Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1158

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

canlanma, ideolaogiyadan uzaq, realist bədii əsərlər yaranmışdı. 60-cılar nəsrini Yavuz Akpınar yeni 

bir dövrün başlanğıcı olaraq görmüş, ideologiyadan uzaq  əsərlər, realist nəsr örnəkləri ilə zəngin bir 

ədəbiyyat  dövrü  olaraq  səciyyələndirmişdir.  Bu  nəsrin  Azərbaycan  ədəbiyyatına  yeni  bir  nəfəs, 

gətirdiyini qeyd etmişdir. 

Bu əsərlər dövrün xarakterini, sovet dövrü ədəbiyyatını əks etdirmək baxımından əyani vasitədir. 

Bizim üzərimizə düşən vəzifə niyə sovet dövrünü onun eybəcərliklərini əks etdirmədilər demək yox, 

yazılmış  əsərləri  olduğu  kimi  mənimsəmək  və  onların  bədii  cəhətdən  dəyərini  verərək  qoruyub 

saxlamaqdır. 

7  0illik  bir  dövrü  əhatə  edən  sosrealizm  dövrü  Azərbaycan  ədəbiyyatına  itirdikləri  ilə  yanaşı 

qazandırdıqları da oldu. Yavuz Akpınar qeyd edir ki, zamanla xalq hərəkatları, humanizm ədəbiyyatda 

o  səviyyəyə  çatdı  ki,  zaman  zaman  milli  ədəbiyyat  və  dil  inkar  edildi.  Azərbaycan  ədəbiyyatının 

vəzifəsi: "böyük qardaş Rusların" ədəbiyyatını örnək almaq idi.  

Elçin  Əfəndiyev  isə:  Sosrealizmin  müasir  Azərbaycan  ədəbi  və  bədii  dilinin  formalaşmasında 

fövqəladə rol oynadığını qeyd edir. 

Yavuz Akpınarın irəli sürdüyü bu fikir sosrealizmin 1 mərhələsinə aid etsək daha doğru olar. Çox 

guman ki, bu fikri düşüncə baxımından nəzərdə tutub qeyd etmişdir. Müəllif fikirlərini ümumi şəkildə 

yazmış,  repressiya  dövründən  sonra,  1940  cı-  ildə  Azərbaycan  ədəbi-bədii  dili  ən  yüksək  zirvəsinə 

çatdığını qeyd etməmişdir. Sosrealizmin yaratdığı şərait nəticəsində Azərbaycan dili hər tərəfli tədqiq 

olundu,  lüğət  və  ensiklopediyalar  işıq  üzü  gördü.  Sosrealizmin  Azərbaycan  ədəbiyyatına  ən  böyük 

töhfəsi hesab etmək olar. 

 

 

ŞAH İSMAYIL OBRAZI VƏ ONUN PROTOTİPİ 

 

Rəbiyyə RƏSULOVA  

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

“Şah  İsmayıl”  xalq  içərisində  geniş  yayılan  maraqlı  dastanlarımızdan  biridir.  Məhəbbət 

dastanlarından  “Şah  İsmayıl”ı  fərqləndirən  əsas  cəhətlərdən  biri  onda  qəhrəmanlıq  və  məhəbbət 

motivlərinin sıx birləşməsidir. Şah İsmayıl yalnız yüksək məhəbbətlə sevməyi bacaran aşiq deyil, həm 

də öz sevgilisinə çatmaq üçün qılınc gücü ilə mübarizə aparan məğlubedilməz bir qəhrəmandır.  

Dastanın  meydana  gəlməsi  və  qəhrəmanı  Şah  İsmayılın  prototipi  haqqında  bir  sıra  fikirlər 

söylənilmişdir.  H.Araslı  qeyd  edir  ki,  hələ  XVI  əsrin  ortalarından  Şah  İsmayıl  Xətainin  şeirləri 

əsasında  bir  “Şah  İsmayıl”  dastanı  düzəldilmişdir.  Bu  dastanın  ancaq  Şah  İsmayılın  Çaldıran 

müharibəsindən  sonrakı  vəziyyəti  haqqında  olan hissəsi  bizə  qədər  gəlib çatmışdır.  Bu  dastanda  Şah 

İsmayıl  tarixi  bir  sima  kimi  göstərilir,  onun  Taclı  xanımla  deyişmələri,  Şah  İsmayıl  sərkərdələrinin 

Türkiyəyə  qarşı  qəzəbi  və  s.  ifadə  olunmaqdadır.  İkinci  sima  Şah  İsmayıl  Xətainin  nəvəsi  II  Şah 

İsmayıldır. Lakin onun hakimiyyəti illərində ölkənin daha çox müsibət çəkdiyi nəzərə alınarsa, belə 

bir  şəxsiyyətin  dastan  qəhrəmanı  olmasına  inanmaq  olmaz.  Odur  ki,  biz  bu  dastanın  yeni  Səfəvi 

dövləti  dövründə  hakimiyyətdə  baş  vermiş  tarixi  hadisələrlə  əlaqədar  olaraq  I  Şah  İsmayılın  adına 

düzəldilmiş olduğunu ehtimal edə bilərik” . 1960-cı ildə nəşr edilmiş “Aşıq yaradıcılığı” adlı əsərdə H. 

