Dərs vəsaiti Bakı Dövlət Universiteti
T u ristlərin n əq liy y at v a sitələri
Yüklə 11,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
T u ristlərin n əq liy y at v a sitələri Statistika üçün nəqliyyat vasitələrindən istifadə etm ə g ö stəricilərinin böyük əhəm iyyəti var. Turizm statistikası tö v siy ə lə rində onların təsnifatı üçün aşağıdakı sistem tək lif edilir: - hava nəqliyyatı - cədvələ tabe olan reyslər, cədvəldən kənar reyslər, digər hava daşımaları; - su nəqliyyatı - sərnişin xətləri v ə bərələr, kruizlər v ə s.; - yerüstü nəqliyyat - dəmiryol nəqliyyatı, beynəlxalq, şə- hərlərarası və şəhər avtobusları, digər ictimai yol avtomobil nəq liyyatı, həmçinin tutumu 8 nəfərə qədər olan şəxsi avtomaşınlar, avtonəqliyyat vasitələrinin icarəsi, digər yerüstü nəqliyyat vasitə ləri. T u ristlərin y erləşm ə vasitələri Yerləşm ə vasitələri üzrə göstəricilərin (hansı yerləşm ə va sitələrindən daha çox istifadə olunduğu, hansı turist dərəcəsin dən (kateqoriyasından) olan və hansı məqsədlər üçün, hansı müddətə gələnlərin sayınm müəyyən edilməsi) böyük əhəm iyyə ti vardır. Bu göstəricilər mehmanxana sektorunun (bölməsinin) gəlirliyinin həmçinin, onlara turist axınının təsirini, turistlərin xərclərini m üəyyən etməyə imkan verir. Yerləşmə vasitələrinin növləri Kollektiv yerləşmə vasitələri: 1. Mehmanxanalar və analoji müəssisələr; 2. İxtisaslaşmış müəssisələr - sağlamlıq müəssisələri, icti mai nəqliyyat vasitələri, əm ək və istirahət düşərgələri, konqress mərkəzləri; 3. Digər kollektiv müəssisələri - istirahət üçün nəzərdə tu tulmuş yaşayış yerləri, kempinqlər üçün meydançalar, başqa kol lektiv müəssisələri. 76 Fərdi yerləşmə vasitələri: 1. Şəxsi yaşayış evləri; 2. Kirayə edilən otaqlar; 3. Ayrı-ayrı şəxslərdən və ya agentlərdən kirayəyə götürü lən yerləşmə vasitələri; 4. Qohum və ya tanışlar tərəfindən ödənişsiz (təmənnasız) verilən yerləşmə vasitələri; 5. Fərdi əsasda digər yerləşmə vasitəsi növləri. Turist xərcləri Səyahət edənlərin xərclərinin həcm göstəricisi turizm sta tistikası üçün çox mühümdür. O, ölkənin iqtisadi vəziyyətinə tu rizmin təsirini göstərir. Turist xərcləri - gəlmələrin və ya onun adından çıxış edənlərin səfərə hazırlaşarkən, səfər müddətində və gəldiyi yer də istehlak xərclərinin ümumi məbləği kimi müəyyən olunur. Beynəlxalq turizmə aşağıdakı ödəmələr aiddir: Gəlmə turizmi 1. Beynəlxalq turizmdən daxil olmalar beynəlxalq gəlm ələrin xərcləridir. Beynəlxalq nəqliyyat üçün milli daşıyıcı lara ödəm ələr, gəldiyi ölkədə aldığı bütün xidmətlərə görə qa baqcadan ödənişlər, həmçinin birgünlük gəlmələrdən daxil olan ödənişlər, beynəlxalq daxil olmalara aid olunur. Beynəlxalq valyuta fondunun ödəmələr balansı üzrə töv siyələrinə uyğun olaraq və həmin tövsiyələrin təmin edilməsi m əqsədilə, beynəlxalq daşımalardan əldə edilən daxilolmalar ay rıca kateqoriya kimi qeyd olunur. Bu da beynəlxalq gəlm ə turiz mdən daxilolmaların ümumi həcminin müəyyən edilməsinə im kan verir və onun gəldiyi ölkə üçün faydalılığmı xarakterizə edir. 2. Beynəlxalq daşımalardan daxil olmalar müəyyən ölkədə qeydiyyatdan keçmiş daşıyıcılara xarici gəlm ələr tərəfin dən, bu ölkəyə gəlib-gəlməməsindən asılı olmayaraq verilən hər cür ödəmələrdir. Bu kateqoriya Beynəlxalq valyuta fondunun Standart hesabat formasının «Daşımalar, sərnişinlərə göstərilən xidmətlər, kredit» bölməsinə uyğun gəlir. 77 G etm ə turizm i 1. B eynəlxalq turist xərcləri - başqa ölkələrə gedənlərin xarici daşıyıcılara beynəlxalq daşımalara görə ödəm ələri də daxil olmaqla ümumi xərcləridir. Bu xərclərə həm çinin hər hansı bir ölkənin daimi əhalisinin xaricə birgünlük səyahətdəki xərcləri də daxil olunmalıdır. Beynəlxalq valyuta fondunun ödəm ə balansma əsasən beynəlxalq daşıma xərclərinin ayrıca kateqoriyaya çıxa rılması m əsləhət görülür. Bu xərclərin cəmi, xaricə gedən vətən daşların beynəlxalq turist xərclərinin ümumi həcm ini təşkil edir. 2. B eynəlxalq daşıma xərcləri - xaricdə qeydiyyatdan ke çən daşıyıcıya, hesabat aparan ölkədə yaşayan şəxs tərəfindən hər hansı bir ödəm ə. Bu kateqoriya Beynəlxalq falyuta fondunun Standart hesabat