınlar.  Ana  dilinə  sahib 

çıxması eyni zamanda xalqı ayıq-sayıq edəcəkdir ki, düşmənin də ən çox qorxduğu elə budur: 

Dil açmada, karlıq da gedər, korluğumuz da,  

Çün lallığımız doğmuş idi karlığımızdan. 

Düşmən bizi əlbir görə təslim olu naçar, 

Təslim oluruq düşmənə naçarlığımızdan... 

Hüşyar olasız düşməni məğlub edəcəksiz, 

Düşmənlərimiz qorxur hüşyarlığımızdan. 

Birlik yaradın, söz olar biz kişilərdə, 

Yoxluqlarımız bitdirəcək “Varlığ”ımızdan. 

Şəhriyar İranda yaşayan Azərbaycan türklərini hüquqları, azadlığı uğrunda mübarizəyə səsləyən 

böyük  sənətkardır.  Bu  mübarizədə  onun  ən  böyük  önəm  verdiyi  xalqın  ana  dilindən  ,  Azərbaycan 

türkcəsindən sərbəst istifadə hüquqlarının bərpası məsələsi olmuşdur. 

 

 

ELMİ MƏTN YARADICILIĞINDA SİTATLARIN ROLU 

 

Xəyalə ABDULLAYEVA 

GƏNCƏ DÖVLƏT UNİVERSİTETİ 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Sitat-  hər  hansı  mənbədən  gətirilmiş  çıxarışdır,  mətnlə  sitat  arasında  qarşılıqlı  münasibət 

mövcuddur. 

Sitat elmi mətnlərdə iki cür verilir: 

1) vasitəli sitatlar 

2) vasitəsiz sitatlar 

Sitat  mətnin  məna,  fikir  nüvəsi  kimi  kontekstlə  geniş  şəkildə  bağlıdır,  həmin  mühitdə 

funksionallaşır. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1020

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Sitatlaşma  mətndə  bir  sıra  səviyyələrdə  baş  verir:  cümlə  səviyyəsində  və  mətnin  fraqmentləri 

şəklində. 

«Sitat»  bir  termin  kimi  latın  mənşəli  olub  «cito»-çağırılmaq  anlamındadır.  Mətnin  elmi  aparatı 

sitatlar hesabına da möhkəmlənir. 

Verilən  sitatın  kəmiyyət  və  keyfiyyəti  gözlənilməlidir.  Mətnlə  sitat  arasında  məsafə,  aralıq  əsas 

sayılır.  

Zehni və estetik təsiri olan mətnlərin bir növü elmi nitqdir.Bu cür təsir yaradan ən əsas faktorlar 

təkmil elmi biliklərlə yanaşı, fikrin izahı zamanı dildə özünü göstərən nitq yaradıcılığı məsələləri ilə 

əlaqədardır. Nitq yaradıcılığı nəinki obrazlı və emosional mətnlərdə, eləcə də elmi mətnlərdə mühüm 

rol oynayır. 

Elmi  mətnlərin  linqvistik  yöndə  araşdırılması  və  öyrənilməsi  bütün  cidd-cəhdiylə  bu  gün  də 

davam  etdirilməkdədir.  Görkəmli  türkoloq-alim  Əhməd  Bican  Ərcilasunun  qeyd  etdiyi  kimi,  türk 

mətnlərinin  yeni  ədəbi-linqvistik  yönüm  və  yöntəmlərlə  öyrənilməsi  haqqında  çox  ciddi  fikirləşmək 

lazımdır  (Türk  Dili  Araştırmalarının  Bugünkü  Durumu  ve  Sorunlar.-Gazi  Türkiyat,  Türklük  Bilimi 

Araştırmaları Dergisi, Ercilasun A.V, 2009, səh.143-145) 

Elmi  mühazirə,  kitab,  monoqrafiya,  məqalə  yaxud  hər  hansı  bir  digər  mətndə  düşüncənin 

interpretasiyası məlum faktlardan məlum olmayan, sadə anlayışlardan mürəkkəb məfhumlara yönələn 

ciddi  ardıcıllıqla  inkişaf  edirsə,  uyğun  dəlil  və  faktların  qarşılıqlı  bağlılığı  əsasında  aparılan  məntiqi 

təhlildən lazım olan nəticələr çıxarılarsa, bütün bunlar lakonik və aydın, dərk edilən biçimdə təzahür 

edilirsə, belə durumda mətn istər zehni qavrayış, istərsə də estetik təsir cəhətindən səmərəli ola bilər. 

 Vasitəsiz  nitqin  ən  geniş  yayılmış  növü  sitatlardır.  Sitatlar  elmi  mətnlərdə  də  əlaqələndirici 

funksiya daşıyır. Sitat elmi mətnlərin struktur-semantik bütövlüyünü təmin edir. 

