§ 1. Azərbaycanın torpaq-hüquq münasibətlərinin qısa tarixi
Ölkəmizdə aqrar sənayenin, kənd təsərrüfatının çox böyük tarixi vardır. Azərbaycan Xalqının
Ümummilli Lider Heydər Əliyev demişdir ki, «tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək və olduğu kimi
qiymətləndirmək lazımdır». Bu fikri əsas götürərək, Azərbaycanın dövlət və hüquq tarixinin tərkib hissəsi
olmaq etibarı ilə ibtidai icma dövründən XX əsrin sonuna qədər böyük bir təkamül yolu keçmiş ölkəmizin
ərazisində mövcud olmuş dövlətlər, onların ictimai quruluşu, dövlət quruluşu və hüququn inkişaf
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq onun torpaq- hüquq münasibətləri tarixinə qısaca nəzər salaq .
Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ñèíèôëè úÿìèééÿòèí å.ÿ. III ìèíèëëèéèí ñîíóíäàí áàøëàìûø, èëêèí ñèéàñè áèðëÿøìÿëÿð
- òàéôà èòòèôàãëàðû éàðàíìûøäûð. Ãóëäàðëûã äþâðö äþâëÿòëÿðèíè ÿâÿç åòìèø ôåîäàë äþâëÿòëÿðè -
Øèðâàíøàùëàð, Àòàáÿéëÿð, Åëõàíèëÿð, Ãàðàãîéóíëóëàð, Àüãîéóíëóëàð, Ñÿôÿâèëÿð âÿ ñ. òÿøÿêêöë òàïìûøäûð.
Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíûí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõèíèí ñèéàñè ùàäèñÿëÿðëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ þéðÿíèëìÿñè
òàðèõè-ùöãóãè ïðîñåñëÿðèí àøêàðà ÷ûõàðûëìàñûíäà âàúèá øÿðòëÿðäÿíäèð.
Ôåîäàë òîðïàã ìöëêèééÿòè äþâëÿò èúìà ìöëêèééÿòè ôîðìàëàðû èëÿ ðÿãàáÿò øÿðàèòèíäÿ ôîðìàëàøûðäû.
Äþâëÿò òîðïàã ìöëêèééÿòèíÿ äþâëÿò äîìîòó (ìöëêè) èëÿ éàíàøû äèâàí òîðïàãëàðû (î úöìëÿäÿí éåðëè õàíÿäÿí) äàõèë
èäè. Ôåîäàëèçìèí èëêèí äþâðöíäÿ òîðïàã ìöëêèééÿòèíèí äþâëÿò (ùþêìäàðûí øÿõñèíäÿ) ôîðìàñû öñòöíëöê òÿøêèë
åäèðäè. Ëàêèí ñîíðàëàð îðäóíóí, äþâëÿò àïàðàòûíûí, éåðëè ñòðóêòóðëàðûí ñàõëàíûëìàñûíäà äèâàí òîðïàãëàðû äà
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè.
VII-IX ÿñðëÿðäÿ ÿùàëè ÿñàñÿí èêè òÿáÿãÿéÿ áþëöíöðäö: hàêèì ôåîäàë ñèíôè âÿ ôåîäàëäàí àñûëû îëàí
êÿíäëèëÿð. Ôåîäàëëàðà ìÿõñóñ òîðïàãëàðäà êÿíäëè ÿìÿéèíäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Êÿíäëè ôåîäàëäàí àñûëû
âÿçèééÿòäÿ èäè, ÷öíêè î, ôåîäàëûí òîðïàüûíû áåúÿðìÿëè, ìÿùñóëóí ìöÿééÿí ùèññÿñèíè òîðïàã ñàùèáèíÿ âåðìÿëè èäè.
Áóíóíëà éàíàøû, êÿíäëè òÿñÿððöôàòà (åâè, ùÿéÿòéàíû òîðïàüû, ìàë-ãàðàñû, ÿìÿê àëÿòëÿðè) ìàëèê èäè. Ëàêèí îíóí
ÿñàñ ýÿëèðè èúàðÿéÿ ýþòöðäöéö ôåîäàë òîðïàüû èëÿ áàüëû èäè. Òîðïàãñûç êÿíäëèëÿð ùöãóãè úÿùÿòäÿí ôåîäàëäàí
òàì àñûëû îëìàãëà, îíóí òîðïàüà òÿùêèì åäèëìÿñè ïðîñåñè àðòûã áÿðãÿðÿð îëóðäó.