Araslı  bu  hökmə  bir  qədər  sərbəstlik  verərək  yazmışdır:  “Çox  ehtimal  ki,  aşıqlar  bu  dastanı  I  Şah 

İsmayılın  adına  düzəltmişlər.  Bəlkə  də,  Şah  İsmayılın  qəhrəmanlığı,  onun  hakimiyyəti  öz  zülmkar 

dayısı oğlanlarından igidliklə alması, sonrakı aşıq yaradıcılığında bu hökmdarın adı ilə əlaqədar yeni 

bir  dastanın  yaranmasına  səbəb  olmuşdur...  Bəlkə  də,  qədim  bir  dastan  qəhrəmanı  Şah  İsmayıl 

adlandırılmışdır” . 

Fikrimizcə, H. Araslı birinci ehtimalını əsaslandırmaq üçün bir sıra faktlara əsaslanmışdır: 

a) Həm surətin, həm də prototipin adları Şah İsmayıldır; 

b)  Xətai  bütün  uşaqlıq  illərini  qaranlıq  zindanlarda,  gənclik  illərini  isə  sığınacaqlarda  keçirtdiyi 

kimi,  dastanın  qəhrəmanı  da  təqribən  həmin  yaşlara  qədər  hətta  gün  işığı  belə  düşməyən  qaranlıq 

zirzəmilərdə yaşamalı olmuşdur; 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1159

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

c)  Xətaiyə  bu  dustaq  illərində  xanədanın  ən  sədaqətli  müridi  pasibanlıq  etmiş,  axırda  da 

zindandan  qaçırmış,  gizli  təlim-tərbiyə  illərində  isə  Hüseyn  bəy  Şamlı  kimi  lələləri,  mürəbbiləri, 

nəzarətçiləri olmuşdur. Dastan Şah İsmayılın da buna çox bənzəyən xüsusi lələsi, müəllimi vardır; 

ç) Gülzarın məhz türkmən qızı olması ilə Səfəvi xanədanının Ağqoyunlularla qohumluğu arasında 

da müəyyən oxşarlıqlar görmək mümkündür; 

Məlum  olduğu  üzrə,  Xətai,  doğrudan  da,  həm  saysız-hesabsız  müridləri  öz  dalınca  aparan  bir 

mürşid, həm hökmdar, həm siyasi xadim, həm də məharətli bir şair olaraq çox böyük nüfuz və hörmət 

sahibi  olmuşdur.  Görkəmli  folklorşünas  M.H.Təhmasib  qeyd  edir  ki,  bu  hörmət,  xüsusilə  aşıq-şair-

dastançıların bu münasibəti onun haqqında xüsusi dastan qoşulmasına gətirib çıxara bilərdi. Bizcə, elə 

bu hörmətin, bu münasibətin özü onun haqqında “Şah İsmayıl-Gülzar” kimi bir dastanın qoşulmasına 

yol verməzdi. M.H.Təhmasib tarixdən və dastandan çox maraqlı və inandırıcı dəlillər gətirməklə belə 

bir  nəticəyə  gəlir  ki,  dastanın  qəhrəmanının  prototipi  I  Şah  İsmayıl  deyil,  Xətainin  nəvəsi  II  Şah 

İsmayıldır. Bu dəlillər aşağıdakılardır: 

a) Şah İsmayıl Xətainin atası şah deyil, şeyxdir. Özü də, elə bir hörmət, nüfuz sahibi olmuşdur ki, 

Səfəvi  dövləti  təsis  edildikdən  sonra  onun  bu  dastanda  olduğu  kimi  rəzil,  düşkün,  əxlaqsız,  qansız, 

vəhşi bir şah kimi təsvir edilməsinə inanmaq mümkün olmur. Belə bir təşəbbüs Şeyx Heydər kimi bir 

atanı təhqir etmək, Aləmşah xatun kimi nüfuzlu, hörmətli, fədakar bir ananı təhqir etmək idi; 

b) Şah İsmayıl Xətainin igidliyi, mərdliyi, cəngavərliyi məlumdur. Dastan qəhrəmanı Şah İsmayıl 

isə o qədər də qibtə ediləcək bir qəhrəman deyil. Əksər variantlara görə o, gecə Ərəb Zənginin yataq 

otağına girir, qız olduğunu bilir, səhər də bundan istifadə edərək onu məğlub edir.  

