Conference committees conference chairs c

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1011

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

TƏNQİDÇİ ŞƏXSİYYƏTİ VƏ ƏDƏBİ PROSES 

 

Aygün TALIBOVA  

GDU 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ədəbi tənqid bütün dövrlərdə üzərinə düşən missiyanı layiqincə yerinə yetirmək üçün dərin elmi-

nəzəri,  fəlsəfi-estetik  hazırlığa  malik  olmalı,  müasir  həyatın  inkişaf  qanunauyğunluqlarından  baş 

çıxarmağı,  ədəbi  axarın  istiqamətini,  perspektivini  əvvəlcədən  müəyyənləşdirməyi  bacarmalıdır.  Bu 

prosesdə  tənqidçi  şəxsiyyətinin  bütövlüyü,  onun  yaradıcı  prosesə  bir  amal,  ideya  mənbəyi  olaraq 

bağlılığı,  qətiyyət  və  obyektivliyi  başlıca  rol  oynayır.  Məhz  yüksək  elmi-nəzəri  biliyə,  intellektual 

ümumiləşdirmə  və  qiymətləndirmə  gücünə  malik  olan,  obyektivlik  hissini  bütün  yanaşmalardan  uca 

tuta  bilən  tənqidçilər  müasir  ədəbi  prosesin  inkişaf  meyllərini,  qanunauyğunluqlarını,  uğur  və 

nöqsanlarını  dərindən  təhlil  edib  sistemləşdirə  bilər,  sənətkarların  (eyni  zamanda  da  oxucuların) 

dünyagörüşünün genişlənməsinə, sənətkarlıq və duyum məharətlərinin formalaşmasına kömək etməyə 

qadirdirlər.  Tənqidçi  sözü  öz  mötəbər,  inandırıcı  həqiqəti  ilə  həmişə  ədəbi  prosesin  dəqiq  qiymətini 

verə  bilməli,  heç  bir  halda  üzgörəlik  etməməli,  eyni  zamanda  da  layiq  olmayan  şişirtmələrə  yol 

verməməlidir.  Tənqidçi  layiq  olmayanı  şişirtməklə,  onun  haqqında  obyektiv  dəyərləndirmə 

baxımından  gerçək  olanı  deməyəndə  öz  tarixi  missiyasından  könüllü  əl  çəkmiş,  istefa  vermiş 

sərkərdəyə  bənzəyir.  Tənqidçinin  layiq  olmayanı  şişirtməsi  ədəbiyyata  ən  pis  şəkildə  xidmət  etmək 

nümunəsidir. Rus ədəbi tənqidin banilərindən olan V.P.Belinski elə bil məhz belələrini nəzərdə tutaraq 

yazmışdır:  “Tənqidçi  rütbəsini  özbaşınalıqla  qəbul  etmiş  hər  hansı  bir  adamı  küyləyib  biabır  edə 

bilərlər”  (V.P.Belinski,  Məqalələr,  Bakı,  1961,  səh.30).  Bədii  ədəbiyyatın  ayrılmaz  üzvi  hissəsi  olan 

ədəbi tənqidin mövqelərini bütün yönlərdən qorumalı və inkişaf etdirməli olan tənqidçilər ilk növbədə 

ədəbi mətnə heç bir halda hesablanmış, yarınma prinsiplərindən yanaşmamalı, yalnız yaradıcı prosesin 

“öz  ehtiyac  və  tələblərindən  yanaşmaqla”  (Elçin,  “Tənqid  və  ədəbiyyatımızın  problemləri”,  Bakı, 

1981,  səh.5)  təhlil  aparmalıdırlar.  Tənqidçi  öz  ağıllı  və  dəqiq,  heç  bir  tərəddüdə  yer  qoymayan 

mülahizələri  ilə  yazıçının  yaxın  köməkçisi,  dostu  və  xeyirxahı  olmalı,  yeni,  müasir  ədəbi  prosesin 

ümumi  mənzərəsini  yaratmağa  nail  olmalı,  həm  də  yeni  yaranan  bədii  əsəri  qavramaqda,  müəllifin 

başlıca məramını, əsərin ideyasını, onun sənətkarlıq xüsusiyyətlərini başa düşməkdə oxucuya kömək 

etməlidir. Bu mənada tənqidçinin üzərinə bir çox fərqli istiqamətlərdə işlər bilmək ağırlığı düşür; O, 