Àçÿðáàéúàí èñòèëà åäèëäèêäÿí ñîíðà Õèëàôÿòèí âåðýè ñèéàñÿòè áóðàäà äà òÿòáèã îëóíìàüà áàøëàäû.
×îõñàéëû àüûð âåðýèëÿð òîðïàã ñàùèáëÿðèíè òåçëèêëÿ èôëàñà óüðàòäûüûíà ýþðÿ îíëàð ìÿúáóð îëóðäóëàð êè, þç
òîðïàãëàðûíû ÿðÿá òàéôàñûíûí èðè òîðïàã ñàùèáëÿðèíèí âÿ äþâëÿò ãóëëóã÷óëàðûíûí ùàìèëèéèíÿ âåðñèíëÿð. Áó
òîðïàãëàð ùàìè âÿ éà èëúà êàòåãîðèéàñûíà äàõèë åäèëèá ãåéäÿ àëûíûðäû. Òîðïàüûí ÿñë ñàùèáëÿðè ìÿùñóëóí áèð
ùèññÿèíè ùàìèëÿðÿ âåðèðäèëÿð êè, îíëàð òîðïàã ñàùèáèíè ìÿìóðëàðûí çöëìöíäÿí ãîðóñóíëàð, òîðïàüûí þçö èñÿ
ñàùèáèíèí àäûíà ãåéäÿ àëûíûðäû.
Êÿíäëè êöòëÿëÿðèíè èñòèñìàð åòìÿê ôîðìàëàðû àðàñûíäà éàðûäàðëûã èúàðÿñè õöñóñè éåð òóòóðäó. Òîðïàã
ñàùèáëÿðè òîðïàüû õûðäà ñàùÿëÿðÿ áþëöð âÿ áóíëàðû éàðûäàðëûã èúàðÿ øÿðòëÿðè - ìöçàðàÿ, ìöñòÿãèë, ãÿáàëÿ
âÿ è.à. ÿñàñûíäà éàðûäàðëàðà âåðèðäèëÿð. Éàðûäàðëàðà àêêàð, øÿðèê, àìèë, ìöíàñèô âÿ ñ. äåéèðäèëÿð. Òîðïàã
ìÿùñóëóí àëòûäà áèð âÿ éåääèäÿ áèð ùèññÿñèíÿ ìöãàáèë èúàðÿéÿ ýþòöðöëöðäö.
Ìöñÿëìàí ùöãóãó òîðïàã öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿò ôîðìàëàðûíà âÿ éà îíóí ÿëäÿ åäèëìÿ öñóëëàðûíà äàèð ýåíèø
îëìàéàí ìöääÿàëàð ùÿñð åòìèøäèð. Áó ùöãóã éàëíûç ñàùèáñèç âÿ èñòèôàäÿñèç òîðïàãëàðû ÿëäÿ åòìÿéèí
õöñóñèééÿòëÿðèíè âÿ ãàéäàëàðûíû íîðìàëàøäûðûð. Òîðïàã öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿòèí ÿëäÿ åäèëìÿñè ôîðìàëàðû
10
ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí îáéåêòèíÿ î çàìàí ÷åâðèëèð êè, î, ãàíóíëà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùÿð ùàíñû áèð èúòèìàè ìöíàñèáÿòèí
éàðàíìàñû, äÿéèøìÿñè âÿ éà õèòàì åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëñóí âÿ áóíäàí ñîíðà ìöëêè ùöãóãóí îáéåêòè îëñóí.
Ìöñÿëìàí ùöãóãøöíàñëàðû òîðïàã öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿòè þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä îëìóø øÿêèëäÿ ãÿáóë åäèð
âÿ ìöëêèééÿòèí äÿéèøèëäèéè çàìàí ùöãóãóí òÿíçèìëÿìÿ îáéåêòèíÿ ÷åâèðèð. Áàøãà ùàëäà ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí
òÿíçèìëÿìÿ îáéåêòè äåéèëäèð. Éåíè òîðïàãëàð èøüàë åäèëäèéè çàìàí áåëÿ òîðïàüûí ìöëêèééÿò÷èñè àðàäàí ÷ûõìûø
îëàðñà, ùÿìèí òîðïàüà éåíè ñàùèáêàðëûãäàí ñþùáÿò ýåäÿ áèëÿð.