c) Məlum olduğu üzrə, Xətai həm də simaca, davranış və ədalarına görə də son dərəcə gözəl imiş 

. Halbuki, dastanın əksər variantlarında o, gözlərini yerinə qoyub göyərçin lələyi ilə sağaltdığı zaman 

səhvən  sağı  sola,  solu  sağa  qoyur,  buna  görə  də  çəp  qalır.  Hətta  inqilabdan  qabaq  toplanıb  1889-cu 

ildə nəşr edilmiş variant bu sözlərlə qurtarır: “O çox yaxşı şah oldu, amma çəpgöz qaldı”. 

Fikrimizcə, Şah İsmayıl Xətai kimi bir şəxsiyyətin surətini belə yaratmağa heç kəs hətta cəsarət 

belə  edə  bilməzdi.  Əgər  bu  surətin  prototipini  müəyyənləşdirmək  üçün  mütləq  ad  eyniyyətinə 

əsaslanmaq lazımsa, onda bizcə, bu surət II Şah İsmayıla daha çox bənzəyir: 

a) II Şah İsmayıl dastanın qəhrəmanı kimi, doğrudan da, şah oğludur; 

b)  II  Şah  İsmayıl,  doğrudan  da,  atası  tərəfindən  cəzalandırılmış  və  19  il  6  ay  21  gün  Qəhqəhə 

qalasında həbs edilmişdir; 

c) II Şah İsmayılın taxta çıxması da məhz atasının ölümü ilə bağlı olmuşdur. Hətta dastandakı Şah 

Ərəb Zəngi tərəfindən öldürüldüyü kimi Şah Təhmasib də bir ehtimala görə elə məhz öz arvadlarından 

biri  tərəfindən  zəhərlənib  öldürülmüşdür.  Bəlkə  də,  bu,  tarixi  həqiqət  deyil.  Lakin  belə  bir  rəvayət 

olmuşdur və dastançılar da bundan istifadə edə bilərdilər. 

ç)  Bir  sıra  məxəzlərin  yazdığına  görə,  II  Şah  İsmayılın  zindandan  azad  edilməsində  və  taxta 

çıxarılmasında bacısı həlledici rol oynamışdır. Bu bacının adı Pərixan xanımdır. Dastandakı qızlardan 

da birinin adı müxtəlif variantlara görə Pərişah, Pəri xanım, Rəmdar Pəridir. Bu qız da öz rəmli, falı, 

kitabları, məsləhət və tədbirləri ilə dastanın qəhrəmanı Şah İsmayılın ata zülmündən xilas edilməsinə 

və taxta çıxarılmasına çox kömək edirdi. 

 

 Bir sıra ilk məxəzlərin və onlara istinad edən 

tədqiqatçıların  verdikləri  məlumata  görə,  İsmayıl  Mirzə  (II  Şah  İsmayıl  )  gəncliyində  atasının  istəkli 

oğlu  olmuşdur.  Onun  bir  sıra  ciddi  müharibələrdə  iştirak  edib  böyük  işlər  görmüş  olduğunu  da 

yazırlar. Sonra Şah Təhmasib əsli çox da aydın olmayan bəzi səbəblərə görə qəzəblənib onu Qəhqəhə 

qalasında  həbs  etmişdir.  İsmayıl  Mirzə  20  ilə  yaxın  burada  qalmış,  yalnız  atası  öldükdən  sonra 

bacısının köməyi ilə buradan qurtarmışdır.  

 Professor  P.Əfəndiyev  deyilənləri  nəzərdən  keçirdikdən  sonra  H.Araslının  fikirləri  ilə  razılaşır. 

Alimin  fikrincə,  əlimizdə  olan  “Şah  İsmayıl”  dastanı  Xətainin  adı  və  fəaliyyəti  ilə  əlaqədar  yarana 

bilərdi.  Bundan  sonra “Şah  İsmayıl”  başqa  xalq  romanlarımız  kimi  tamamilə  müstəqil  inkişaf  etmiş, 

bir  aşiqin,  qəhrəmanın  sevgi  macəralarından  bəhs  edən  nağılvari  bir  dastana  çevrilmişdir.  Professor 

M.H.Təhmasibin  dastanda  II  Şah  İsmayılla  əlaqədar  tarixi  faktların  mövcudiyyəti  haqqında  fikrinə 

folklorşünas  alim  P.Əfəndiyev  əlavə  edir  ki,  “Şah  İsmayıl”  dastanının  ilk  formalaşma  və  sonrakı 

inkişaf prosesində həmin əhvalatlar da oraya aşıqlar tərəfindən daxil edilə bilərdi.  