öz dərin nəzəri mülahizələri ilə həm yazıçını, həm də oxucuları inandıra bilməlidir. Məsələn, inandıra 

bilməlidir  ki,  sənətkar  sözügedən  əsərində  hər  hansı  bir  hadisə  və  məsələni  hansı  məqsəd  və  ideya 

baxımındabn real həyatdan daha çox xəyalı, abstrakt, fantastik mövqedən çıxış edərək təsvir edərək bir 

növ  üzü  astara çevirmişdir.  Bu  zəruri addımı  atmağa  yazıçını  hansı səbəblər  vadar  etmişdir?  Yazıçı 

nəyə görə canlı həyatın özündən daha çox onun aynadan, pərdəarxası seyr etməyə meyllidir? Tənqidçi 

bu  məsələlərin  dərk  olunmasında  oxucu  ilə  yazıçı  arasında  etibarlı  bir  körpüyə,  vəsiləyə  malik 

olmalıdır.  Bu  keyfiyyətlər  birmənalı  olaraq  tənqidçinin  prinsipiallığı,  onun  şəxsiyyət  bütövlüyü  ilə 

xarakterizə  olunur.  Görkəmli  yazıçı  və  tənqidçi  Elçin  məhz  bu  prizmadan  çıxış  edərək  yazır: 

“Prinsipiallıq bizim qəbul etdiyimiz kontekstdə olduqca çoxmənalı bir anlayışdır. Prinsipial tənqid hər 

şeydən  əvvəl,  vətəndaş  qeyrəti,  mütəfəkkir  cəsarəti  deməkdir;  prinsipial  tənqid  hər  şeydən  əvvəl, 

sağlam  məfkurə  mübarizəsi  deməkdir;  prinsipial  tənqid  hər  şeydən  əvvəl,  yüksək  bədiyyat  uğrunda 

mübarizə deməkdir” (Elçin, Göstərilən əsəri, səh.11). 

Ağıllı tənqidçi bir tərəfdən yazıçıya yol göstərməli, digər tərəfdən yazıçı ilə oxucu arasında körpü 

ola  bilməsi  həqiqəti  bütün  zamanlarda  əsl  tənqidçinin  inancına  çevrilməlidir,  yazıçı  tənqidçinin 

mülahizələrini heç bir halda onunla oxucu arasındakı birbaşa əlaqəyə mane olan lazımsız qüvvə kimi 

qiymətləndirməməlidir. Tənqidçi bütün hallarda elmi-nəzəri, psixoloji, fəlsəfi əsası olmayan subyektiv 

mülahizələrdən uzaqda dayanmağı bacarmalı, ədəbi prosesə təsir gücünü hifz edib saxlaya bilməlidir. 

Jül  Renar  bədii  əsərin  dəyərini  doğru-düzgün  şəkildə  vermək  qabiliyyətində  olan  tənqidçilərə 

hörmətlə  yanaşaraq  yazırdı  ki,  tənqidçilər  mərhəmətə  layiq  adamlardırlar:  “Ona  görə  ki,  onlar  daim 

başqaları haqqında danışırlar, özləri haqqında isə heç kəs danışmır... Tənqidçi yazıçının xətrinə dəyən 

oxucudur.  Nə  yazırsansa  yaz,  son  söz  söyləmək  hüququna  malik  tənqidçi  çox  vaxt  haqlı  görünür... 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1012

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Tənqidçi öz rotasına atəş açan, yaxud düşmən tərəfinə - oxucular tərəfinə keçən əsgərdir (Jül Renar. 

“Gündəlik”, Bakı, 1947, səh.50). 

L.Lovenarq yazır: “müəllifi tənqid etmək asan, qiymətləndirmək çətindir”.  