formasındala «Daşımalar, sərnişinlərə göstəri lən xidmətlər, debet» bölməsinə uyğun gəlir. Mükəmməl hazırlanmış turizm xərclərinin statistik uçot sistemi v ə daxilolmalar, ölkənin iqtisadiyyatında turizmin real payını əks etdirir. G əlm ə turizminin əhəm iyyəti hamıya bəllidir. Xarici turi stlərdən əldə edilən daxilolmalar, gəlmələrin səyahət zamanı öl kə daxilindəki istehlak xərcləridir. Bunlar hamısı iqtisadiyyatın inkişafına müsbət təsir göstərir. Amma çox zaman milli iqtisa diyyat üçün getmə turizminin sərfəli olması haqqmda mənfi rəy yaranır, çünki onun köməyi ilə turistlərin sərf etdikləri xərcləri nin tam 100%-i ölkədən kənara çıxarılan pul hesab olunur. Belə rəy, statistik uçotun düzgün aparılmamasmdan irəli gəlir. Əgər beynəlxalq daşıma xərcləri ayrıca kateqoriya kimi qeyd edilərsə, görmək olar ki, ölkədən xaricə getmək üçün sərf olunan vəsaitin 60% qədərinin ölkədə, ölkə daşıyıcılarında qaldığı aşkar olunur. Turpaketin qiymət strukturunda nəqliyyat xərcləri təqribən 30-60% təşkil edir, bir şərtlə ki, turistlər milli aviaşirkətlərinin reysləri ilə xaricə yollansmlar. Səyahət avtobuslarla həyata keçdikdə, nəqliyyat xərcləri nin 90-95%-i yerli nəqliyyat şirkətlərinin payına düşmüş olur. Getmə turist axmı azaldıqda, milli nəqliyyat sistemi də çox böyük zərər çəkə bilər. Bu da öz təsirini dövlətin iqtisadiyyatına gö stərmiş olar. Dövlətin iqtisadiyyatında müəyyən rolu olan turagentliklə- rin və turoperatorlarm gəlirlərini də nəzərə aldıqda, getmə turiz 78 minin milli iqtisadiyyat üçün sərfəli olmadığı rəyi ilə razılaşma maq olar. Ən sərfəli variant - turizmin hər tərəfli inkişafıdır. Turizm xərcləri və daxilolmaların daha dəqiq analizi üçün ÜTT ayrıca statistik uçotun tədbiq olunmasım və aşağıdakı para metrlərə görə təsnifatım m əsləhət bilir: 1. Kompleks səfərlər, istirahətə və kompleks turlara xid m ətlər paketi. 2. Yerləşmə. 3. Qidalanma və içkilər. 4. Nəqliyyat. 5. Rekreasiya, mədəni və idman tədbirləri. 6. Mağazalara baş çəkmə. 7. Sairə. Turizm statistikasının yuxanda qeyd olunmayan əlavə pa rametrləri milli və ya region səviyyəsində daxil edilə bilər. Xərclər və daxilolmalar turizm strukturuna lazımi şəkildə daxil edilərsə, turizmin iqtisadiyyatın digər sektorları ilə qarşılıqlı əlaqələrini və onun müvafiq əhəmiyyətini və təsirini aydın gör mək olar. 79 FƏSİL 4 TURİZM BAZARI 4 . 1 . T U R İZ M BA ZA RI ANLAYIŞI Bazar - tələbin və təklifin görüş yeridir. Burada aşağıdakı məqsədlər öz həlim i tapır: a) hansı qiymətlə nə almaq? b) hansı qiymətlə nə istehsal etmək? Müvafiq olaraq, turizm bazarı elə bir yerdir ki, burada turist tələbi, turizm təklifi ilə görüşür. «Turizm terminlərinin izahlı lüğətində» (İ.Zorin, V.Kvartalnov, Moskva, 1994) turizm bazarı anlayışının üç variantı verilir. Turizm bazarı - 1. Bu gün və ya sabah turizm məhsulunu almaq üçün imkanı olan (potensial alıcılıq qabiliyyəti olan) isteh lakçılar toplumu; 2. Dünyanın təsərrüfat əlaqələri sistemində turizm- ekskursiya xidmətlərinin pula v ə əksinə pulların turizm - ekskur siya xidmətlərinə çevrilmə prosesinin baş verməsi; 3. Dörd əsas elementin (turist tələbi, turizm məhsulunun təklifi, qiymətlər v ə rəqabət) qarşılıqlı iqtisadi əlaqələr sistemi. Turizm biznesinin təşkili, bazar iqtisadiyyatı anlayışı ilə sıx əlaqədədir. Hər hansı bir biznes növü kimi, turizm biznesi də iki əsas bazar amilindən asılıdır: azad qiym ət sistemi v ə m ülkiyyət hüququ. Turizm biznesi əsasən, fərdi kiçik və orta biznesindən iba rətdir. Ona görə də turizm bazarının fəaliyyəti üçün bazar iqtisa diyyatının əsas prinsiplərinə riayət etmək çox vacibdir. Bu prinsiplər: 1. İstehlakçılar cəmiyyətinin əsas hissəsindəki prioritet*; * Prioritet (alman mənşəli sözdür, birinci, böyük mənalarını daşıyır) hər hansı fəaliyyətin həyata keçirilməsində vaxt etibarilə birincilik. 