X-XII ÿñðëÿðäÿ ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðè äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìèø, ìöñòÿãèë ôåîäàë äþâëÿòëÿðèí
ñöëàëÿðè ùàêèì ôåîäàë ñèíôèíèí ÿí éóõàðû ïèëëÿñèíè òÿøêèë åòìèøäèð. Ôåîäàë èéåðàðõèéàñû íÿðäèâàíûíûí îðòà
ïèëëÿñèíäÿ èðè ôåîäàëëàðûí äåùãàíëàð âÿ àçàòëàð äåéèëÿí âàññàëëàðû äàéàíûðäû. Ìÿùñóëäàð òîðïàãëàð îíëàðûí
ÿëèíäÿ úÿìëÿøìèøäè.
XV ÿñðäÿ ÿââÿëëÿð ìþâúóä îëàí “èãòà” “ òîðïàã ìöëêèééÿòè “ñîéóðãàëëà “ÿâÿç åäèëèð. Ìîíãîëëàð
äþâðöíäÿ éàðàíàí ñîéóðãàë èëê âàõòëàð åëõàíà éàõûí îëàí àäàìëàðà áÿõøèø êèìè âåðèëèðäè. Äþâëÿò ñîéóðãàë àäû
èëÿ ìöÿééÿí àäàìëàðà òîðïàã áàüûøëàéûðäû. Áóðàäà “ñîéóðãàë” “ ùþêìäàðûí ðÿèééÿòèíÿ âåðäèéè ùÿð úöð
“ùÿäèééÿ” “ ìÿíàñûíäà èøëÿíèðäè. Ñîéóðãàëûí Àçÿðáàéúàíäà ùþêìäàð òÿðÿôèíäÿí èðñè îëàðàã ùÿðáè õèäìÿòäÿ
îëàíëàðà âåðèëÿí ìöëê ìÿíàñûíäà èøëÿäèëìÿñèíÿ èëê äÿôÿ XIV ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿ ðàñò ýÿëèíèð, XV ÿñðäÿ
Ãàðàãîéóíëó âÿ Àüãîéóíëó ïàäøàùëàðû ñîéóðãàë âåðèð, áÿçè êå÷ìèø ñîéóðãàëëàðû èñÿ éåíèäÿí òÿñäèã
åäèðäèëÿð.
Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè ìÿðêÿçëÿøìèø ôåîäàë äþâëÿòè îëäóüóíäàí îíóí äþâëÿò òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîíäó õåéëè
áþéöê èäè. Øèðâàí âÿ Øÿêè òîðïàãëàðû äà äþâëÿòèí ìöëêèééÿòèíÿ ãàòûëìûøäû. Õÿçèíÿ òîðïàãëàðûíäàí ýÿëÿí
ýÿëèð äþâëÿò õÿðúëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíÿ ñÿðô åäèëèðäè. Õàññÿ òîðïàãëàðûíäàí øÿõñÿí øàùûí àäûíäà îëàí
ìöëêèééÿòèí ýÿëèðè äÿ õÿçèíÿéÿ äàõèë îëóðäó âÿ øàùûí ñÿðÿíúàìû èëÿ ñöëàëÿíèí öçâëÿðèíÿ âåðèëèðäè. Øàù
þëêÿíèí ÿí ìöíáèò òîðïàãëàðûíû äèâàí âÿ õàññÿ ìöëêèééÿòèíÿ ãàòìûøäû. Ö÷öíúö êàòåãîðèéàéà äàõèë îëàí òîðïàãëàð
äþâëÿò ôîíäóíäàí ùÿðáè âÿ ìöëêè áöðîêàòèéà ö÷öí àéðûëìûøäû. Òîðïàã ñàùèáëÿðèíÿ ìöëêèééÿò ùöãóãó ìöâÿããÿòè,
ùÿìèøÿëèê âÿ âÿðÿñÿëèê ÿñàñûíäà âåðèëèðäè. Øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã áåëÿ òîðïàãëàð ñîéóðãàë, òèéóë âÿ áÿçÿí
äÿ èãòà àäëàíûðäû.