Ədəbi  tənqiddə  ən  xoşagəlməz  cəhət  bədii  yaradıcılıq  sahəsində  uğursuzluğa  düçar  olan  qələm 

sahibinin  tənqidçi  kimi  fəaliyyətə  başlayıb,  uğursuzluğunun,  istedadsızlığının  heyfini  istedadlı 

yazıçılardan,  şairlərdən  almağa  çalışmalarıdır.  Ən  gözəli  bunun  əksi  olandır;  belə  ki,  çox  vaxt 

istedadlı,  nəsrin  və  poeziyanın  bütün  sahələrində  böyük  uğur  qazanmış  görkəmli  sənətkarlar  paralel 

olaraq tənqidlə məşğul olur, mötəbər söz sahibi kimi bu sahədə öz mövqelərini ortaya qoyurlar. Belə 

görkəmli  sənətkarlardan  xalq  yazıçıları  Anarın  və  Elçinin,  xalq  şairi  Sabir  Rüstəmxanlının  adlarını 

xüsusi  olaraq  çəkmək  olar.  Bütün  hallarda  Anarın,  Elçinin  və  Sabir  Rüstəmxanlının  ədəbi-tənqidi 

mülahizələri ədəbi came və oxucular tərəfindən hörmət və mötədilliklə qarşılanır. O səbəbdən ki, öz 

mütəfəkkir  düşüncələri  ilə  onlar  bədii  mətnə,  yaradıcılıq  laboratoriyasının  gizlinlərinə,  görünən  və 

gəörünməyən  tərəflərinə  daha  çox  bələddilər,  ədəbi  əsəri  içdən  yaşamağı  bacarır,  duyur  və 

duyduqlarını, haqq bildiklərini qiymətləndirməyi bacarırlar. Onların tənqidçi yazıları daha humanist, 

işıqlı,  səmimi  və  inandırıcıdı.  Bu  keyfiyyətləri özlərinə  məxsus  poetik  üslubları,  dil-ifadə  özəllikləri 

daha da cazibədar və oxunaqlı edir. 

Məlumdur  ki,  ədəbiyyat  və  tənqid  münasibətləri  ilk  növbədə  həm  də  geniş  mədəniyyət 

kontekstində emosional və regional təfəkkürün bu və ya digər konfiqurasiyada təması deməkdir... “Bu 

təmas  modifikasiyalarında  onların  “ortaq”  estetik  meyarları,  dəyərləndirmə  kompleksini 

müəyyələşdirir” (Rahid Uluss). Bu müstəvidə tənqid hələ ki, ümumiləşdirici analitik təhlillərdən daha 

çox,  ayrı-ayrı  ədəbi  faktlardan  çıxış  edərək  öz  mövqeyini  ifadə  etməyə  çalışır.  Müasir  tənqidimizin 

müəyyən  məqamlarda  fəaliyyət  formalarının  məhdud  və  işlək  olmamasının,  bədii-estetik  məkanda 

lazımınca  konstiktiv  qəbul  edilməməsinin  başlıca  səbəblərindən  biri  onun  nəzəri-metodoloji 

problemlərinin  yetərincə  əsaslı  işlənmədiyini  önə  çəkən  ədəbiyyatşünas  alim  Rahid  Uluselin  fikirləri 

ona görə maraqlı və cəlbedici görünür ki, o, ilk növbədə bədii mətnin və tənqid örnəklərinin özündən 

çıxış  edərək,  ona  istinadən  fikir  söyləyir.  Alim  haqlıdır  ki,  bəzi  gənc  tənqidçilər  posmodernizmin 

mahiyyəti barədə yeni Azərbaycan ədəbiyyatının materialları əsasında maraqlı mülahizələr yürütsələr 

də  belə,  yenə  də  onun  Azərbaycan  ədəbiyyatında  hansı  səviyyədə,  xarakterdə  və  məzmunda  özünü 

təzahür  etməsi  kifayət  qədər  dərindən  açılmamışdır. Əsaslı  bir  münasibətdir  ki,  ədəbi tənqidin bütün 

zamanlar  üçün  Azərbaycan  ədəbiyyatı  və  mədəniyyətinin  varlığına  və  gəlişməsinə  xüsusi  bir 

məsuliyyət  missiyası  var  və  o,  dövlətin  müvafiq  qanunları  ilə  birlikdə  işləməyin  fəaliyyət 

mexanizmləri üzrə hərəkətə gətirilməlidir. 