Elmi  nitqdə  müəllif  nitqi  ilə  yanaşı,  sitatlaşmış  nitqdən  də  istifadə  olunur.  Sitat  ən  çox  elmi 

nitqdə,  üsluba  dair  mətnlərdə  işlədilr.  Sitatlaşmış  nitq  (reçğ  üitatnaə;  quotational  speech»  elmi 

mətnlərə digərlərindən alınan fikirlərin gətirilməsi ilə xarakterizə olunur. (Словарь лингвистических 

терминов. Ахманова О.С, 2007, səf. 387,576) 

5.Tədqiqatçı  öz  fikrini  gücləndirmək  və  təhlil  etdiyi  sübutları  əsaslandırmaq  üçün  ondan  əvvəl 

yazılmış əsərlərdən, xalq ədəbiyyatından örnəklər işlədir. 

Prof.Yusif Seyidov «Azərbaycan ədəbi dilində əlavə sözlər və əlavə cümlələr» adlı tədqiqatında 

əlavə sözlərə və əlavə cümlələrə dilçilik baxışını diqqətə çatdırarkən sitatlardan istifadə etmişdir. 

Məs. Rus dili qrammatikalarında əlavə söz və əlavə cümlələrin izahatları arasında, demək olar ki, 

prinsipial fərq yoxdur, sadəcə olaraq, ifadə və üslub fərqi var. V.A.Beoşapkova yazır: (sitat başlanır) 

«Əsas  cümlənin  konkret  (predmetnıy)  mənasını  tamamlayan  və  izah  edən,  əlavə  məlumat  verən  və 

ötəri  qeydlərdən  ibarət  olan,  sintaktik-struktur  cəhətdən  rəngarəng  cümlələrə,  söz  birləşmələrinə  və 

ayrı-ayrı sözlərə əlavələr (vsavnıe) deyirlər» (Совремненый русский язык. Синтаксис. Изд. МГУ, 

М., 1957,s.334). 

Demək,  tərif-definisiya  sitat  vasitəsilə  bildirilir.  Sitatın  ardınca  kitab  müəllifi  yazır  ki, 

V.A.Beloşapkova əlavə sözlərin və əlavə cümlələrin nitqdəki mövqeyini ümumi şəkildə belə açıqlayır: 

(yeni  s  i  t  a  t)  «Əlavə  konstruksiyalar,  tərkibində  olduqları  cümlələrin  üzvləri  arasındakı  məntiqi-

qrammatik münasibətləri kəskin şəkildə sındırır. Onların ifadə etdiyi məna cümlənin əsas mənasına ilk 

planda nəzərdə tutulmayan ikinci dərəcəli, az əhəmiyyətli, ya da əksinə çox əhəmiyyətli və buna görə 

də xüsusi nəzərə çarpan əlavə mənalar gətirir» (Совремненый русский язык. Синтаксис. Изд. МГУ, 

М., 1957, s.334)  

 Eyni kitabdan eyni müəllifin iki sitatı verilir. Bunlar bir-birinin ardınca sıralanaraq mətndəki fikri 

əlaqələndirir, sübutu əsaslandırır.  

Y.Seyidov  əlavə  sözlərin  və  eləcə  də  cümlələrin  mövqe  və  rolundan  danışarkən  onların  sitat 

biçimində olan ifadə formalarını aşağıdakı kimi göstərir. 

Birinci.  Müəyyən  əsərlərdən,  müəyyən  mənbələrdən  sitatlar  gətirilir,  fikirlərdən  nümunələr 

gətirilir  və  həmin  sitat  və  fikirlərin  müəlliflərinin  adları,  mənbələrin  adları  əlavə  sözlər  kimi  qeyd 

edilir. Bu da əsasən, bir neçə formada olur. 

a) sitatın müəllifi əlavə söz kimi. Məsələn: M.Arif bədii əsərlərdə tez-tez təkrarlanan fikirlərə 

diqqəti  cəlb  edərək  yazır:  «Ayrı-ayrı  şairlər  tərəfindən  işlənən  və  qulağımıza  çox  tanış  gələn  bu 

ifadələrə diqqət edin: «Yenə alır qanadına duyğular məni», «Sevinc almış qanadına bu gün məni (Əli 

Kərim)... 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1021

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

b)  sitatın  mənbəyi,  sitatın  aid  olduğu  əsərlərin  adları  əlavə  sözlər  kimi.  Misal  üçün  yenə 

M.Arifə müraciət edirik. Ədib, Osman Sarıvəllinin yaradıcılığından bəhs edərkən yazır: «Sarıvəllinin 

«Sən  çörək  istədin  hökmdarından,  o,  panama  qoydu  sənin  başına»  («Panamalı  dilənçi»)...(On  beş 

cilddə, I cild, Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı, Seyidov Yusif 2006, s.589-590) 

Bəzən  sitatlaşmış  mətnlərə  təsadüf  olunur.  Sitatın  elmi  mətnlərdə  sərhədləri  bilinməlidir,  əks 

təqdirdə bu mətnin plagiatlığına gətirib çıxarır. 