XVI-XVII ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ÿñàñ ìÿøüóëèééÿòè, ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè, ÿêèí÷èëèê èäè.
Êÿíäëèëÿðèí ÿñàñ ùèññÿñè äþâëÿòäÿí, ôåîäàëëàðäàí âÿ äèýÿð òîðïàã ìöëêèééÿò÷èëÿðèíäÿí àüûð øÿðòëÿðëÿ
èúàðÿéÿ ýþòöðäöêëÿðè òîðïàãëàðäà éàøàéûð âÿ îíó áåúÿðèðäèëÿð. Éàëíûç òîðïàãëàð äåéèë, ñóâàðìà êàíàëëàðû âÿ
ñó åùèòéàòëàðû äà ôåîäàëëàðûí ìöëêèééÿòè ñàéûëûðäû.
Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû äþâðöíäÿ ÿùàëèíèí ÿñàñ êöòëÿñèíè áèð íå÷ÿ ãðóïà áþëöíÿí êÿíäëèëÿð òÿøêèë
åäèðäè. Êÿíäëèëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè äèâàí, õàññÿ, ñàùèáêàð âÿ âÿãô òîðïàãëàðûíäà ñàêèí îëàí ðÿèééÿòäÿí èáàðÿò
èäè. Ðÿèééÿòèí þç òÿñÿððöôàòû âÿ òîðïàã ñàùÿñè, ÿìÿê àëÿòëÿðè âÿ èø ùåéâàíëàðû âàð èäè. Îíëàð ôåîäàëûí
õåéðèíÿ âåðýè âåðìÿëè âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ áîðúëó èäèëÿð. Ðÿèééÿòèí èêè êàòåãîðèéàñû
ôÿðãëÿíäèðèëèðäè. Áåëÿ êè, äþâëÿò (õÿçèíÿ) òîðïàãëàðûíäà âÿ ìöëêÿäàð òîðïàãëàðûíäà èøëÿéÿí ðÿèééÿòëÿð
ìöõòÿëèô äÿðÿúÿäÿ èñòèñìàð îëóíóðäóëàð.
XVIII ÿñðäÿ êÿíä èúìàñû öçâëÿðèíèí äÿ âÿçèééÿòè éàõøû äåéèëäè. Áèð ÷îõ àèëÿëÿð ôåîäàëëàðäàí àñûëû
èäèëÿð. Èúìàëàðûí àñûëû êÿíäëèëÿðÿ ÷åâðèëìÿ ïðîñåñè Àçÿðáàéúàíûí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí õàíëûãëàðûíäà áàø
âåðèðäè. Èúìà÷ûëàðûí íþêÿðëÿðÿ ÷åâðèëìÿñè ùàëëàðû äà îëóðäó.
11
Õèäìÿò ÿâÿçèíÿ âåðèëÿí òîðïàãëàð òèéóë àäëàíûðäû. Õàí òèéóë ïàéëàéàðêÿí õöñóñè âÿñèãÿ - òÿëèãÿ
âåðèðäè. Òèéóëäàðûí âàðèñëèê ùöãóãó õàí òÿðÿôèíäÿí ôîðìàë îëàðàã òÿñäèã åäèëèðäè. Ãàðàáàü, Íàõ÷ûâàí, Ãóáà
õàíëàðû âÿ áàøãàëàðû ôÿðìàíëàðûíäà òèéóë ìöêàôàòû ðåíòà âÿ éà îíóí áèð ùèññÿñèíè àëìàã ùöãóãó èëÿ áÿðàáÿð,
ãûøëàãëàðà âÿ éàéëàãëàðà, ùàáåëÿ ãûøëàã âÿ éàéëàãëàðäà ñàêèí îëàí êÿíäëèëÿðÿ äÿ àèä îëóðäó.
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëäûãäàí ñîíðà əksər õàíëàð áó èøüàëëà
áàðûøìàéûá, Òöðêèéÿ âÿ Èðàíà êå÷diyinə görə ôåîäàëëàðûí òîðïàãëàðû äþâëÿò õÿçèíÿñèíèí èõòèéàðûíà êå÷ìèøäè.