Ədəbi  prosesin  inkişafında  tənqidçi  şəxsiyyəti  estetik  meyarın  obyektivliyinin  ən  başlıca 

qarantıdır.  Öz  şəxsiyyətinə  hörmət  bəsləyən  adam  yalan  danışmadığı  kimi,  şəxsiyyətini  uca  tutan 

tənqidçi  də  yanlış  meyarla,  şəxsi  ambisiyalarla  ədəbi-bədii  əsəri  sənətkarın  yaradıcılığına  qiymət 

verməz. Əgər versə də belə tənqidin ədəbi prosesə kömək baxımından heç bir ötəri və qaydası olmaz. 

Böyük  şairimiz  Səməd  Vurğun  ,  Məmməd  Arif  Dadaşzadənin  “  tənqidimizin  vicdanı”  adlandırırdı. 

Tənqidçi şəxsiyyəti və ədəbi proses münasibətlərində “yazıçı tənqidi”nin də özünəməxsus yeri var. 

 

 

SEYİD ƏZİM ŞİRVANİNİN EPİK YARADICILIĞINDA TƏMSİL 

JANRININ YERİ VƏ BƏZİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Əfsanə İSMAYILOVA  

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XIX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatında lirik poeziya ilə yanaşı, epik şeir də özünün yüksək inkişaf 

nöqtəsinə  çatmışdır.  Bu  dövrün  görkəmli  sənətkarları  lirik  şeirlərlə  yanaşı  öz  qələmlərini  epik  şeirin 

təmsil janrında  da  sınamışlar.  Məlumdur  ki,  təmsil epik  şeirin  ən  geniş  yayılmış  növlərindən  biridir. 

Hər bir təmsildə insan idrakından doğan tərbiyəvi bir cəhət özünə yer alır. Bu baxımdan Seyid Əzimin 

təmsilləri daha diqqətəlayiqdir. S.Ə.Şivaninin epik yaradıcılığı klassik Şərq bədii-fəlsəfi fikrinin əsas 

ideyaları üzərində köklənmişdir.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1013

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Əsl  pedaqoq-müəllim  olmasından  dolayı  S.Ə.Şirvaninin  bu  əsərlərinin  ana  xəttini  maarifçiliyin 

təbliği  və  eləcə  də  şairin  maarifçi-didaktik  dünyagörüşündən  doğan  ideyalar  təşkil  edir.  “O,  öz 

təmsilləri  ilə  uşaqlarda  fərdiyyətçilik,  ikiüzlülük,  yalan  danışmaq,  özünü  öymək,  paxıllıq,  tənbəllik 

kimi  pis  əxlaqi  sifətlərə  qarşı  tənqidi  münasibət,  digər  tərəfdən  isə  birlik,  ittifaq,  doğruluq,  sədaqət, 

mərdlik kimi yaxşı əxlaqi sifətlər tərbiyə etməyə çalışır”.  

Seyid Əzim “Rəbiül-ətfal” adlı tərtib etdiyi dərsliyinə aşağıdakı təmsillərini daxil etmişdir: “Ayı 

və  Siçan”,  “Dəvə  balası”,  “Aslan  və  iki  öküz”,  “Dəvə  ilə  Eşşəyin  yol  getməsi”,  “Xoruz  və  çaqqal”, 

“Eşşək və arılar”, “Siçan və Pişik”, “İtlə Pişiyin söhbəti”, “Siçan və balası” və s. 

Şairin “Xoruz və çaqqal” təmsilində aclıqdan yeriməyə halı olmayan çaqqal sübh tezdən ağacda 

banlayan xoruzu hiylə ilə aşağı düşürmək istəyir. Çaqqal deyir ki bir halda səhər tezdən əzan verirsən, 

onda düş aşağı biz də namaz qılaq. Xoruz öz ayıqlığı və kəskin sözləri ilə çaqqalı gülünc vəziyyətə 

salır: 

Dedi: - Bəs qoy imamımız gəlsin, 

Vacibül-ehtiramımız gəlsin. 

Dedi: - Kimdir imamın, ey zirək? 

Dedi: - Kənd içrə zorba, qıllı köpək.  

