Dərs vəsaiti Bakı Dövlət Universiteti

§
(Л
<
!
СЛ
’İ
, 1
<
1
1
CD
U
■ I
o
cd
>
<
I
u
3
e
л  o  
-
fi
i
1
ed
1
a>
s
<
s
bo
K
a
r
ib
 h
ö
v
z
ə
s
i 
ö
lk
ə
lə
r
i
M
ə
rk
ə
z
i 
A
m
e
ri
k
a
C
ə
n
u
b
i 
A
m
e
ri
k
a
A
f
r
ik
a
cd
S
% 
• r-
£
od
i
<
M
£
£
f—
Y
a
x
ın
 Ş
ə
r
q
23

D
ü
n
y
a
 ü
z
rə
 Ü
m
ü
m
d
a
x
il
i 
m
ə
h
su
l 
(Ü
D
M
) 
v
ə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
ri
s
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
24
Ş
ə
k
il
 
3
.
R
e
g
io
n
la
r 
ü
z
rə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
ri
s
t 
g
ə
li
şi
 (
2
0
0
1
-2
0
0
2
) 
%
25

A
v
ro
p
a
 ü
z
rə
 Ü
D
M
 v
ə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
ri
s
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
26
Ş
ə
k
il
 5
.
A
v
ro
p
a
 s
u
b
re
g
io
n
la
rı
 ü
z
rə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
ri
s
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
27

A
si
y
a
 v
ə
 S
a
k
it
 O
k
e
a
n
 r
e
g
io
n
u
 (
A
S
O
R
) 
ii
z
rə
 Ü
D
M
 v
ə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
ri
s
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
28
Ş
ə
k
il
 7
.
A
si
y
a
 v
ə
 S
O
R
-n
u
n
 s
u
b
r
e
g
io
n
la
r
ı 
ü
z
r
ə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
r
is
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
o
o
0
CD
2
%
g
.3
o
ТЭ 
, .  C/>
!1я|
•g  •*=» 
й
 Q
3   Щ  ^  
a
f| | l
İS  О
®  fi
ü  
Jn 
СО 
C3
*  
g
  O  
-2 
-3 o   -g.
ü   OO-M
0>
CQ
u
s
3
N?  N° 
O4  O4
ın 04 
rt
+  +
:=J
°  V 
Ö cn 
O o 
o o
cx
04
4
*
4_/
V-t
.CD
CD
C
İ
6
*rM
0 '  S
.U
 
r—l  o4
-
1   +
I i
5   £
§  
m
 
cr  7^
e  +
3
u
3
e
o
К
ss  o
ı— t  s -^
İ
s—✓  '*«_✓   Ö
«J  rt  S
X*
'
n
  '
n
 
л
o « S
За*
od
3
05
29

A
m
e
r
ik
a
 r
e
g
io
n
u
 ü
z
r
ə
 Ü
D
M
 v
ə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
r
is
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
2
I
f;
03
<Ü
t:
o
30
Ş
ə
k
il
 9
.
A
m
e
r
ik
a
 s
u
b
r
e
g
io
n
la
r
ı 
ü
z
r
ə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
r
is
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
31
M
e
k
si
k
a
 (
-0
,1
%
),
 B
ra
z
il
iy
a
 (
-7
,2
%
),
 K
u
b
a
 (
-6
,7
%
), 
1
1
30 
av
ro
 v
ə
 y
a
 1
0
1
0
 A
B
Ş 
dolları
D
o
m
in
ik
a
n
 R
e
sp
u
b
li
k
a
sı
 (
-2
,5
%
) 
İq
ti
sad
i 
ar
tı
m
 (
Ü
D
M
):
R
e
g
io
n
 ü
z
rə
 1
9
9
0
-2
0
0
0
-c
i 
il
lə
rd
ə
 o
rt
a
 a
rtı
m
 1990
-20
00
: 
3,3
 %
 o
lm
uş
du
r.
 