Fikrimizcə, II Şah İsmayılla əlaqədar faktlar dastanı daha da zənginləşdirmiş və maraqlı etmişdir. 

Professor P.Əfəndiyev belə bir nəticəyə gəlir ki, dastan Şah İsmayıl Xətainin adı ilə əlaqədar meydana 

gəlmiş,  ancaq  onun  nəvəsi  II  Şah  İsmayılın  həyatı  ilə  əlaqədar  əhvəlatlar  da  sonradan  dastana  əlavə 

olunmuşdur. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1160

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

TARİXƏ SƏPƏLƏNMİŞ İNCİLƏR

 

 

Xanım (Əsədova) ABDULLAYEVA 

AMEA Əlyazmalar İnstitutu 

AZƏRBAYCAN 

 

 

Zəngin mədəni tarixə sahib olan Azərbaycan, hər çağa, hər zaman aşırımına öz irsinin möhtəşəm 

izlərinin  qoya-qoya  indiki  dövrə  qədər  gəlib  çatmışdır  ki,  halhazırda  da  bunun  bariz  nümunələri 

nəsillərə  ötürülməkdədir.  Müxtəlif  tarixi  abidələr,  sənət  əsərləri  kimi  kitab  yaradıcılığı  da  bumaddi-

mənəvi irsin bir hissəsi sayılır.Hər bir xalqın dünya görüşü, elmi təfəkkürü və əqli inkişafı bəşəriyyətə 

bəxş  etdiyi  kitablarda  təcəssüm  olunur  ki,  keçmişimizin  ayinə  və  həmçinin  bu  günümüzə  çıraq  olan 

kitab  mədəniyyətimizin  misilsiz  örnəkləri  bu  gündə  öz  varlığını  qoruyub  saxlamaqdadır.  AMEA  M. 

Füzuli  adına  Əlyazmalar  İnstitutunda,  Azərbaycan  Tarix  Muzeyində,  Milli  kitabxanamızda,  o 

cümlədən  dünyanın  böyük  kitabxana,  arxiv  və  muzeylərində  xalqımıza  məxsus  əlyazma  kitab 

nüsxələrini görə bilərik. Lakin onuda qeyd edək ki, bu örnəklər bizim mədəni irsimizin sadəcə cüzi bir 

hissəsidi.  

Tarix  boyuOğuz  xalqlarının  yazılı  abidələrindən  başlayaraq  Azərbaycan  əlyazma  sənəti,  kitab 

mədəniyyəti  XIX  əsrin  əvvəllərinə  qədər  çoxşaxəli  istiqamətdə  inkişaf  etmişdi.  Ərazi  məfhunu 

baxımından stratejik mövqedə yerləşən Azərbaycanda zamanın tələbinə uyğun olaraq ərəb, fars, türk 

dillərində əlyazma kitabları qələmə alınmışdır. Lakin çox təəssüflə qeyd edək  ki, günümüzə bu irsin 

cüzi  bir  hissəsi  gəlib  çatmışdır.  Bunun  əsas  səbəb  təbii  fəlakətlər,  yadelli  işğallar,  başlıcası  isə 

Azərbaycanın  çar  rejminə  daxil  olması  idi  ki,  bu  hadisələrin  qurbanlarına  çevrilmiş  əlyazma 

xəzinələrindən bəhs etmək istərdik. 

 XI-XII  əsrlərdə  Gəncə  şəhərin  ən  zəngin  və  möhtəşəm  kitabxanası  sayılan  Atabəy  saray 

kitabxanası “Dər əl-kutub”, Nəsrəddin Tusinin Mağara rəsədxanası nəzdində qurduğu400 min cilddə 

əlyazmanın qorunduğu və 100 nəfərdən çox alimin çalışdığı Marağa kitabxanası, Təbrizdə Qazan xan 

tərəfindən inşa etdirilmiş “Beyt əl-qanun” və sadəcə əlyazmaların qorunub saxlanılması üçün nəzərdə 

tutulmuş  “Beyt  əl-kutub”  kitabxanaları,  eyni  zamanda  digər  böyük-kiçik  kitabxanalar  təbii 

fəlakətlərin,  aramsız  müharibələrin  nəticəsində  məhv  olmuşdur.  Bütün  bunlar  Azərbaycanın  milli 

mədəniyyətinin əvəz olunmaz itkilərindəndir. 