Köpək adını eşidən çaqqal qorxusundan dəstəmaz almaq bəhanəsi ilə aradan çıxır. 

Şair təmsillərində həyati səhifələrdən böyük didaktik və tərbiyəvi, əxlaqi qənaətlər hasil edir və 

onların  təbliğinə  çalışır.  Bu  təmsillərin  cəmiyyətin  ictimai  hadisələrinə  istehza,  rişxənd  və  kinayə 

xüsusilə  diqqəti  cəlb  edir.  Seyid  Əzimin  təmsillərində  iki  cəhət  özünü  qabarıq  göstərir:  tənqid  və 

tərbiyə.  Onun  tənqidi  ruhda  yazılmış  təmsillərinin  əksəriyyətində  dövrün  ictimai  nöqsanları  tək-tək 

eybəcər fərdlərin fonunda satira atəşinə tutulur.. 

 “Dəvə  və  balası”  təmsili  də  dərin  məzmuna  malikdir.  Şair  dəvənin  dili  ilə  feodal  dünyasında 

yaşayan çarəsiz insanların şikayətini təsvir edir. Xeyli yol gedib taqətdən düşən dəvə balası yorulub 

dincəlmək istəyəndə anası onların çarəsizliyini belə ifadə edir: 

Olsa idim yükü ixtiyar içrə, 

Çəkməz idim yükü qatar içrə. 

Sarbanın əlində oldu məhar, 

Hər tərəf çəksə eylərəm rəftar. 

Gedirəm, əldə bir məharım yox, 

Öz əlimlə bir ixtiyarım yox.  

Şairin nəsihətamiz və tərbiyə ruhunda yazılmış təmsilləri daha çoxdur. Onun təmsillərində yüksək 

yumor  hissinə  də  rast  gəlinir  ki,bu  xüsusiyyət  onun  təmsillərini  daha  oxunaqlı  edir  və  oxuyarkən 

uşaqları yormur.  

Seyid  Əzimin  “Maral  hekayəsi”  təmsilində  əyilib  su  içən  maralın  gözləri  birdən  öz  ayaqlarına 

sataşır. O, nazik ayaqlarını görüb utanır, amma buynuzları ilə fəxr edir. Lakin ovçu hədəfinə tuş gələn 

maralı ayaqları xilas edir, sonda isə tələyə düşməsinin səbəbi buynuzlarının ağaca ilişməsi olur. Maral 

səhvini başa düşüb deyir: 

Ey həqarətlə baxdığım əl-ayaq, 

Sən məni xoş nicatə çatdırdın, 

Ölmüş idim, həyatə çatdırdın. 

Ey fəxarətlə baxdığım buynuz, 

Saldın axır məni fəlakətə sən, 

Vərteyi-möhnətü xəlalətə sən.  

Seyid Əzimin “Siçan balasının sərgüzəşti” təmsili əxlaqi-didaktik səciyyə daşıyır. Burada siçan 

balasının timsalında avamlıq, insanlara tez inanmaq kimi cəhətlər tənqid olunur. Siçan balası xoruzla 

pişiyi tanımır, onlar haqqında səhv fikirləşir. O, daha çox pişiklə dostluq etmək istəyir. O, xoruzun ətli 

pipiyindən  qorxur,  yuvasına  qaçıb  anasına  öz  səhv  fikirlərini  izah  edir,  pişiyi  tərifləyir,  xoruzun 

“quqquluqu”  deməsindən  “qanadlarını  yerə  çırpmasından”  qorxduğunu  bildirir.  Anasıtəcrübəsiz 

balasına başa salır ki, pişik siçanların ən qorxulu düşmənidir. 

Təmsilin sonunda Seyid Əzim öz nəsihətamiz fikirləri ilə oğlu Cəfərə müraciət edir: 

Cəfər, ey sərvi-bustani-pədər, 

Gülü-xoşətri-gülüstani-pədər! 

Var elə şey ki, xoşnümadı sənə, 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1014

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Leyk batində bir bəladı sənə. 

Var elə şey ki xoş gəlir gözünə, 

Leyk anın ziyanı var özünə...  