2
0
0
2
-c
i 
il
: 
+ 
1 
5 
%
2
0
0
3
-c
ü
 i
l:
 +
 2,7 
%
 
ol
muşdur.
Ş
ə
k
il
 1
0
.

A
fr
ik
a
 
r
e
g
io
n
u
 ü
z
r
ə
 Ü
D
M
 v
ə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
r
is
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
S
N°
O4
ЧО
ıF
CN
O
1
9
9
6
 
1
9
9
7
 
1
9
9
8
 
1
9
9
9
 
2
0
0
0
 
200
1 
2
0
0
2
 
2
0
0
3
A
fr
ik
a
 s
u
b
r
e
g
io
n
la
r
ı 
ü
z
r
ə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
r
is
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
33

Y
a
x
ın
 Ş
ə
r
q
 r
e
g
io
n
u
 ü
z
r
ə
 Ü
D
M
 v
ə
 b
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
r
is
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
|
ı 
l 
I
D İ   I
o4
34
1
9
9
6
 
1
9
9
7
 
1
9
9
8
 
1
9
9
9
 
2
0
0
0
 
2001 
2
0
0
2
 
2
0
0
3
B
e
y
n
ə
lx
a
lq
 t
u
r
is
t 
g
ə
li
şi
 (
%
)
35
R
e
g
io
n
 ü
z
rə
 1
99
0-
2
0
0
0
-ci
 i
ll
ə
rd
ə
 o
rt
a
 artı
m
: 
9
,7
 %
 o
lm
u
şd
u
r.

D
ü
n
y
a
n
ın
 5
 a
p
a
r
ıc
ı 
tu
r
is
t 
is
ti
q
a
m
ə
ti
CD
2
İ D
Ö
CD
T
u
ri
zm
 
ba
za
rı
nd
a 
pa
yı
 (
%
)
5,
1
cn
ı—
H
2
,8
Be
ynəlxalq 
tu
ri
zn
 
edilən 
g
əl
20
01
(m
lr
d 
av
ro
)
3
3
,5
VO
m
8
0
,7
2
9
,0
1
9,
9
yer
m
-
л
B
ey
nə
lx
a
lq
 turi
st 
gəl
işi
T
u
ri
zm
 
ba
za
rı
nd
a 
p
ay
ı 
(%
)
o
r>
V O
krT
2
0
0
2
(m
ln
.
nəf
.)
7
6
,7
5
1
,7
45
,4
3
6
,8
ar
tım
 % 
20
02
*/
20
01
3
,3
-
o
,
ı
1
,0
 (10 
ay
)
1
1
,0
2
0
0
1
(m
ln
.
n
ə
f.
)
7
5
,2
T-H
O
m
45
,5
3
9
,1
3
3
,2
ye
r
-
m
Ö
lk
ə
Frans
a
İs
pa
ni
ya