Sitatın  elmi  mətnlərdəki  sərhədləri  dırnaq  içərisində  müəyyənləşir.  Məs.:  Dilçiliyin  bu  qədər 

müxtəlif  şaxələrə  bölünməsinə  baxmayaraq  demək  lazımdır  ki,  «dil  haqqında  yalnız  bir  elm-ümumi 

dilçilik elmi vardır və o bir-biri ilə əlaqədar olmayan müxtəlif dilçilik fənləri ola bilməz» (L.V.Şerba) 

(Bu  sitat  görkəmli  dilçi  alim  L.V.Şerbaya  məxsusdur  və  dırnaq  içərisinə  alınmışdır.  Sitat  (Dilçilik 

problemləri. Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov M. I.Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1982) 

Bu kitabda bəzən sitatların mənbəyi qeyd olunmur. Məs: A.Martine göstərir ki, struktur dedikdə 

bəzi  dilçilər  öz  düzəltdikləri  modeli,  yəni  dildəki  əlaqələr  haqqında  olan  öz  fikirlərini  başa  düşür, 

başqaları isə strukturu dilin özündə axtarırlar (Dilçilik problemləri. Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov 

M. I.Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1982.s.38). 

Və  yaxud,  B.Tranka  göstərirdi  ki,  hər  bir  ifadədə  (poetik  əsərlər  də  daxil  olmaqla)  mütləq  iki 

ünsür-həm kommunikativ, həm də estetik ünsür iştirak edir. Fərq yalnız ondan ibarətdir ki, ya estetik, 

ya  da  kommunikativ  funksiya  üstünlük  təşkil  edir  (Dilçilik  problemləri.  Verdiyeva  Z.,  Ağayeva  F., 

Adilov M. I.Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1982. s.127). 

Əslində  A.Martindən  gətirilən  bu  sitatın  həmin  alimin  hansı  əsərindən  götürülməsi  bildirilməli 

idi. Bizcə, burada  – bu kitabda sitatların çox zaman göstərilməməsi lazım bilinməmişdir, bu da elmi 

mətnin qurulma prinsiplərini qismən də olsa pozmaq deməkdir. Çünki müəllif nitqi ilə başqasının nitqi 

bir-birinə qarışır, qarışıq bir nitq meydana çıxır, sitatlaın sərhədləri isə bilinmir. 

Bəzən  elmi-ədəbi  mətnləridə  sitat  məqalənin  başlığı  kimi  seçilir.  Məsələn,  dilçi  alim  Kamil 

Vəliyevin  «Ədəbi  düşüncələri»ndə  «Məni  candan  usandırdı...,  «Demə  Səməd  Vurğun  gəldi-

gedərdi...», «Heydərbaba, gedənlərin gəldimi?... ə s. sitatlar sərlövhə kimi mətnlərin qurulmasını təmin 

etmişdir (Sözün sehri. Vəliyev Kamil. Bakı 1986. s.17) 

Bəzi  sitatlardan  mətnin  son  hissəsinin  qurulmasında  istifadə  olunur.  Bu  da  əsər  haqqında  elmi 

detal və təfərrüatları gücləndirir. Məsələn, K.Vəliyevin «Sözün sehri» kitabına «Yaranan söz, yaşadan 

söz, yanan söz» adlı ön söz yazmış tənqidçi-dilçi Aydın dəyərləndirdiyi bu kitabın sonunu belə bitirir: 

«...bu  kitabı  oxuduqca,  dilimizin  və  bədii  təfəkkürümüzün  keçib  gəldiyi  yolu  göz  önünə  gətirdikcə 

mən  təkrar-təkrar  məşhur  bir  kəlamı  yadıma  saldım:  «Eks  orienta  luks»-  İşıq  Şərqdən  gəlir»,  haqq 

sözə nə deyəsən?! (Sözün sehri. Vəliyev Kamil. Bakı 1986. s.7). 

İki dilin bu sitat-kəlamı qeyd etdiyimiz kimi, bəhs olunan əsər haqqında oxucu düşüncəsini itiləşdirir. 

Sonuc olaraq deyə bilərk ki, elmi sferada sitatlardan istifadə zəruridir. Sitat əsas mətn məzmun-

ideya baxımından birləşir, əlaqə birliyi yaradır.