80 2. Rəqabət mübarizəsi prinsipinin hökmran olması (bu za man rəqabətə davamlılığa yalnız fərdi sahibkarın və istehlakçının səyləri təsir edir); 3. turizmin maddi bazası üzərində (binalar, qurğular, n əq liyyat vasitələri və s.) şəxsi əmlak hüququ; 4. Həm istehlakçı, həm də müştəri üçün azad seçim hüqu qu; 5. İnsanın gəlirlərinin, əməyin nəticəsindən v ə em ək baza rındakı vəziyyətdən asılılığı; 6. Dövlət tərəfindən fərdi sahibkarlığın, istehlakçı larm hüquqlarının hüquqi-normativ qanunvericiliklə dəstəklənm əsi v ə sosial xarakterli fəaliyyətin həyata keçirilməsi. Turizm bazarı çox mürəkkəbdir, çünki onun məhsulu ad ə tən birbaşa satılmır. Bu m əhsul vasitəçilər (mehmanxana - turo- perator - turagent - istehlakçı) tərəfindən satılır. Turist xidmətləri istehsal edən bir çox m üəssisələr (m eh manxanalar, restoranlar, muzeylər, ekskursiya büroları, nəqliyyat təşkilatları və şirkətləri m üxtəlif rekreasiya - m üalicə m üəssisə ləri və s.) turizm bazarmda fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə tu rizm bazarında sırf spesifik turizm vasitəçiləri olan turopcratorlar və turagentlər fəaliyyət göstərir, kompüter və reklam şirkətləri və bir çox başqaları işləyir. Bu müəssisələrin hər biri turistlər (is tehlakçılar) üçün bazarda mühüm yer tutan məhsulun formalaş masına öz töhfəsini verir. Turizm müəssisələrinin işinin əlaqələndirilməsində xidm ət standartlarının formalaşmasına, həmçinin turizm bazarının inkişa fına dövlət, bələdiyyə və ictimai təşkilatların xüsusi rolu vardır. Bütün bu müəssisə və təşkilatların qarşılıqlı əlaqələri mürəkkəb bazar strukturunda cəmləşir (şək. 17). Turizm bazarı üçün turist tələbi çox mühüm göstəricidir. Çünki tələb yoxdursa, bazar da yoxdur. Müştərisiz (turistsiz) tur- firmalarm nə satışı, nə də gəliri olmayacaq, onlara tələbat olmaz sa, bu təşkilatlar roqabotə davamlı olmayacaq. 81 Şəkil 17. Turizm xidmətlərinin satış vasitələri Turist tələbi - insanların mövcud olan qiymətlərlə ala bi ləcəkləri m üəyyən turizm məhsulu və xidmətindən ibarət olan turizm tələbatının alıcılıq qabiliyyəti ilə təsdiq olunması. Bazarda təklif tələblə əlaqədar yaranır. Turizm də tək lif - istirahət və səyahət zamanı turistə lazım olan turizm və onunla əlaqədar xidmətlərin çeşidli toplusudur. Turizm bazarında istehsal olunan və istehlakçılara təklif edilən xidmətlər və məhsullar turizm məhsulu adlanır. Turizm məhsulunun təklifi - müəyyən xidmət səviyyə sində turizm bazarına çıxarılan turizm məhsulunun v ə xidmətlə rinin toplusudur. 4.2. TURİZM BAZARININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Turizm bazarı - xidmətlər bazarıdır. Onun öz spesifik xüsusiyyətləri var. Turizm biznesinin təşkili zamanı bu xüsu siyyətlər mütləq nəzərə alınmalıdır. 1. Turizm xidmətləri ilk növbədə: a) kütlə, ölçü baxımından duyulmalıdır (turist tum əldə 82 edərkən onun nə dadma baxa bilər, nə ona toxuna bilər, no də gözlə baxa bilər). Ona görə də bu zaman turizm məhsulunun eti barlılıq m əsələləri ortaya çıxır. Turistlər tərəfindən əvvəlcədən ödənilən və ona vəd olu nan keyfiyyətli xidmət göstərməsinə zəmanət verilməsi m əsələ ləri ön plana çəkilir. Turistlərə göstəriləcək xidmət haqqında dolğun məlumatm verilməsi, qiymət və keyfiyyətin əlaqəsi prin sipinə riayət etmək lazımdır. Turizm firmasına olan inam onun nüfuzundan, müştərilərin etimadından v ə bazarın sabitliyindən asılıdır; b) konkret zaman çərçivəsindən kənarda əhəmiyyətini iti rə bilir (müəyyən konkret dövrdə göstərilməyən xidmətin gəliri itirilmiş olur) - burada operativ informasiya və müştərinin sifarişi ilə görülən iş, həmçinin tələbin dəyişməsinə cəld reaksiya verən və satışı stimullaşdıran çevik, pilləli qiymətin yaranması çox vacibdir; c) ayrı-ayrı xidmətlərin keyfiyyəti səyahət zamanı dəyişə bilər. Ona görə də xidmətin keyfiyyətinə görə qiymətlərin diffe- rensasiyası* vo ya xidmət variantlarının əv əz olunmasından isti fadə olunur. 2. Turizm məhsulunun satışı zamanı (bu tur, ekskursiya və ya öncədən bronlaşdırılmış mehmanxana xidməti ola bilər), bir qayda olaraq turizm məhsulunun ödənilməsi faktı və onun isteh lakı faktı arasında zaman kəsiyi var. Turist səyahət üçün yollayışı öncədən alaraq turoperator və turagent vasitəsilə marşrutda xid mət göstərən təşkilatların xidmətini əvvəlcədən ödəməli olur (yəni o birbaşa pulu xidmətlər istehsalçısına yox, yollayışı satana verir). Ona görə də burada turizm məhsulunun və onun həyata keçirilmə kanallarının etibarlılığı, turistə məhsulu satan turizm firmasının məsuliyyəti vacibdir. 