Áó òîðïàãëàðäà éàøàéàí âÿ îíó áåúÿðÿí êÿíäëèëÿð äÿ äþâëÿò êÿíäëèëÿðè àäëàíäûðûðäûëàð. Äþâëÿò òîðïàãëàðû
èëÿ éàíàøû, ìöëê ñàùèáè îëàí ôåîäàë âÿ áÿé òîðïàãëàðû äà âàð èäè. Ôåîäàëëàðäàí ùöãóãè úÿùÿòäÿí àñûëû îëàí
òîðïàãëàðû áåúÿðÿí êÿíäëèëÿð èñÿ ñàùèáêàð êÿíäëèëÿðè ùåñàá îëóíóðäóëàð. ×àð Ðóñèéàñû òîðïàãëàðû ÿñàñÿí
äþâëÿòèí èõòèéàðûíäà úÿìëÿøäèðäèéèíÿ ýþðÿ, ñàéúà ñàùèáêàð êÿíäëèëÿðè, äþâëÿò êÿíäëèëÿðèíäÿí òÿõìèíÿí ö÷
äÿôÿ àç èäè. Ñàùèáêàð âÿ äþâëÿò êÿíäëèëÿðè ðÿèééÿòëÿðÿ âÿ ðÿíúáÿðëÿðÿ áþëöíöðäöëÿð. Õàíëûãëàð äþâðöíäÿ
îëäóüó êèìè, ðÿèééÿòëÿð õÿçèíÿ âÿ áÿé òîðïàãëàðûíû þç ÿìÿê àëÿòëÿðè èëÿ áåúÿðèð, ýþòöðäöêëÿðè ìÿùñóëóí áèð
ùèññÿñèíè õÿçèíÿéÿ, éàõóä ôåîäàëà âåðèðäèëÿð. Ðÿíúáÿðëÿðèí èñÿ òàìàìèëÿ àñûëû òÿáÿãÿ êèìè íÿ òîðïàüû, íÿ äÿ
ÿìÿê àëÿòè âàð èäè. Îíëàð ùöãóãè úÿùÿòäÿí äÿ ðÿèééÿòëÿðäÿí ôÿðãëÿíèð, äàùà àüûð âÿçèééÿòäÿ éàøàéûðäûëàð.
Ðÿíúáÿðëÿð þç àüàëàðûíà õèäìÿò åäèð, òÿñÿððöôàòûíäà ÷àëûøûð, îíëàðûí áèð ãèñìèíäÿ õÿçèíÿäÿí, éàõóä áÿéëÿð
òÿðÿôèíäÿí òîõóì, ÿìÿê àëÿòè, ãîøãó ùåéâàíû âåðèëèð, ÿâÿçèíäÿ èñÿ ðÿíúáÿðëÿð áåúÿðäèêëÿðè ìÿùñóëóí
éàðûñûíà ñàùèá îëóðäóëàð. Ùÿì äþâëÿò êÿíäëèëÿðè, ùÿì äÿ ñàùèáêàð êÿíäëèëÿðè ñèëèêëÿ èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð.
Éÿíè êÿíäèí öìóìè èñòèôàäÿñèíäÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð òîðïàã îëóð âÿ êÿíäëèëÿð âåðýèëÿðè èúìàëûãëà þäÿéèðäèëÿð.
Èúìà òîðïàãëàðû ùÿð 4-5 èëäÿí áèð èúìàëàðûí 15 éàøûíà ÷àòìûø êèøèëÿðè àðàñûíäà áþëöíöðäö. Êÿíä èúìàñû îíóí
ïàéûíà äöøÿí âåðýèëÿðè êÿíääÿ éàøàéàí àèëÿëÿð àðàñûíäà, áó àèëÿëÿðäÿ îëàí êèøèëÿðèí ñàéûíà âÿ éà èñòèôàäÿ
åòäèéè òîðïàüûí ìèãäàðûíà óéüóí îëàðàã áÿðàáÿðëÿøäèðèðäè. Âÿãô ìöëêèééÿòè (ÿìëàêû) âÿ âÿãô òîðïàãëàðû äèíè
èäàðÿëÿðèí ÿñàñ ýÿëèð ìÿíáÿéè èäè.