Dövlət xadimi, görkəmli alim  və Qazan xanın vərizi olmuş Fəzlullah Rəşidəddinin (1247-1318) 

inşa  etdrirdiyi  60  min  kitab  fondu  olan  məşhur  şəhər  kitabxanası  “Rəşidiyyə”nin  də  taleyi  faciəli 

olmuşdur.  Olcaytu  xanı  zəhərləməkdə  gühahlandırılan  Fəzlullah  Rəşidəddin  edam  edilmişdi.  İnşa 

etdirdiyi mədrəsələr, elim ocaqları, emalatxanalar kimi bu möhtəşəm kitabxana da dağıdılmışdır. 

Azərbaycanda  həm  Çar  Rusiyası, həm  də  komunist  düşüncələr  ilə  çıxış  edən  Sovet  hakimiyyəti 

qurulduqdan  sonra  xalqımıza  qarşı  törədilmiş  cinayətlərin  mərkəzində  maddi  deyil  əslində  mənəvi 

irsin yox edilməsi ideologoyası dayanırdı. Bu səbəbdən seyyid, ziyalı, qabaqcıl elm xadimləri represi-

yaya, sürgünlərə məruz qalmış, maddi mədəniyyət örnəkləri dağıdılmış, şəxsi arxivlər, kitabxanalar və 

əlyazma kitabları müxtəlif bəhanəllərlə ya ölkə xaricinə aparılmış, ya da məhv edilmişdir. 

Hədiyyə  olaraq,  satın  alınaraq  və  ya  gizli  yollarla  Azərbaycan  hüdudlarından  kənara  aparılan, 

xarici  ölkələrdəki  muzey  və  arxivlərdə  saxlanılan  Azərbaycan  əlyazma  kitablarını  üzə  çıxararaq 

sistemləşdirən, 3 cilddə “Xarici ölkələrdəki Azərbaycan əlyazmalarının toplu kataloq” adı altında nəşr 

etdirən, ilk əlyazmaçı və mətinşünas alim, professor Azadə Musayeva olmuşdur.  

Bu dövürdə Azərbaycan kitab mədəniyyətinin məruz qaldığı ən dəhşətli yağmalanmanın qurbanı 

Ərdəbil  şəhərindəki  Şeyx  Səfi  (“Darul-irşad”)  kitabxanası  idi.  Beş  əsirlik  tarixə  malik  olan  “Darul-

irşad”  kitabxanası  Şah  İsmayılın  oğlu  Şah  Təhmasibin  və  nəvəsi  Şah  Abbasın  himayədarlığı 

nəticəsində Orta Şərqin ən zəngin və misilsiz kitab xəzinəsinə çevrilmişdi. Azərbaycanla yanaşı digər 

şərq  xalqlarının  əlyazmalarının  saxlandığı  bu  kitabxanada  Şeyx  Sədinin  öz  avtoqrafı  ilə  Şeyx 

Səfiəddin İshaqa bağışladığı, dünyanın nadir incilərindən sayılan “Divan”ı da var idi.  

Bolşevik  rejminin  milli-mənəvi  soyqırım  siyasəti  XIX  əsrin  görkəmli  alim  və  kitabşunası 

Şəmsəddin Əbdülqəni Nuxəvi Məhəmməd oğlu Xalisəqarızadə kitabxanasından yan keçməmişdir. Ulu 

nənəsi  Xalisə  qarı  Hacı  Bayram  qızına  məxsus  kitabxananı  böyük  bir  xəzinəyə  çevirən  alim,  təkcə 

azərbaycanlı  deyil,  həm  Şərq,  həm  də  Avropa  ziyalılarının  elmi-bədii  əsərlərini  Şəki  şəhərindəki  bu 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1161

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

kitabxanada  toplanmışdı.  Əbdülqəni  Nuxəvi  kitab  mədəniyyətimizin  toplanmasında,  qorunub 

saxlanmasında,  yayılmasında  misilsiz  rolu  olan  böyük  mütəfəkkir  alim  və  vətənpərvər  bir  insan 

olmuşdur.  Nənəsi  Xalisə  qarı  bu  kitabxana  haqqında  demişdi:  “Mən  elə  bir  sərvət  toplayıram  ki,  o, 

bizdən  sonrakı  nəsillərə  yadigar  qalsın.  Bu  bütün  daşlardan  daha  qiymətlidir”.  Əfsuslar  olsun  ki, 

kitabxananın böyük bir qismi məhv edilmiş, müəyyən bir qismi kimlərinsə əlinə keçmiş, satılmış, hətta 

Avropalı  alim  və  tacirlərin  şəxsi  kolleksiyalarının  bir  parçasına  çevrilmişdi.  Uzun  müddət  gizlin  və 

baxımsız  qalan  kitabxananın  geri  qalan  hissəsi  isə  ərəbşünas,  mətnşünas,  fədakar  alim  Kamandar 

Şəriflinin  geniş  tədqiqatı  nəticəsində  toplanmış  və  hal-hazırda  AMEA  M.Füzuli  adına  Əlyazmalar 

İnstitutunda  mühafizə  olunmaqdadır.  İkinci  dəfə  həyat  tapan  bu  əlyazma  kitabları  yenidən  tədqiq 

edilmiş,  şifrələnmiş  və  təsvir  olunaraq  Kamandar  Şərifli  tərəfindən  “Əbdülqəni  Əfəndi  Nuxəvi 

Xalisəqarızadə kitabxanasının kataloqu” adı altında 2009-cu ildə nəşr etdirilmişdir.  