3. Turist tələbinin mövsümdən asılı olaraq enib-qalxması, turizm bazarı üçün xarakterikdir. Amma bu enib-qalxmalar turizmin müxtəlif növləri üçün eyni səviyyədə deyil. Qeyri-mövsümi istirahətin formaları, qeyri- * Difl'erensasiya (fransız mənşəli sözdür) - tamın müxtəlif hissələrə, də rəcələrə aynlması kimi başa düşülür. 83 mövsümi dövrlərdə turistlərin istirahətinin mükəmməl təmin olunması, turizmin m üxtəlif növləri üçün maddi bazadan və mövsümlərdə regional fərqlərdən bacarıqlı istifadə olunması - turizm firmasının itkilərinin azalmasına kömək edir. 4. Turizmdə keyfiyyət, kifayət dərəcədə icraçılardan, yəni xidmət personalından (gid, ekskursiya bələdçisi, portye, xadimə və s.) turistlə bilavasitə kontaktda olan peşə sahiblərindən asılı dır. K eyfiyyət personalın dəyişm əsi ilə artıb - azala bilər. Ona görə də menecment m əsələləri, keyfiyyətli əm əyin təşkili, çevik turizm məhsulunun yaradılması turizm müəssisələri üçün önəm lidir. 5. Turizm bazarında istehlakçı v ə istehsalçı arasında ərazi uzaqlığı və əlaqəsizlik var. İstehsalçının başqa regionlarda öz məhsulunun reklamı və informasiya m əsələləri, xarici partnyor- larla əlaqələri, turizm biznesi üçün az əhəm iyyətli deyil (turizm firmasının, istirahət regionunun müsbət imicinin formalaşması; istehlakçılara ehtiyaclaram təmin olunması ilə əlaqəli aparılan işin rahatlığı üçün, uzaqda olan partnyoriarla operativ əlaqələrin yaradılması). Turizm bazarı əhəmiyyətli dərəcədə m üxtəlif amillərdən asılıdır. Turizm bazarına təsir edən əsas amillərdən: təbii-ekoloji, sosial-iqtisadi, siyasi, demoqrafik amilləri qeyd etmək olar. Təbii-ekoloji amillər - hər bir turizm proqramının əsasını təşkil edir. Buraya daxildir: - yaxşı iqlim v ə komfort təbii şəraitin olması; - landşaftlara və təbiətin diqqətəlayiq yerlərinin olması; - inkişaf etmiş hidroqrafik şəbəkələrin və təbii su hovuzla ram olması; - təbiət obyektlərinin təmiz və yararlı vəziyyətdə olması; - ekoloji vəziyyətin yaxşı olması. Sosial-iqtisadi amillər, turizmin inkişafı üçün mühüm maddi şərtlərdir. Bu amillərə aid edilir: - əhalinin əsas kütləsinin yaşayış səviyyəsi, yəni turizmin iqtisadi əlverişliliyi; 84 - vətəndaşlara ölkə daxilində v ə bütün dünya üzrə xarici səyahətlərinə imkan verən, sosial azadlıq və hüquqlaram olması; - beynəlxalq əm ək bölgüsü əsasında dövlətlər arasında iqti sadi əlaqələrin fəallaşması, beynəlxalq ticarətin genişlənməsi və nəqliyyat vasitələrinin təkmilləşdirilməsi. Siyasi amillər: - turistlərin yaşadığı ölkənin daxili siyasi stabilliyi; - turistləri qəbul edən ölkənin daxili siyasi stabilliyi; - ölkələr arasmda dostluq, mehriban qonşuluq, dinc müna sibətlər; - iqtisadi, ticarət, elmi-texniki və mədəni əlaqələr, turist mübadiləsi üzrə dövlətlərarası və hökumətlərarası əməkdaşlıq sazişləri. Demoqrafik amillər: - əhalinin artımı dünya turizm potensialını yüksəldir; - insanların ömür müddətinin artması və təqaüd yaş həddi nin azalması, turizmdə üçüncü yaş qrupuna aid olan insanların çoxalmasına səbəb olur; - etnik turist axını (tarixi vətənə səyahət, mühacirlər, oxşar dilli xalqlar, qarşılıqlı səfərlərlə maraqlananlar və s.). B eləliklə, turizm bazarında bu amillərin xüsusiyyətlərinin toplusu, onun inkişafına təsir göstərən konkret turizm bazarının növünü və strukturunu formalaşdırır. 4.3. TURİZM TƏLƏBATI VƏ TURİZM MARKETİNQİ Turizm bazarı, hər hansı başqa bir bazar kimi tələb və tək lif qrupuna əsasən stabilləşir. Əgər təklif tələbi üstələyirsə, tu rizm məhsulunun qiyməti enm əyə başlayır. Bu da turizm m üəssi sələrinin fəaliyyətinin azalmasına gətirib çıxarır. Əgər tələb tək lifdən üstündürsə, qiymət artmağa baş lay u və turizm m üəssisələ rini daha çox turizm məhsulu istehsal etm əyə stimullaşdırır. Qiymətlərin artıb-enməsindən sonra, onların m üəyyən tarazlığı 85 Turizm bazarında, qiymət rəqabəti ilə yanaşı, qeyri-qiymət, keyfiyyət rəqabəti də mühüm rol oynayır. Bu isə öz növbəsində turizm məhsulunun istehsalı zamanı qiymətlərlə «oynamaqdan» daha çox turistlərin