D. Djanabayev, Sh. Murodov, A. Xolmurzayev chizma geometriya

7.7-§. Fazoviy egri chiziqlar. Ularga urinma va normallar o’tkazish

Ta’rif. Hamma nuqtalari bitta tekislikda yotmagan egri chiziq fazoviy egri chiziq deyiladi.

Fazoviy egri chiziqni ikki xil egrilikka ega chiziq ham deb yuritiladi, 7.16-rasmda tasvirlangan fazoviy ℓ egri chiziqqa uning S nuqtasida urinma o’tkazish ko’rsatilgan. Egri chiziq ustidagi S nuqta orqali SA va SV kesuvchi to’g’ri chiziqlarni o’tkazamiz. So’ngra A nuqtani egri chiziq buylab S nuqtaga yaqinlashtira boramiz.

A nuqta S nuqtaga cheksiz yaqinlashganda SA kesuvchining limiti ℓ egri chiziqning S nuqtasidagi t₁ urinmaga aylanadi. Bunda t₁ urinma ℓ egri chiziqning S nuqtasida o’tkazilgan yarim urinma deyiladi. S nuqta orqali o’tuvchi t₂ yarim urinma ham SB kesuvchi orqali xuddi shunday yasaladi. U o’zining limit vaziyatida t₁ yarim urinma bilan bitta ℓ to’g’ri chiziqda yotadi (7.17-rasm). ℓ fazoviy egri chiziqqa o’tkazilgan urinma orqali tekisliklar dastasi o’tadi. Egri chiziqning xarakterini aniqlash uchun ana shu tekisliklar dastasidan yopishma, to’g’rilovchi va ularga perpendikulyar bo’lgan normal deb ataluvchi tekisliklar muhim rol o’ynaydi.

7.16-rasm 7.17-rasm 7.18-rasm


Egri chiziqning yopishma tekisligi quyidagicha yasaladi. Berilgan ℓ fazoviy egri chiziqda yotgan C nuqta orqali unga t₁, t₂ yarim urinmalar o’tkazilgan bo’lsin. 7.17-rasmda CA va CB kesuvchi to’g’ri chiziqlarni o’tkazib t₁CA (Q₁) va t₂CB (Q₂) kesuvchi tekisliklarni hosil qilamiz. A va B nuqtalarni C nuqtaga yaqinlashtirganda Q₁ va Q₂ tekisliklar t₁ va t₂ yarim urinmalar atrofida aylanib, ular ustma-ust tushib, Q tekisligini hosil qiladi. Q tekislik ℓ fazoviy egri chiziqqa uning berilgan S nuqtasida o’tkazilgan yopishma tekisligi deyiladi.
Fazoviy egri chiziqning berilgan nuqtasida unga cheksiz ko’p normal o’tkazish mumkin. Normallar to’plami hosil kilgan N tekislik egri chiziqning berilgan nuqtasida o’tkazilgan normal tekisligi deyiladi.
Normallar to’plamidagi chiziqlardan biri n₁ yopishma tekislik ustida yotadi (n₁Q), boshqa biri n₂ esa unga perpendikulyar joylashgan (n₂Q) bo’ladi. Shulardan birinchisi n₁–bosh normal, ikkinchisi n₂ – binormal deyiladi. Binormal n₂ va urinma t hosil kilgan T tekislik to’g’rilovchi (rostlovchi) tekislik deb ataladi.
O’zaro perpendikulyar N, Q, T tekisliklar uchyoqlikni tashkil qiladi. Buni 1847 yilda birinchi bo’lib taklif qilgan fransuz matematigi Jan Frederik Frene nomi bilan Frene uchyoqligi deb yuritiladi. Frene uchyoqligidan fazoviy egri chiziqni proeksiyalash uchun tekisliklar sistemasi o’rnida foydalaniladi. Shuningdek, Q-gorizontal, T-frontal va N-profil proeksiyalar tekisliklari sifatida qabul qilinadi. Biror fazoviy egri chiziq xossalari uning Frene uchyoqlik tekisliklaridagi proeksiyalari bo’yicha tekshiriladi.