XIX éöçèëëèéèí ñîíëàðûíäà Àçÿðáàéúàí êÿíäèíèí ñèìàñû õåéëè äÿéèøìèø, àðòûã êÿíä ÿùàëèñè éåíè -
êàïèòàëèñò úÿìèééÿòèíèí ñiíèôëÿðèíÿ ïàð÷àëàíìûøäû. Áó ñèíèôëÿðäÿí áèðè òîðïàãëàðûí õåéëè ùèññÿñèíè
ÿëëÿðèíäÿ úÿìëÿøäèðìèø êÿíä âàðëûëàðû, þç òîðïàãëàðûíû ìóçäëó ÿìÿê òÿòáèã åòìÿêëÿ áåúÿðÿí ãîë÷îìàãëàð,
ùÿì÷èíèí òÿñÿððöôàòëà ìÿøüóë îëóá, áó òÿñÿððöôàòäà ìóçäëó ÿìÿê òÿòáèã åòìÿêëÿ êàïèòàëèñòÿ ÷åâðèëìèø
áÿéëÿð èäè. Äèýÿð ñèíôè èñÿ òîðïàãñûç âÿ éà àçòîðïàãëû êÿíäëèëÿð òÿøêèë åäèðäèëÿð.
XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíäà êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðè äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû.
Áó äþâðäÿ êÿíäëèëÿðèí âÿçèééÿòè äàùà àüûð èäè. Îíëàð òîðïàãñûçëûãäàí âÿ àçòîðïàãëûëûãäàí äàùà áþéöê
ÿçèééÿò ÷ÿêèðäèëÿð. Òîðïàãëàðûí 3/4 ùèññÿñèíäÿí ÷îõó õÿçèíÿíèí (äþâëÿòèí) èõòèéàðûíäà èäè. Öìóìè ÿùàëèíèí
80%-è êàñûá éàøàéûðäû. Îíëàðûí èñÿ 70%-íè õÿçèíÿ òîðïàãëàðûíäà éàøàéàí äþâëÿò âÿ õàíÿäàí êÿíäëèëÿðè òÿøêèë
åäèðäè. Êÿíäëè øÿõñÿí àçàä îëìàãëà þç ïàé òîðïàüûíäàí èñòèôàäÿéÿ ýþðÿ äþâëÿòÿ òþéúö âåðèðäè. Äþâëÿò
êÿíäëèëÿðè ýåíèø ùöãóãëàðà ìàëèê èäè.
I Äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ äÿ êÿíäëè ìÿñÿëÿñè ùÿìèøÿ ýöíäÿëèêäÿ îëìóø, Ðóñèéàíûí àãðàð ãóðóëóøóíóí
äîüóðäóüó áöòöí ñèíôè çèääèééÿòëÿð äàâàì åòìèøäèð. Áóíóíëà áèðëèêäÿ ñòîëûïèí÷èëèêëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã
êÿíäëèëÿð àðàñûíäà àðòàí èúòèìàè òÿáÿãÿëÿøìÿ éîõñóëëàðëà ãîë÷îìàãëàð àðàñûíäà òîããóøìàíû ëàáöä ñóðÿòäÿ
ýöúëÿíäèðäè.
12
Øèìàëè Àçÿðáàéúàí 1918-úè èë ìàéûí 28-äÿ þç ìöñòÿãèëëèéèíè åëàí åäÿðÿê Øÿðãäÿ èëê äåìîêðàòèê
ðåñïóáëèêàíû éàðàòäû. Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòè ùþêóìÿòè ñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿá áèð äþâðäÿ áÿçè âàúèá
òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðäè, èëê íþâáÿäÿ äàõèëè àñàéèøè áÿðïà åäÿ áèëäè. Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè òîðïàã
èñëàùàòëàðûíà õöñóñè äèããÿò âåðèðäè. Î, 1918-úè èë èéóíóí 22-äÿ Çàãàôãàçèéà ñåéìèíèí òîðïàã èñëàùàòëàðû
ùàããûíäà ãÿáóë åòäèéè ãàíóíóí èúðà îëóíìàñûíû äàéàíäûðäû. Ãÿðàðà ýþðÿ, Ìöÿññèñëÿð Ìÿúëèñè ÷àüðûëàíà ãÿäÿð
òîðïàã èñëàùàòëàðû êå÷èðèëìèðäè. Ãÿðàð âåðèëÿíÿ ãÿäÿð òóòóëìóø òîðïàãëàð ìöâàôèã ñòðóêòóðëàðà