Sovet rejminin elm və mədəniyyətimizə vurduğu dərin zərbələr Azərbaycanın bütün bölgələrində 

acı gerçəyə çevrilmişdi. Quba, Şamaxı, Şəki, Qazax, Qarabağ, Qax, Zaqatala bölgəsində külli sayda 

kitabxana və əlyazma abidələrimiz sovet quldurları tərəfindən məhv edilmişdi.  

Azərbaycanın  səfalı  güşələrindən  olan  və  yetirdiyi  alimləri  ilə  məşhur  Qax  rayonunda  Sovet 

dövrü ilə bağlı acı hekayələr hələ də eşidilməkdə, nəsildən-nəsilə ötürülməkdədir. Bu dövürdə mənəvi 

dəyərləridən  və  milli  kimliyindən  uzaqlaşdırılmağa  çalışılan  rayon  camaatına  qarşı  sözün  əsil 

mənasında  divan  tutulurdu.  İnsanların  evlərində  olan  dini  kitablarla  yanaşı,  keçmişinin  güzgüsü, 

mədəni  incilərimiz  sayılan,  dədə-babalarından  əmanət  saxladıqları  neçə-neçə  misilsiz  əlyazma 

kitabları hər kəsin gözü önündə yandırılaraq məhv edilirdi. Lakin əlyazma kitabların dəyərini anlayan, 

xalqın  gələcəyindən  nigaran  olan  maarifpərvər  insanlar  əllərində  olan  əlyazma  kitabları  evlərində 

divar  aralarına  hörməklə,  sandığa  gizlədərək  ya  çardaqda,  ya  da  torpaq  altına  basdıraraq  mühafizə 

etməyə çalışmışlarsa da, baxımsız qalan və kiff tutan milli-mənəvi sərvətimizin böyük qismi əfsuslar 

olsun ki, yararsız hala düşmüşdü. Hal-hazırda bu irsin geri qalan hissəsi Qax Rayonu Diyarşünaslıq 

muzeyində  mühafizə  olunmaqdadır.  Muzeyə  etdiyimiz  qısa  baxış  zamanı  fiqhə,  məntiqə,  məzhəblər 

tarixinə,  qrammatikaya,  ədəbiyyata  dair  əlyazma  kiatbları  diqqətimizi  çəkdi.  Fəqət  bu  kitablar  orada 

sadəcə nümayiş olunmaqdadır. 

Adları  hələ  də  elm  aləminə  bəlli  olmayan  müəllif  və  katibalərin  miras  qoyduğu  əlyzamalar 

üzərində  tədqiqat  aparılacağı  və  bəşəriyyətə  təqdim  ediləcəyi  günü  gözləməkdədir.  Hacıbaba  Əfəndi 

əl-Qaxi,  Cəlaləddin  əd-Dini,  Baba  Əli  Zeynəddin,  Mustafa  Əhməd,  Hacı  Bayram  əl-Qaxi,  Hacı 

Əhməd  Hüseyin  Əfəndi,  Katib  Yusif  və  b.  kimi  həyat  və  yaradıcılıqları  gizli  qalan  bir  çox  alim  və 

mütəfəkkirlər öz tədqiqatçılarının yolunu gözləyirlər. 

Azərbaycanın milli maddi və mənəvi sərvətlərini qorumaq, onaları gələcək nəsillərə ötürmək hər 

bir alim, ədib, tədqiqatçı və vətəndaşın ən yüksək görəvidir. 

 

 

TARİXİ ROMANDA BƏDİİ TƏXƏYYÜL                                                              

VƏ OBRAZ YARADILIŞI PROBLEMİ 

(Çingiz Hüseynovun “Fətəli fəthi” romanı əsasında) 

 

Arzu MÜRSƏLLİ 

BakıDövlətUniversiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Tarixi  romanın  qələmə  alınma  məqsədi  onun  obrazlar,  bədii  surətlər  aləminə  də  ciddi  təsir 

göstərir. Əgər roman müəyyən şəxsiyyəti və ya tarixi hadisəni idealizə etmək məqsədilə yaradılmışsa, 

bu  zaman  təbii  olaraq  obrazda  müsbət  cəhətlərin  irəli  çəkilməsi,  qabardılması  hadisəsini  müşahidə 

etmiş  olarıq.  Yaxud  tarixi  şəxsiyyətə  real  həyatda  qazana  bilmədiyi  keyfiyyətləri  əsərdə  bədii  don 