arzusu, zövqü və tələbatları ilə «oynamağa» imkan verir. N əticədə - istehlakçının davranışı dəyişir, turizm bazarında differensasiyalı rəngarəng xidmət proqramları yaranır. Turizm bazarının differensasiyası - bazarın m üxtəlif tə ləb seqmentlərinə bölünməsidir. Turistlərə xidmət göstərilməsi işinə differensasiyalı ya naşmaq üçün, istehlakçıları müxtəlif əlamətlərə görə m üəyyən qruplara (seqmentlərə) ayırmaq lazımdır. İstehlakçıların hər bir qrupu, tərkibinin eyniliyi və imkan ları ilə xarakterizə olunur. Bu da istehlakçıların seqm entləşm əsi və ya turizm bazarının seqmentləşm əsi adlanır. Turizm bazarı nın seqmentləşməsi sxemi (şək. 18) göstərilmişdir. Şəkil 18. Turizm bazarının seqmentləşməsi sxemi Turizm məhsulunun istehsal həcmini bilmək üçün, hər is tehlakçı qrupunun tərkibi haqqmda məlumat əldə etmək, bundan başqa hər istehlakçı qrupunun istək v ə tələbatını öyrənmək la zımdır. Turizm bazarında hər təklif növü konkret istehlakçıya, onun istəyinə, zövqünə və səyahətin məqsədinə istiqamətlənmə 88 lidir. İnsanların maraq və zövqü onların maddi vəziyyətindən, həyat tərzindən, yaşından, ailə tərkibindən v ə bir çox başqa amil lərdən asılıdır. İnsanların səyahət məqsədləri də müxtəlifdir. Bəziləri dəniz sahilinə istirahətə yollanır, bəziləri asudə vaxtda idmanla və ya xarici dilinin öyrənilməsi ilə məşğul ol mağa, bəziləri ekskursiyalara v ə muzeylərə getm əyə, bəziləri isə yalnız əyləncələrə üstünlük verir. Turizm məhsulunun istehlakçıları kimi, turistləri ayn-ayn kate qoriyalara ayırmaq olar. Belə bölgü tipologiya adlanır. Tədqiqatm məqsədindən asılı olaraq, m üxtəlif turist tipo logiyası tədbiq oluna bilər. M əsələn, turistləri turizm məhsulu nun alıcıları kimi nəzərə alaraq, onları dörd kateqoriyaya bölmək olar: 1. Turizm məhsulunun «qənaətcil» alıcıları. B elə alıcıları xidmət assortimentinə (çeşidinə), keyfiyyətinə və qiymətinə olan, yüksək həssaslıq fərqləndirir; 2. Turizm məhsulunun «şöhrətpərəst» alıcıları. Onlar üçün turun v ə ya xidmətin qiyməti həlledici amil deyil. Turizm xidmə tinin keyfiyyəti v ə turizm məhsulunun növü daha önəmlidir; 3. Turizm məhsulunun «etik» alıcıları. Onlar geniş çeşidli tu rizm xidmətlərin daha ucuz qiymətlə almağa meyllidirlər; 4. Turizm məhsulunun «həvəssiz» alıcıları*. Bu tip alıcılar üçün turizm xidmətlərinin keyfiyyəti mühümdür. Xidmətlərin qiyməti onlar üçün rol oynamır. Təqdim edilən turizm məhsuluna olan tələbin növündən asılı olaraq, turistləri üç qrupa ayırmaq olar: a) turizmə tələbatı və səyahətə həvəsi olan insanlar; b) tələbatı elit və ən nüfuzlu turlara, orijinal səyahətlərə, yüksək səviyyəli turizm xidmətlərinə (komfort, xidmət persona lının xüsusi diqqəti, fordi surətdə gid-tərcüməçi v ə nəqliyyat va sitəsinin təqdim olunması v ə s.) yönəlmiş yüksək alıcılıq qabi liyyətinə malik olan insanlar; c) alıcılıq meylli insanlar. Təbiət, psixoloji, sosial və digər səbəblərə görə, turistin reklama müəyyən qaydada reaksiya ver m əyə məcbur edən alıcılıq meyli. * Эванс Дж.Р., Берман Б. Маркетинг. - Москва; Экономика, 1994. 89 Alman tədqiqatçısı H.Han turistləri: S-, F-, W-, A -, v ə B- tiplərə ayırır*. S - tipli (alman dilində. Sone, Sand, See - günəş, qumlu çi mərlik, dəniz) - dəniz kurortlarında passiv istirahətə, sakitliyə və rahatlığa üstünlük verən, boş-boşuna ora-bura qaçmaqdan yayı nan, amma xoşsifətli insanlarla ünsiyyətdə olmağı dəstəkləyən tipik məzuniyyətçi; F - tipli (alman. Ferme und Flirtorierter Erlebnisur lauber - uzaq m əsafəli səfərlərə və eşqbazlığa üstünlük verən m əzu- niyyotçi) - insan sifətlərin, hadisələrin təəssüratın aramsız dəy işm əsinə meyllidir; O, öz məzuniyyətini yalnız maraqlı hadisələrin baş verdiyi yerdə keçirəcək, çünki ailə dairəsində və ya təklikdə çimərlikdə «qaralmaq» onun üçün deyil; belə turistin kredosu* ** - insanların əhatəsi, zövq almaq, təəssüratı dəyişməkdir. W -l - tipli (aim. Wald und Wanderorientiert - m eşə gəzin tisi v ə yürüşlərinin həvəskarı) - fəal istirahətə, piyada yürüşlərə və s. üstünlük verən məzuniyyətçi. Onun kredosu - hava şərai tindən asılı olmayaraq təmiz havada fiziki fəallıqdır. Peşəkar