s
İta
liy
a
Çi
n X
R
36
Ü
T
T
-n
in
 2
0
0
3
-c
ü
 i
lin
 y
a
n
v
a
r 
a
y
ın
a
 o
la
n
 m
ə
lu
m
a
tl
a
rı
Bu  tendensiya  son  vaxtlar  özünü  daha  qabarıq  göstərən 
regionlararası  rəqabətə  obyektiv  şərait  yaradır.  Belə  rəqabət  za­
manı yüksək səviyyəli xidmət təklif edən yeni  kurortların yaran­
ması,  köhnə  turist  regionlarını  öz  xidmət  səviyyələrini  yüksəlt­
məyə məcbur edir.  Bu halda xidmət standartları daim yüksəlir.
Əlavə  turist  axınının  cəlb  edilməsi  və  turistlərin  özlərini 
evdə olduğu kimi rahat hiss etməsi üçün hər bir region, kurort is­
tirahətlərini və səyahətləri  daha yaxşı təşkil edir.  Bu işdə turist­
lər  üçün  nəzərdə  tutulmuş  kataloqlarda,  həm  də  istirahət yerlə­
rində  başa  düşülən  və  sadə  informasiyanın  (stendlər,  göstərici­
lər, obyektlərin işarələnməsi və s.) rolu böyükdür.
UTT  dəfələrlə  turizm  informasiyasının uniAkasiyası*  pro­
bleminin həllinə yanaşmışdır.  1986-cı ildə Avropa Birliyinin Na­
zirlər  Şurası  tərəfindən  mehmanxanalar üçün standartlaşmış  mə­
lumatlar  sistemi  SİS  (Standardized  Information  System)  qəbul 
olunmuşdur.  Bu  «sistem»  -  Avropa və  başqa  regionların  bir  sıra 
ölkələrində  istifadə  olunan  kifayət qədər böyük miqdarda pikto- 
qramlardan  (üslublaşdırılmış  rəsmlər)  ibarətdir.  Məsələn,  hamı­
nıza  tanış  olan  və  yollarda  asılan  «P»  -  nişanı  avtomobil  daya­
nacağının olduğunu işarə edir.
Bu  sistem  çox  rahatdır  və  bir  sıra  üstünlüyə  malikdir.  O, 
obyektiv  və  informativdir,  idarəetmədə  sadə  və  istehlakçıların 
maraqlarını  müdafiə  edən  qanunvericiliyə  əsaslanır  və  nəzarət 
ehtimalı  var.  Şək.  15  mehmanxana servisinə aid olan  bəzi pikto- 
qramlar göstərilib.
ÜTT  28  illik  işgüzar  fəaliyyəti  ərzində  turizm  sahəsinin 
bir neçə əsas məsələlərinin uni Akasiyasına hələ indi yaxınlaşma­
qdadır.  Qeyd etmək lazımdır ki, hələ bu günə kimi mehmanxana­
ların ümumdünya universal təsnifatı yoxdur.
Turizmin  düzgün,  sosial-humanitar  istiqamətli  inkişafında 
beynəlxalq  turizm  ictimaiyyətinin  böyük  rolu  vardır.  Bu  məq­
sədlə  ÜTT-nin  1999-cu  ilin  sentyabr  aymda  Santyaqoda  (Çili) 
keçirilən  13-cü sessiyasında yeni Turizmin Qlobal Etik Kodeksi 
(məcəlləsi)  qəbul  olunmuşdur.  Onun  məqsədi  turizm  sahəsini 
yeni  XXI  əsrdə  düzgün  istiqamətləndirmək  və  turizm  axınının 
artmasına köməklik göstərməkdir.
* Unifıkasiya (latın mənşəli sözdür, vahid şəklə salmaq mənasını bildirir) -  
vahid  şəklə,  formaya,  sistemə  salma,  eyni  funksiyalı  obyektlərin  sayının 
səmərəli azaldılması.
37