şəklində geyindirmək, olduğundan fərqli şəkildə təsvir etmək də müəllifin istəyindən asılıdır. Nizami 

Gəncəvi  “Xosrov  və  Şirin”  əsərində  Xosrova  real  həyatda  olduğundan  daha  müsbət  keyfiyyətlərlə 

təsvir etmiş, əsər boyu qarşısına onu ibrətləndirmək kimi məqsəd qoymuşdur. Səməd Vurğun “Vaqif” 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1162

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

dramında  Ağa  Məhəmməd  Şah  Qacarın  mənfi  keyfiyyətlərini  daha  qabarıq  şəkildə  təsvir  etmiş, 

qəhrəmanına  qarşı  oxucuda  nifrət  oyatmağa  nail  olmuşdur.  Təbii  ki,  bütün  bu  şəxsiyyət  obrazının 

yaradılma prosesi əsərin ideya məzmunu ilə səsləşməli, müəllifə lazımi fikirlərin ifadəsi üçün əlverişli 

şərait  yaratmalıdır.  Bəzən  isə  yazıçı  unudulmuş,  yaşadığı  dövrdə  layiq  olduğu  dəyəri  almamış  bir 

şəxsiyyəti əsər qəhrəmanına çevirməklə onu yada salır, bilinməyən, çoxlarına tanış olmayan tərəflərini 

işıqlandırır.  Belə  situasiyada  müəlliflər  adətən  obrazı  real  planda,  tarixi  fakt  və  sənədlər  əsasında 

yaradır, yaxud sırf təxəyyül məhsulu olan lakin həqiqətən tarixdə olmuş bir şəxsiyyət fərqli forma və 

xüsusiyyətlərlə  əsər  qəhrəmanına  çevirirlər.  Belə  romanlar  adətən  bioqrafik  səciyyə  daşıyır.  Xalq 

qəhrəmanları,  hökmdarlar,  sərkədələr,  yazıçılar,  incəsənət  xadimləri  haqqında  qələmə  alınmış  belə 

romanlarda bədii surət yaratmaq üçün azad ifadə imkanları, təxəyyül sərbəstliyi daha xarakterikdir.  

Çingiz Hüseynov “Fətəli fəthi” romanında tarixi şəxsiyyətlərin bədii obrazlarını yalnız hadisələri 

olduğu  kimi  qələmə  alaraq,  tarixi  faktlara  sadiq  qalmaq  məqsədilə  deyil,  həmçinin  dövrün,  mühitin 

mənzərəsini  canlandırmaq,  bu  şəxsiyyətlərin  zamanın  gedişatında  rolunu  müəyyən  etmək  üçün 

yaratmışdır. Romanda şəxsiyyətlər zaman, məkan və hadisələrdən təcrid olunmuş obraz səviyyəsində 

təqdim  olunmamış,  məhz  dövrün  mənzərəsini  canlandıran  element  kimi  çıxış  etmişdir.  Əsərin  baş 

qəhrəmanı  Mirzə  Fətəli  Axundov  olmasına  baxmayaraq  ,  digər  tarixi  şəxsiyyətlərin  obrazları  da 

dolğun şəkildə canlandırılmışdır.  

Əsərdə üç qisim tarixi şəxsiyyətlərin obrazları canlandırılmışdır. Siyasi xadimlər, şair və yazıçılar 

və Mirzə Fətəli Axundovun ailə üzvləri. Yazıçı romanda bu tarixi şəxsiyyətlərin əsərin qəhrəmanı ilə 

olan əlaqəsini, onun fəaliyyətində rolunu təsvir etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda hər bir personaj 

haqqında  ayrılıqda,  məlumat  verir,  onların  tərcümeyi  halı  haqqında  faktlara  da  yer  ayırır.  Bundan 

əlavə  əsərdə  şərti-metaforik  obraz  olan  Cadugər  sürəti  də  romanın  süjet  və  kompozisiyasında  vacib 

element  kimi  çıxış  edir.  Cadugər  əsər  boyu  Mirzə  Fətəlini  daima  izləyir,  onu  bir  sıra  mətləblərdən 

xəbərdar edir. Çingiz Hüseynovun bu qəhrəmanı yaratmaqda məqsədi isə fərqli olmuşdur. Göründüyü 

kimi,  Cadugər  Mirzə  Fətəli  Axundovun  qəhrəmanıdır.  Yazıçı  onun  personajları  içərisindən  məhz 