id manla məşğul olmasa da istirahət zamanı o, yaxşı fiziki formada olmağa çalışır. W-2 - tipli - həvəskar turistdən daha çox idmançıya ox şayır. Uzun müddət ağır (ekstremaladək) yükə davamlıdır. Tur seçimi zamanı «mütləq sevimli işlə məşğul olmaq üçün şərait vəd edən» turlara üstünlük verir; «Landşaft, mədəniyyət, tarix» kimi kriteriyalara deyil, həvəskar təyyarəçi, ehtiraslı alpinist və s. kri- teriyalara üstünlük verir. A - tipli (aim. Abentener - macəra, sərgüzəşt)- macəra h ə vəskarı. Bu tip turistlərdə risk gözlənilm əz hallarda öz qüvvəsini sınaqdan keçirmək və təhlükə hissi - səyahət seçiminin m əqsə dini müəyyən edir. В - tipli (aim. Bildung und Besichtigung - təhsil və diqqə təlayiq yerləri seyr etmək) - hər şeyi bilmək istəyən turistlər. Bu Сапрунова В. Туризм: Эволюция, структура, маркетинг. Москва, «Ось-89», 1997. ** Kredo - əqido, dünyagörüşü 90 tip turistlər üç yarımqrupa ayrılır: a) «ekspertlər»*, baş çəkdiyi diqqətəlayiq yerlərin «kollek siyasını» toplamaqla məşğul olanlar; b) «mədəniyyət və təbiəti emosional sevənlər»; c) mədəniyyətin, tarixin, incəsənətin və s. M üəyyən sahə lərində öz biliklərini dərinləşdirən «mütəxəssislər». Turizm bazarının diffcrensasiyasınm məqsədi, turun mövzusu, iştirakçıların maraq və tərkibinə uyğun olaraq, turizm xidmətinin ya radılmasıdır. Bu baxımdan gələn turistlərin milli adət-ənənələrini, zövqünü bilmək və onları xidmət zamanı (menyunu tərtib edərkən və s.) nəzərə almaq lazımdır. Yalnız hər bir konkret turist kateqoriyası üçün səyahətin zövq v ə məqsədlərinin nəzərə alınması, keyfiyyətli xidmət gö stərilməsinə zəmin yaradır. Bu isə turizm təklifinin geniş diffe- rensasiyası ilə mümkündür. Turizm məhsulu istehlakçıların seqmentləşmə amilləri aşağıdakılardır: - turizmin təşkili; - səfərin vaxtı v ə davam etmə müddəti; - marşrut üzrə hərəkətin fəallığı; - ölkəyə maraq və münasibətə görə turizm fəaliyyətinin növü; - istehlakçıların sosial səviyyəsi; - turistlərin yaş həddi; - səyahətin məqsədləri; - səyahətin növləri və s. Müasir turizm sənayesində bazarın differensasiyası artır və ixtisaslaşdırılmış məqsədlərlə səyahətlər üçün yeni imkanlar ya ranır. Bu gün praktiki olaraq turistlərin hər hansı bir tələbi təmin oluna bilər. Xidmətin spesifik növləri bir çox hallarda bu v ə ya digər regionun, ölkənin və s. imkanlarından asılıdır. Əksər turizm regi onlarına v ə bazarlarına xas olan turizm xidmətlərinin bir sıra seqmentlərini ayırmaq olar. Onlar şək. 19-da göstərilən turizm bazarınm başlanğıc differensasiya sxeminə daxildir. * Ekspert - bir məsələ haqqında qəti fikir söyləyən mütəxəssis 91 Şəkil 19. Turizm bazarının başlanğıc differensasiya sxem i 92 4 . 5 . B e y n ə l x a l q t u r İ z m b a z a r in in s t r u k t u r u Artıq X X əsrin sonunda turizm, sözün tam mənasında b e y nəlxalq v ə beynəlm iləl oldu. Bu inkişafda qarşılıqlı şərtlərlə ü zləşən iki amilin rolu qeyd edilməlidir. Bir tərəfdən böyük qa zanc ə ld ə etmək, turizm müəssisəsinin gəlirini artırmaq üçün, tu rizm firmaları dünya üzrə səyahətlərin coğrafiyasını genişləndi rir, digər tərəfdən rentabelli olması üçün, turizm biznesi b e y n ə l xalq səv iyyəd ə investorlaşır. B u M amilin qarşılıqlı uzlaşmasının yaxşı nümunəsi kimi, kruiz biznesim göstərə bilərik. Kruizlər dəniz və okeanlarda təşkil edilir, yəni ölkələrarası və beynəlxalq səforlər kimi qeydə alınır. Kruiz tur ların coğrafiyası gündən-günə genişlənir (Alyaska, Filippin və M alay ziya, Sakit okean rayonu və s.). Digər tərəfdən şirkətlər özünü saxla maq üçün, transmilli olmalı, müxtəlif ölkə və regionlarda maddi ba zaya malik olmalıdır. Belə iri kruiz turoperatorlardan olan «P&O», «Royal Karib-bcan» şirkətlərinin adlarını çəkmək olar. «Royal Karib- bean» şirkəti hətta Karib dənizində bir adanı almış və bu adadan kruiz dayanacağı kimi istifadə edir. Mehmanxana korporasiyası sahəsində və agentlik opera tor biznesində də («Hoiidey Inn», «Nur-turistik» və s.) b e lə nüm unələr göstərmək olar. Regional mənada turizm bazarı qeyri-bərabər inkişaf edir (şok. 20-21). ÜTT-nin bölgüsünə görə planetimiz: Avropa, Amerika, Şorqi Asiya və