şəxsi avtomaşın­
ların dayanacağı
restoran xidməti
nişanda rəqəm qeyd 
edilərsə mehmanxana 
nömrələrinin sayım 
göstərir
əlillər üçün otaqlar
yalnız səhər yeməyi
konfrans-zalı
/ --------\
V  Z J
açıq üzgüçülük 
hovuzu
axşam-gecə vaxtı 
avtomobil xidmə­
tinin mümkünlüyü
örtülü üzgüçülük 
hovuzu
Avropa
telekanalları
nömrədə telefon
aeroportun yaxın­
lıqda yerləşməsi
Şəkil 15.  Mehmanxana servisi piktoqramları
38
Kodeks  tövsiyəvi  xarakter  daşıyır  və  turizm  fəaliyyətinin 
müxtəlif aspektlərini əhatə edən  10 maddədən  ibarətdir.  Kodeks 
turizm  mütəxəssisləri  ilə  yanaşı,  dövlət  strukturları,  kütləvi  in­
formasiya vasitələri və turistlər üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Kodeks  özündən  15  il  öncə  qəbul  edilmiş  «Etik  kodeksin» 
əsasmda qəbul  edilib və əvvəllər dərc  olunmuş  müxtəlif beynəl­
xalq turizm sənədləri və bəyanatların sintezini təşkil edir.
Kodeksdə ilk növbədə yerli əhalinin iqtisadi, sosial və m ə­
dəni çiçəklənməsinə təkan verən turizm infrastrukturunun inkişa­
fı qeyd olunur.  Turizm sahəsinin inkişafı və turizm  obyektlərinin 
tikintisi,  ətraf mühitə mənfi  təsir göstərməməlidir.  Dövlət struk­
turları  turistlərin təhlükəsizliyini  təmin etməli  və səyahət edən­
lərə qarşı təcavüzlərə ciddi tədbirlər görməlidirlər.
Turizm  cəmiyyətin  ümumi  inkişafında  artıq  ciddi,  mühüm 
rol  oynayır.  ÜTT-nin  rəyinə  görə  onun  təsiri  daha  çox  güclənə 
bilər.  Amma mütəxəssislərin rəyinə görə turizmin sürətli inkişafı 
eyni  zamanda həm müsbət,  həm mənfi  nəticələr verə bilər.  Əla­
və  iş yerlərinin yaradılması  və  sənətkarlıq məhsullarının satışına 
köməklik -  turizmin bu günkü nailiyyətlərindəndir.  Eyni  zaman­
da  turizmin sürətli  inkişafı ətraf mühitin vəziyyətinə mənfi  təsir 
göstərə bilər. Bundan əlavə qəbul edən ölkələrin, əcnəbi turistlə­
rin  gəldiyi  yerdə  özlərini  «evlərindəki  kimi»  hiss  etməsinə  nail 
olmaq arzusu, ayrı-ayrı mədəniyyətlərin standartlaşmasına gətirib 
çıxara bilər.
Kodeks  -   sənətkarlıq  və  suvenir  məhsulunun  standartlaş­
masına  imkan  verilməməsini  tövsiyə  edir,  çünki  turistlər  üçün 
yeni yerlər -  yeni kəşflər maraqlı olmalıdır.
Beynəlxalq  turizmdə  çox  saylı  turist  müəssisələri  (meh­
manxanalar,  turoperatorlar, turagentlər, nəqliyyat şirkətləri və s.) 
fəaliyyət  göstərir.  Onlar  turizm  bazarmda  çoxsaylı  xırda  və  orta 
müəssisələrlə,  həmçinin  iri  korporasiyalarla*  təmsil  olunurlar. 
Digər  sahələrdə  olduğu  kimi,  beynəlxalq  turizm  fəaliyyətində 
yüksək  xidmət  stan-dartlarmm,  qabaqcıl  texnologiyaların  yara­
dılmasına  və  yayımma,  iri  şirkət və  korporasiyaların  ciddi  təsiri 
var.
*  Korporasiya  (lalın  mənşəli  sözdür)  -  kommersiya  və  ya  digər maraqlar 
əsasmda birləşmiş şəxslərin cəmi,  ittifaq, cəmiyyət kimi  başa düşülür.
39