S.Ə.Şirvaninin  “Qaz  və  durna”,  “Ayı  və  siçan”  təmsillərində  lovğalıq,  təkəbbürlülük  tənqid 

olunur,  xeyirxahlıq  kimi  müsbət  keyfiyyətlər  isə  təbliğ  olunur.  “Qaz  və  durna”da  qaz  özünün 

lovğalığı,  boşboğazlığı  üçün  durnanın  qarşısında  utanır.  Şair  xeyirxah  durnanın  tərəfində  duraraq 

əlindən heç nə gəlməyən qazı məzəmmətləyir. “Ayı və siçan” təmsilində isə şair siçan ayıdan gördüyü 

yaxşılığın əvəzini yaxşılıqla qaytarır. Belə ki, ovçu torunu dişləri ilə kəsərək ayını xilas edir. Təmsil 

ayının sözləri ilə bitir: 

Dedi ayı ki, qalmadım qəmdə, 

Yaxşılıq itməz imiş aləmdə  

Seyid  Əzimin  təmsillərində  yekunlaşdırıcı  fikirlər,  təmsilə  məxsus  sonluq  özünəməxsusluğu  ilə 

seçilir. Əksər təmsillərində müəyyən hadisələri nağıl etdikdən sonra ya oğluna, ya da özünə müraciət 

edən şair cəmi bir neçə misra ilə fikrini tamamlayır. “Aslan və qarışqa” təmsilində: 

Seyyida, vermə üz gədalara sən, 

Düşmə bu möhnətü bəlalərə sən. 

Qəfəsi-cismi sal bu viranə, 

Eylə pərvaz baği-rizvanə.  

“Süleyman və qarğa” təmsilində: 

Seyyida, oğlum olan gurü keçəl, 

Görünür hamıdan gözündə gözəl.  

“Siçan və pişik” təmsilində: 

Eyləmə Seyyid, bu sifət fikri xam, 

Olma siçanlar kimi sən də əvam.  

S.Ə.Şirvaninin  orijinal  təmsilləri  Azərbaycan  ədəbiyyatında  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Onun 

tədqiqata cəlb edə bilmədiyimiz bir sıra təmsilləri də son dərəcə qiymətlidir və onlar bu gün mövzu və 

məzmun cəhətdən öz aktuallığını saxlamaqdadır. 

 

 

GUNEY AZƏRBAYCANDA ANA DILLI MƏTBUATIN INKIŞAFINDA 

“VƏTƏN YOLUNDA” QƏZETININ ROLU 

 

Aysel ABIZADƏ 

AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan ədəbiyyatı Muzeyi 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Cənubi Azərbaycanda ana dilli mətbuatın nəşri uğrunda mübarizənin kökü XX əsrin əvvəllərinə 

gedib  çıxır.  “Sovet  qoşunları  Cənubi  Azərbaycana  daxil  olduqdan  sonra  oktyabr  ayından  etibarən 

Təbrizdə  ərəb  əlifbası  ilə  Azərbaycan  dilində  qızıl  əsgər  qəzeti  “Vətən  yolunda”  nəşr  olunmağa 

başladı.  Onun  redaktoru  Mirzə  İbrahimov,  məsul  katib  İsrafil  Nəzərov  idi”.  Qəzetin  Azərbaycan 

dilində nəşri şairləri doğma dildə yazmağa ruhlandırdı. 

 “Vətən yolu” qəzeti az vaxt ərzində demokratik fikirli ziyalıları öz ətrafina toplayaraq oxucuların 

rəğbətini  qazana  bilmişdir.Geniş  oxucu  kütləsinin  səbrsizliklə  gözlədiyi  qəzet  iki  gündən  bir  4000 

nüsxə  tirajla  dərc  olunurdu.Qəzetdə  dərc  olunan  bədii  nümunələrin  əsas  hissəsini  poeziya  təşkil 

edirdi.Onun nəşrinin ilk günlərini Qılman İlkin xatırlayaraq yazmışdı: “Azərbaycanlıların ana dilində 

dərc edilmiş bu qəzet Təbrizdə böyük sevincə səbəb oldu. Qəzetin bütün tirajı demək olar ki, iki saat 

içərisində satılıb qurtardı”. “Vətən yolunda” qəzeti Cənubi Azərbaycanda yeni ictimai-siyasi mühitlə 

və  tarixi  hadisələrlə  əlaqədar  olduğundan  burada  yaranmış  ədəbiyyat  həm  poeziya,  həm  də  nəsr 

baxımından yeni idi. 