Sakit Okean rayonu, Afrika, Yaxın Şərq, Cənubi Asiya tu rizm regionlarına ayrılır. Adlan çəkilən regionların qeyri-bərabər ərazilərə malik olmsı, müqayisəli araşdırmalar aparmağa imkan vermir. Regionların inkişafi və resurslan müxtəlif olduğundan, müqayisəyə lüzum yoxdur və yal nız turizm hərəkatının inkişafını tutuş-duımaq olar. 93 Regionlar üzrə beynəlxalq turist qəbulu (min nələrlə 2001-ci il*) 1. A vro p a 2. Amerika regionu 3. Şərqi Asiya və Sakit Okean regionu 4. Afrika 5. Yaxm Şərq 6. Cənubi Asiya Şəkil 20 Regionlar üzrə beynəlxalq turizmdən daxil olan gəlirlər (mlrd. ABŞ dolları, 2001-ci il) 1. A vropa 2. Amerika regionu 3. Şərqi Asiya və Sakit Okean regionu 4. Yaxm Şərq 5. Afrika 6. Cənubi Asiya Şəkil 21 ÜTT-nın 2002-ci ilin sentyabr ayına olan məlumatlar} 94 Son 15 ildə Yaxm Şərq və Cənubi Asiyada turist gəlmələri nin artımı və turizmin inkişafı özünü göstərir. Bu regionlar üçün tu rizm xidmətlərinin həcminin böyük olması xarakterikdir və statisti ka işçilərinin, turizm mütəxəssislərinin, marketoloq və iş adamları nın maraqlarına səbəb olur. Tarixdən bilirik ki, turizm Avropada у aranıb və bu gün də sosial-iqtisadi şərtlərinə görə başqa regionları qabaqladığı üçün ən çox baş çəkilən regiondur. Qeyd etmək lazımdır ki, digər turizm regionlan da fəal inkişaf edir vo turizm hərəkatında yüksək artım sürəti göstərirlər. Qısaca olsa da regionlar üzro turizm vəziyyətinə nozər sa laq: Afrika regionu. 2001-ci ildə Afrika regionuna gəlon turist lərin sayı 4,3% artmışdır. Cənubi Afrika Respublikasma gələnlə rin sayının 1,5% azalmasına baxmayaraq, bu ölkə regionun ən mühüm turist istiqamətlərindən biri olaraq qalır. Namibiya, Tan zaniya və Nigeriyada turizmin artımı qeydə alınmışdır (cədvəl 7). Amerika regionu. Mərkəzi Amerika ölkələri istisna olmaqla 2001-ci ildə Amerika regionunun bütün ölkələrində beynəlxalq turist gəlişinin göstəriciləri aşağı enmişdir. Karib hövzəsi ölkələri də 2000- ci ildə əldə etdikləri nəticələri təkrar edə bilməmişlər. 2001-ci ili bütün Amerika regionu üçün, ilk növbədə ABŞ üçün (enmə 10,7 %) neqativ olduğunu nəzərə alsaq, Kolumbiyanı turist gəlişinə görə ən uğurlu ölkə hesab etmək olar. Bütün region üzrə enmə 6 % qeydə alı nıb (cədvəl 8). Şərqi Asiya v ə Sakit Okean regionu. Amerika regionundan fərqli olaraq, bu regionda 2001-ci ildə sürətli inkişaf davam etmiş, 5,5% artım qeydə alınmışdır. Çin Xalq Respublikası (Honkonq və Макао daxil olmaqla) Asiyada özünü turizm lideri kimi təsdiq etmiş dir. Malayziya və Tayland sonrakı yerləri tuturlar. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, 2000-ci illə müqayisədə Avstraliyada (həmin ildə Sidney Olimpiya oyunları keçirilmişdir) 2,6 % enmə qeydə alınmışdır (cədvəl 9). 95 к 1 e о о с* <£ е и, я л ел а © я я о Л я л я л я В .а i- Ə +* £ >> се <л и а *з V) и я £ а ел я а я а .2 ел 2 я л: B e y n ə lx a lq t u ri z m d ə n ə ld ə e d il ə n g ə li r €6 C 'O s? в c •a s s 2 0 0 1 1 0 0 1 3 .7 OS O r ' £ S o X> l 2 0 0 0 O O *TT CN ОЧ OS oç CN OS Cv 4C <4 a c — * i A rt ım s u rə ti % 1 0 1 /0 0 1 8 ,8 ro 9 0 Z vo ’' t «Л 6 6 /0 0 r - N cn T 2 8 ,5 00* r*s 1 3 3 ,8 I «o r^ CN CN m ln . A B Ş d o ll a rı 2 0 0 1 t 1 1 ,7 4 6 [ l, 6 0 5 2 ,4 6 0 oo o c n vO «Л 2 0 0 0 S £ o ' f-4 2 ,7 0 7 ЧО 04 2 ,0 4 0 1 2 5 1 c n c n 2 7 6 1 0 2 1 4 8 B e y n ə lx a lq t u ri s t g ə li ş i T u ri z m b a z a rı n d a p a y ı % 2 0 0 1 1 0 0 00 s O as Г— "4 1 1 4 ,9 3 ,0 CN cd 3 ,4 2 0 0 0 1 0 0 2 2 ,0 1 8 ,6 «O 6 ,9 3 ,7 3 ,3 3 ,2 ° - СП A rt ım s u rə ti % | O L ıL 5 1 6 ,5 2 ,7 -6 ,5 ' t «n Г-* 6 6 /0 0 r d -0 ,4 00, г-*" 1 00 < * I 4 ,3 wd 00 Tf Js 4-< fl> 1 2 0 0 1 ! 2 8 ,4 0 5 | 00 g U“T 5 ,3 8 7 4 ,2 2 3 Tf 00 8 1 9 5 5 1 C S Г 2 0 0 0 fP> 6 ,0 0 1 5 ,0 5 7 4 ,1 1 3 1 ,8 6 6 : 9 9 5 6 6 8 i 9 9 8 P*S 00 A fr ik a C A R T u n is M ə ra k e ş Z im b a b v e B o ts v a n a K e n iy a I Ə lc a z a ir | N ig e ri y a 96 Ü T T -n in 2 0 0 2 -c i il in s e n ty a b r a y ın a o la n i lk in m ə lu m a tl a r ı ®e I a * 0 1 o o СЧ © ел я © ■3 © • e TS s © ■o S N © > Я СЛ s n ə ! ел я e © e 0 • ■M ел V- J 'u 1 B e y n ə lx a lq t u ri z m d ə n ə ld ə e d il ə n g ə li r T u ri z m b a z a rı n d a p a y ı % 2 0 0 1 O o 5 9 ,0 OS 40 ! 