Filialları və  françayzinq* müəssisələri bütün dünyaya səpə­
lənmiş mehmanxana şəbəkələri  ilə yanaşı bir çox şəhər və ölkə­
lərdə  öz  agentliklərinə  malik  olan  iri  turaperator  təşkilatları  da 
bazar  siyasətini  formalaşdırır.  Müstəqil  turaperatorlar  və  tur- 
agentlər  assosiasiyaları  da  turizm  bazarmm  inkişafına  həmçinin 
öz böyük təsirini göstərir.
Son zamanlarm xarakterik xüsusiyyətlərindən biri ayrı-ayrı 
şirkətlərin kapitallarının xarici  turizm bazarma fəal daxil olması­
dır.
Kapitalın  sərbəst  hərəkətini  nəzərdə  tutan  Vahid  Avropa 
bazarının elan edilməsi ilə, bu proses daha intensiv iştirak edəcək 
sosial-iqtisadi şəraitdən, həmçinin dövlətin milli turizm bazarmm 
inkişafına olan münasibətindən asılı olaraq müxtəlif ölkələrdə tu­
rizm müxtəlif tərkibli  inkişaf edir.  Aşağıda  dünyanın  ən çox baş 
çəkilən ölkələrinin və turizmdən ən çox gəlir əldə edən ölkələrin 
cədvəli təqdim olunur (cədvəl 3 və 4).
Cədvol 3
Beynəlxalq turist gəlmələri üzrə qabaqcıl ölkələr (2001)
1
Ölkə
Beynəlxalq tu­
rist gəlişi 
(mln. nəfər)
Artım
surəti
(%)
Dünya tu­
rizm ba­
zarında 
payı (%)
2000
2001**
2001/2000
2001
1.
Fransa
75,6
76,5
1.2
11,0
2.
İspaniya
47,9
49,5
3,4
7,1
3.
ABŞ
50,9
45,5
-10,7
6,6
4.
İtaliya
41,2
39,1
-5,2
5,6
5.
Çin XR
31,2
33,2
6,4
4,8
6.
Böyük  Brita­
niya
25,2
22,8
-9,6
3,3
Françayzinq  -   sahibkarlıq  fəaliyyətinin  bir  növü,  françayzinq yolu  ilə 
yerləşmə  vasitəsinin  sahibi  fəaliyyətdə olan böyük şəbəkə ilə (məs.  Meh­
manxanalar şəbəkəsi) birləşə bilər.
ÜTT-nin 2002-ci ilin sentyabr ay ma olan ilkin məlumatları
40
Cədvol 3 ardı
7.
Rusiya
21,2  | 
-
-
-
8.
Meksika
20,6
19,8
-3,9
2,9
9.
Kanada
19,7
19,7
0,2
2,8
10.
Avstriya
18,0
18,2
U
2,6
1 1 .
Almaniya
19,0
17,9
-5,8
2,6
12.
Macarıstan
15,6
15,3
-2,0
2,2
13.
Polşa
17,4
15,0
-13,8
2,2
14.
Honkonq
(ÇXR)
13,1
13,7
5,1
2,0
15.
Yunanıstan
13,1
-
-
-
Cədvəl 4
Turizmdən ən  çox gəlir əldə edən ölkələr
1
Ölkə
Beynə! 
rizmde 
olmala 
ABŞ c
xalq tu­
rn daxil 
r (mlrd, 
olları)
Artım 
sürəti (%)
Dünya tu­
rizm ba­
zarında 
payı (%)
2000
2001*
2001/2000
2001
1
ABŞ
82,0
72,3
-11,9
11,6
2
İspaniya
31,5
32,9
4,5
7,1
3
Fransa
30,8
30,0
-2,5
6,5
4
İtaliya
27,5
25,8
-6,2
5,6
5
Çin XR
16,2
17,8
9,7
3,8
6
Almaniya
18,5
17,2
-6,8
3,7
7
Böyük
Britaniya
19,5
16,3
-16,7
3,5
8
Kanada
10,7
10,8
0,8
2,3
9
Avstriya
9,9
10,1
1,9
2,2
10
Yunanıstan
9,2
11
Türkiyə
7,6
8,9
17,0
1,9
12
Meksika
8,3
8,4
1,3
1,8
* ÜTT-nin 2002-ci ilin sentyabr ayına olan məlumatları.
41

Cədvəl 4 ardı
13
Honkonq
(ÇXR)
7,9
8,2
4,5
1,8
14
Avstraliya
8,5
7,6
-9,8
1,6
15
İsveçrə
7,5
7,6
П б ~
1,6
Maraqlıdır  ki,  ən  çox baş  çəkilən  ölkələrin reytinqi,  turiz­
mdən ən çox qazanan ölkələrin reytinqindən fərqlənir.  ABŞ turi­
stlərin  qəbuluna  görə yalnız  3-cü yeri  tutur,  amma turizmdən əl­
də edilən gəlir üzrə  ənənəvi olaraq liderdir.  Fransa  isə turistlərin 
qəbuluna  görə  daimi  lider  olmaqla,  əldə  etdiyi  gəlirə  görə  3-cü 
yeri tutur.