“Cəmi 406 nömrəsi çıxan qəzet iki dövrdə nəşr olunmuşdur: 1) 1941-ci il oktyabr-1942 ci il 13 

aprel;  2)  1944-cü  il  10  aprel-1946  cı  il  may”.  Qəzetin  1942-ci  ildə  nəşrinin  dayandırılması  Cənubi 

Azərbaycanda  olan  siyasi  işçilərin  Bakıya  geri  çağırılması  ilə  əlaqədar  idi.  1944-cü  ildə  Cənubi 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1015

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Azərbaycana  yenidən  işçi  qrupu  göndərilmişdi.  Həmin  ilin  aprelindən  Təbrizdə  “Vətən  yolunda” 

qəzetinn  nəşrinin  bərpa  edilməsicənubi  Azərbaycanda  demokratik  fikirli  ziyalıların  fəaliyyətini 

artmasına, şairlərin yüksək əhval ruhiyyədə yazıb-yaratmasına milli mətbuatın genişlənməsinə səbəb 

oldu.Ikinci dövrdə isə bu qəzetin redaktoru Hüseyn Şahgəldiyev olmuşdur. Məhəmməd Birya qəzetin 

10 aprel tarixli birinci nömrəsinin çap olunması münasibətilə yazırdı: 

Qoca Təbriz, artıq burma boynunu, 

Vəfalı dostların səfərdən gəlir. 

Söylə salam,dayanma, aç qoynunu, 

Bu karvan qızıl Xəzərdən gəlir. 

“Vətən  yolunda”  qəzeti  geniş  oxucu  kütləsi  üçün  nəzərdə  tutulduğundan  burada  Azərbaycan 

incəsənəti,  qədim  abidələri  haqqında  məlumatlara  teatr,  kino  sahəsində  yeniliklərə,  beynəlxalq 

mövzuda yazılmış məqalələr vasitəsilə xalq özünün kimliyini dərk edir, dünya mədəniyyətinə verdiyi 

dühalarla  tanış  olurdu.  “Əgər  ilk  fəaliyyət  dövründə  qəzet  əsasən  Sovet  mühərrir  və  yazçılarının 

qüvvəsilə  çıxmış  və  siyasi-ictimai  materiallar  vermişsə,ikinci  dövrdə  onun  fəaliyyət  dairəsi 

genişlənmiş və öz ətrafına çoxlu yeni şair, mühərrir və münəqqid toplaya bilmişdi. Bu kimi yazıçılar 

sırasında Etimad, Fitrət, Azəroğlu, Çavuşi, Əli Tudə, Mədinə Gülgün və onlarca başqaları vardı”. 

“Vətən  yolunda”  qəzeti  Cənubi  Azərbaycanda  ana  dilində  ədəbiyyatın  inkişafı  üçün  geniş 

imkanlar  yaradırdı.  Ümumiyyətlə,  Cənubi  Azərbaycanda  milli  ədəbiyyatın  inkişafında  bu  qəzetin 

əhəmiyyətli rolu olmuşdur.“Vətən yolunda” qəzetində diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də şimal və 

cənub  şairlərinin  arasında  olan  sıx  ədəbi  əlaqələrdir.  Ömrü  boyu  farsca  yazan  Əli  Tudə,  M.Mehdi 

Etimad  kimi  şairlər  Azərbaycan  dilində  nəşr  olunan  bu  qəzetin  və  eyni  zamanda  Quzey 

Azərbaycandan Güneyə gedən yazarların təsiri ilə Azərbaycan dilində yazmağa başlamışdı. Bu şairlər 

Şimali  ədəbiyyatını  böyük  maraqla  izləyərək,  bəzən  onlara  şeirlərdə  ithaf  edirdilər.Bu  barədə  prof. 