8 ,8 ! O rd (N ,2 CN 0 ,5 2 0 0 0 o o ▼ ■я OO 3 6 ,2 o d 3 ,2 00 2 ,2 CN 1Л o ' A rt ım s u rə ti % 0 1 /0 0 Г" -1 1 ,9 PO 1 0 ,7 I -1 2 ,5 1 4 ,2 -6 ,0 СЭ O*4 ( - И ,0 6 6 /0 0 8 ,8 °0* 04 00 5 ,2 5 ,9 ! İ M .6 o* CN o '1 m ln . A B Ş d o ll a rı 2 0 0 1 1 2 2 ,4 8 7 7 2 ,2 9 5 I 8 ,4 0 1 1 0 ,7 7 4 3 ,7 0 1 1 2 ,7 2 8 | 2 ,6 8 9 2 ,5 3 4 5 6 1 2 0 0 0 1 3 2 ,7 7 4 i________________ 3 ° * CN 00 | 8 ,2 9 5 N- O P-. o ' 4 ,2 2 8 2 ,3 8 8 2 ,8 6 0 2 ,8 1 7 6 5 2 B e y n ə lx a lq t u ri s t g ə li ş i T u ri z m b a z a rı n d a p a y ı % 2 0 0 1 1 0 0 3 7 ,6 sO СЛ 40 3 ,9 2 ,9 2 ,3 CN CN sO 2 0 0 0 0 0 1 , 3 9 ,6 İ vo 1 5 ,3 4 ,1 40 CN ГЛ r i irs A rt ım s u rə ti % 0С У Ю o seT 1 O 1 o 1 П cT -1 0 ,2 СП Vfif -6 ,6 -9 ,6 0 3 ,9 İ 5,0 C? «Л l 8 ,4 4 ,0 1П o ’ -5 ,1 M in n ə fə r 2 0 0 1 CN 4 5 4 ,4 9 0 1 9 ,8 1 1 1 9 ,6 9 7 , 1 4 ,7 7 3 3 ,5 5 1 2 ,7 7 8 2 ,6 2 9 | 1 ,8 9 2 O O o C! 128 ,497 5 0 ,9 4 5 2 0 ,6 4 1 1 9 ,6 6 3 5 ,3 1 3 N* РЛ rd m r- Os r İ 2 ,9 0 9 1 ,9 6 8 A m e ri k a re g io n u A B Ş M e k s ik a K a n a d a B ra z il iy a P u e rt o -R ik o D o m in ik a n R e sp u b li k a sı A rg e n ti n a U ru q v a y 97 * Ü T T -n in 2 0 0 2 -c i il in s e n ty a b r a y m a o la n i lk in m ə lu m a tl a rı Ş ə r q i A si y a v ə S a k it O k e a n r e g io n u n a g ə lə n t u r is tl ə r in s a y ı v ə t u r iz m d ə n ə ld ə e d il ə n g ə li r ( 2 0 0 0 -2 0 0 1 )* I a 98 Ü T T -n in 2 0 02 -c i ili n se n ty a b r a y ın a o la n i lk in m ə lu m a tl a rı Avropa - 2001-ci ildə 399,7 mln. turist qəbul etmişdir. Regionlar üzrə bu on yüksək göstərici olsa da, 2000-ci illə müqayisədə 0,7 % azdır. Şimali Avropada, xüsusilə Böyük Britaniyada bu göstərici orta hesabla 5,9% azalmış, digər tərəfdən subregionlarda daha əlverişli şərait qeydə alınmışdır. Ardıcıl artım Cənubi və Şərqi Avropa ölkələrində müşahidə olunmuşdur. Yuqoslaviya, Xorva tiya, Slovakiya və Sloveniya kimi ölkələr turizm bazarında yeni dən populyarlaşırlar. 2001-ci ildə Bolqarıstan böyük nailiyyətlər əldə etmiş, Pol şada isə 13,8% enmə qeydə alınmışdır. İsrail - Fələstin konflikti nin kəskinləşməsi ilə ən böyük enmə (50,5%) İsraildə qeydə alınmışdır (cədvəl 10). Yaxın Şərq. 2000-ci illə müqayisədə, bu regionda beynəl xalq turist gəlişi orta hesabla 2,5% aşağı enmişdir. Livan, İordaniya və İraq turizm sahəsində böyük nailiy yətlər əldə etmiş, eyni zamanda Misirdə isə 14,8% enmə müşa hidə olunmuşdur. Regionun bir sıra ölkələri üzrə statistik məlu matların olmadığından yekun rəqəmlər az da olsa dəyişə bilər (cədvəl 11). Cənubi Asiya. Bu regionda Hindistan və Pakistan arasında artan gərginlik, həmçinin Əfqanıstanda gedən müharibə turist gə lişinin 4,5% azalmasına səbəb olmuşdur. Turist axınının ən çox enməsi Nepal, Pakistan və Şri-Lanka da qeyd olunmuş, Hindistan enmə göstəricilərini orta səviyyədən aşağı olmasım saxlaya bil miş, İranda isə turist gəlişinin 4,5 % artması müşahidə olunmuş dur (cədvəl 12). 99 A v r o p a r e g io n u n a g ə lə n t u r is tl ə r in s a y ı v ə t u r iz m d ə n ə ld ə e d il ə n g ə li r ( 2 0 0 0 -2 0 0 1 )’ 100 * ÜTT -n in 2 00 2- c i ilin s e n ty a b r a y ın a o la n i lk in m ə lu m a tl a rı Y a x ın Ş ə r q r e g io n u n a g ə lə n t u r is tl ə r in s a y ı v ə t u r iz m d ə n ə ld ə e d il ə n g ə li r (2 0 0 0 -2 0 0 1 )* B e y n ə lx a lq t u ri z m d ə n ə ld ə e d il ə n g ə li r T u ri z m b a z a n n d a p a y ı % 2 0 0 1 1 0 0 O 04 2 ,2 04 «лГ 2 0 0 0 o o 3 5 ,6 I 8 ,3 3 ,8 o\ ON 00 ■ H NO A rt ım s u rə ti % 0 1 /0 0 1 ! -3 ,5 -1 2 ,5 -3 ,0 1 2 ,8 6 6 /0 0 oC 1 1 ,3 СО r^T 1 5 ,0 -9 ,2 4 ,9 m o ' ! m ln . A B Ş d o ll a rı 2 0 0 1 ' 1 1 ,7 9 5 O СЧ ТГ r*"T O O °0. rn 7 0 0 8 3 7 | 2 0 0 0 1 2 ,2 1 9 4 ,3 4 5 1 ,0 1 2 | 4 6 9 7 2 2 1 ,0 8 2 1 7 4 2 ’ İS 00 ‘C В JT X Ъ c o* CQ T u ri z m b a z a n n d a p a y ı % 2 0 0 1 1 O o 1 9 ,2 j 6 ,5 00 3 .7 2 0 0 0 1 0 0 J r-*' 2 2 ,0 i 00 ч D rt- O 6 ,1 6 ,1 1 | 3 .2 I A rt ım s u rə ti % Yüklə 11,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|