ãàéòàðûëûðäû. Òîðïàã èñëàùàòûíà ýþðÿ, áó âàõòà ãÿäÿð ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðÿ ìÿõñóñ îëìóø àðòûã
òîðïàãëàð, ùÿì÷èíèí äèýÿð ôîíäëàðäàí êÿñèëèá ýþòöðöëÿí âÿ àøàüûäà ýþñòÿðèëÿí òîðïàãëàð éåíèäÿí
áþëöøäöðöëìÿéÿðÿê ùÿìèøÿëèê äþâëÿò õÿçèíÿñèíÿ äàõèë åäèëèðäè:
à) ìåøÿëÿð; á) éàéëàãëàð; c) ãóðóòìàã ö÷öí ìåëèîðàñèéà âÿ äèýÿð öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëÿí, ùàáåëÿ
éàðàðñûç îëàí òîðïàãëàð; ÷) ìÿñúèä âÿ êèëñÿéÿ ìÿõñóñ âÿãô òîðïàã ìöëêèééÿòè; ä) àãðîêèìéÿâè èäàðÿëÿðèí
èñòèôàäÿñèíäÿ îëàí òîðïàãëàð, ùÿì÷èíèí òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíÿ, ìÿäÿíè-ìààðèô, õåéðèééÿ, õÿñòÿõàíà, ùÿðáè
èäàðÿëÿð âÿ äèýÿð öìóìäþâëÿò ÿùÿìèééÿòè êÿñá åäÿí èúòèìàè òÿøêèëàòëàðà ìÿõñóñ òîðïàãëàð; å) äàü-ìÿäÿí
ñÿíàéåñè ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí òîðïàãëàð; ÿ) ìèíåðàë ñóëàð âÿ ìöàëèúÿ ÿùÿìèééÿòëè òîðïàãëàð (áåëÿ ÿðàçèëÿðèí
ñàíèòàðèéà úÿùÿòäÿí ãîðóíìàñû ö÷öí âÿ êóðîðò òÿñÿððöôàòûíûí éàðàäûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ ÿòðàô ÿðàçèëÿðÿ
ìÿõñóñ òîðïàãëàðla áèðëèêäÿ); ô) òÿáèÿò âÿ ãîðóã àáèäÿëÿðèíÿ äàõèë îëàí òîðïàãëàð; ý) òàðèõè âÿ àðõåîëîæè
ÿùÿìèééÿòëè øÿùÿð ìÿñêÿíëÿðè, éàøàéûø éåðëÿðè, ãàçûíòû àïàðûëàí ñàùÿëÿð, ìÿñúèä, êèëñÿ âÿ äèýÿð àáèäÿëÿðÿ
éàõûí ÿðàçèëÿð, ãàëàëàð âÿ îíëàðà áÿðàáÿð òàðèõè àáèäÿëÿðèí ÿðàçèëÿðè, êÿíä òÿñÿððöôàòû òÿúðöáÿñè àïàðìàã
âÿ äèýÿð èúòèìàè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí òîðïàãëàð.
28 àïðåë ÷åâðèëèøèíäÿí ñîíðà 1920-úè èë ìàéûí 5-äÿ Àçÿðáàéúàí Èíãèëàá Êîìèòÿñè òîðïàã ùàããûíäà äåêðåò
ãÿáóë åòäè. Äåêðåòÿ ýþðÿ áÿé, õàí âÿ âÿãô òîðïàãëàðû ìöñàäèðÿ åäèëèá ùå÷ áèð þäÿíú àëûíìàäàí çÿùìÿòêåø
êÿíäëèëÿðèí èñòèôàäÿñèíÿ âåðèëèðäè. Ðåñïóáëèêà ÿðàçèñèíäÿ áöòöí òîðïàãëàð äþâëÿò ìöëêèééÿòèíÿ äàõèë
åäèëÿðÿê öìóìõàëã ìöëêèééÿòè åëàí åäèëäè. Òîðïàãäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ùÿð bir âÿòÿíäàøûí ùöãóãó èäè. Äåêðåòè
ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ãÿçà âÿ êÿíä èúòèìàè òîðïàã êîìèòÿëÿðè éàðàäûëûðäû. 1922-úè èë äåêàáðûí 9-äà
Àçÿðáàéúàí Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí ãÿðàðû èëÿ “Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-äÿ òîðïàãëàðäàí ÿìÿê÷èëÿðèí
Dostları ilə paylaş: |