Cadugəri  ona  görə  seçmişdir  ki,  onun  vasitəsilə  fikirlərini  daha  açıq  şəkildə  söyləyə  bilsin,  zamanın 

koloritini açmaq üçün istifadə eləsin. Müəllif qeyd edir ki, bu obraz romanda zaman əlaqəsi yaratmağa 

kömək  edir,  bir  halda  ki,  Cadugərdir,  deməli  keçmişi,  gələcəyi  görür.  Cadugər  Mirzə  Fətəli 

Axundovun içində olan ikinci Fətəlidir. Sanki onun kölgəsidir, daima onu izləyir, daxilindəki səs kimi 

təsvir  olunur.  Bəzi  ciddi  məsələləri,  mürəkkəb  xarakterləri  birləşdirmək  üçün,  dərin  fikirləri  eyham 

formasında  demək  məqsədilə,  müəllif  bu  qərhəmana  müraciət  etmişdir.  Əsərin  ilkin  versiyası  rus 

dilində yazılmışdır, müəllif qeyd edir ki, ruslarda Kaldun müsbət obrazdır. Bizim ədəbiyyatımızda və 

Mirzə Fətəli Axundovda Cadugər obrazı mənfi planda verilir. 

Çingiz  Hüseynov  qeyd  edir  ki,  “Fətəli  fəthi”  romanında  sanki  öz  həyatını  ikinci  dəfə  yaşamış 

oldu.  O,  Mirzə  Fətəli  Axundovun  həyatı  ilə  özününkünü  eyniləşdirir.  Lakin  bu  eyniləşmə,  oxşarlıq 

şəxsi  həyatda  deyil,  ictimai  və  sosial  həyatda  özünü  daha  çox  göstərir.  Mirzə  Fətəli  Axundovu  da 

müəllif  kimi  hər  şeydən  əvvəl  xalqın  taleyi,  ölkənin  vəziyyəti  narahat  edir.  Azadlıq  mübarizəsində 

cəhalətə,  fanatizmə  istibdada  qarşı  Mirzə  Fətəli  Axundov  və  Çingiz  Hüseynov  eyni  mövqedən  çıxış 

edirlər.  Müəllifi  ən  çox  narahat  edən  səbəb,  dahi  mütəfəkkirin  mübarizəsinin  bir  növ  nəticəsiz 

qalmasıdır. Mirzə Fətəli Axundov quruluşa qarşı mübarizədə ən gücü silah kimi qələmin qüdrətindən 

istifadə elədi. Şərqi oyatmağın yeganə çıxış yolunu, dram əsərləri, povest yazmaqla, xalqa özünü əyani 

şəkildə göstərməklə, onu uçurumdan xilas etməyə çalışırdı. Bu mübarizədə İranı, Rusiyanı, Osmanlı 

imperiyasını  belə  qorxuya  saldı,  özünə  qarşı  tədbir  görməyə  təşviq  elədi.  Lakin  Azərbaycan  xalqı 

oyanmadı,  əksinə  ona  qarşı  mübarizəyə  qalxaraq,  kafir,  xalq  düşməni  adlandırdı.  Həyatının  əksər 

hissəsini  əlifba  islahatına,  dilimizin  inkişafına,  təhsilə,  maarifə  əngəllik  törədən  bu  əlifbadan  imtina 

etməyə  səslədi.  Lakin  bu  cəhalət  xalqın  qanına,  canına  o  qədər  hopmuşdur  ki,  kütlə  yaxşını  pisdən, 

xeyiri şərdən ayırmaq qabiliyyətini itirmiş, sadiq qula çevrilmişdir. Mirzə Fətəli Axundovun başladığı 

bu maarifçilik ideyaları, dövründə müsbət qarşılanmasa belə sonrakı dövrdə bir sıra mütəffəkkirlərin 

yaradıcılığı  üçün  təkan  vermiş  oldu.  Şərqi  oyatmağa  çalışan  Mirzə  Fətəli  Axundov  və  müəllifin 

ideyaları  səsləşir.  Müasir  dövrdə  eyni  və  ya  oxşar  problemlərlə  üzləşən  xalqı  oyatmaq  məqsədilə 

Çingiz  Hüseynov  məhz  bu  sənətkarın  həyatını  əsər  mövzusuna  çevirmişdir.“Fətəli  fəthi”  romanında 

bədii surətləri yaradılan tarixi şəxsiyyətlər sırasına həm siyasi xadimlər, həm də ədiblərin obrazları ilə 

rastlaşırıq. Mirzə Fətəli Axundovun taleyində, XIX əsrdə gedən proseslərdə bu və ya digər dərəcədə 

rol oynayan bu bədii fiqurların hər biri xüsusi məqsədlə yaradılmış, müəyyən bir missiyanın daşıyıcısı,