Almaz  Əliqızı yazır: “Siyasətdən, diplomatiyadan köklü şəkildə fərqlənən, dövlət münasibətlərindən 

qat-qat  yüksəkdə  duran  ülvi  rabitə  doğma  qardaşların  səmimiyyətindən  su  içirdi.  Cənub  və  Şimal 

şairlərinin  bir-birlərinə  həsr  etdikləri  şeirlər,  daha  doğrusu,  bu  dövr  cənubi  Azərbaycandakı  ədəbi 

hərəkat  elə  onların  mənəvi  birliyinin,  ədəbi  əlaqələrinin  təsdiqidir.  Şairlərinin  ədəbi  əlaqəsi  “Vətən 

yolunda” qəzetinin nəşri ilə başlamışıdr.  

Təsadüfi  deyil  ki,  Məhəmməd  Birya  “Möhtərəm  şair  Süleyman  Rüstəmə”,Cəfər  Xəndan 

Məhəmməd Biryaya (“Görmək”), Mir Mehdi Etimad “Səməd Vurğuna” şeirlər həsr etmişdilər. Ənvər 

Məmmədxanlı  xatirələrinin  birində  yazır:  “Təbriz  ziyalılarının  redaksiyasının  ətrafında  toplaşması 

qarşılıqlı olaraq, hər iki tərəfə çox xeyr verdi. Biz cənubi Azərbaycanı onların vasitəsilə daha dərindən 

öyrənirdik.  Onlar  da  “Vətən  yolunda”  qəzetinin  Azərbaycanda  yerinə  yetirdiyi  bir  çox  xidmətləri 

sırasında  müasir  Azərbaycan  dilinin  inkişafı  səviyyəsini  mənimsəməyi,  dilin  yad  tərkibdən 

təmizlənməsi proseslərinin nə qədər uğurlu və vacib olduğunu görürdülər”. 

Qəzetdə eyni zamanda oxucuları dünya xalqları  ədəbiyyatı ilə tanış etmək məqsədilə xarici ölkə 

yazıçılarının yaradıcılığı haqqında müfəssəl məlumat verilərək,onların əsərlərindən nümunələr də dərc 

olunurdu. Cəfər Xəndan Əlişir Nəvai haqqında, eləcə də Qazax şairi Abay Kunanbayevin və Dağıstan 

böyük  xalq  aşığı  Süleyman  Stalskinin  həyat  və  yaradıcılığı  barədə  maraqlı,  yığcam  məqalələr, 

əsərlərindən tərcümədən diqqəti cəlb edir. 

Qəzetin  nömrələrini  nəzərdən  keçirərkən  aydın  olur  ki,  orada  yaranan  ədəbiyyat  həm  bədii  və 

nəzəri, həm də tənqidi və tarixililik baxımından yeni olmuşdur. Bu sahədə təbii ki, Sovet Azərbayca-

nından getmiş Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm, Süleyman Rəhimov, Osman Sarıvəlli,İsrafil Nəzərli 

kimi şair, yazıçı, ədəbiyyatşünas və jurnalistlərin rolu böyük olmuş,məhz onlar tərəfindən atılmış ilk 

addımlar cənublu həmkarları tərəfindən davam etdirilmişdir. “Vətən yolunda” qəzeti yerli ədəbi qüv-

vələrin yetişməsində böyük rol oynadı. Qəzet tez-tez öz səhifələrini gənc ədiblərin ixtiyarına verirdi. 

1941-46-cı  illərdə  Guney  Azərbaycan  ədəbiyyatında  milli  ruhun  oyanması,  milli  özünədərkin 

bədii-sədası  bir  sözlə,  yeni  ədəbiyyatın  yaranması  bilavasitə  “Vətən  yolunda”  qəzeti  ilə  bağlı 

olmuşdur.  

“Vətən  yolunda”  qəzetində  yaranan  ədəbiyyat  ümumən  Azərbaycan  xalqının  mənən  qovuşduğu 

bir  ədəbiyyat  idi.  “Qəzetin  fəaliyyəti  nəticəsində  cənubda  Azərbaycan  dilinin  rolu  artırdı,  aparılan 

maarifləndirmə  işləri  ölkədə  gedən  ictima-siyasi  prosesslərlə  cənubi  azərbaycanlıların  nüfuzunu 

yüksəltdi”.