Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmişdir
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Yazının yaranma tarixi
çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Onun əlifbadan əvvəlki dövrü piktoqrafik və ideoqrafik yazı ilə seçilir. İlk yazılarda müxtəlif şəkil və simvollar əsasında formalaşdırılan təsvir vasitəsi ilə müəyyən məlumatlar yazıya köçürülmüşdür. Belə məlumatları yazıya çevirməyin səbəbi nitqi şəkil və simvollarla canlandırma deyil, baş vermiş hadisələri yadda saxlamaq zərurəti olmuşdur. Piktoqrafik yazılarda istifadə olunan ayrı–ayrı şəkillər piktoqramlar adlanmışdır. Piktoqramlardan təşkil olunan, daha doğrusu, piktoqrafik təsvir və yazılar Azərbaycanda da lap qədimdən istifadə olunmuşdur. Azərbaycan ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış qədim əşyaların, saxsı qabların üzərində heyvan, bitki, insan və s. şəkilləri az deyildir. Azərbaycanda piktoqrafik yazı nümunələri Qobustanda, Qazaxda, Gədəbəydə, Naxçıvanda və s. qeydə alınmışdır. Təkcə Qobustanda 720 qayaüstü rəsmdə dörd mindən çox təsvir vardır. Yaranma tarixi, forma və səbəblərindən asılı olmayaraq qədim yazılar müasir dövrdə istifadə etdiyimiz müxtəlif yazı sistemlərinin əcdadı sayıla bilər. Yazı formalarının təkamülü göstərir ki, “Nitqi ötürmək üçün qrafik işarələr sisteminin yaradılması bəşər mədəniyyətinin universialiyalarından biridir. ...Söz – heca yazıları müxtəlif insan qrupları tərəfindən, dəfələrlə, fərqli vaxtlarda yaradılmış olsa da, onların işlənib hazırlanması bu və digər dərəcədə eyni üsullarla baş vermişdir”(23, 6). Məsələn, Kəlbəcər qayalarındakı piktoqrafik yazılarda bir neçə keçi, dinozavr və başqa naməlum heyvan fiqurları, at fiqurunun üstündə və b. təsvirlərdə piktoqrafik-yazı işarələri də həkk edilmişdir. Bunlar Gəmiqaya, Qobustandakı təsvir və işarələrin eynidir. Piktoqraflar arasında dinozavr rəsminin aşkar edilməsi, piktoqrafların yaşını 10 – 12 min il keçmişə aparır. Dinozavrların nəsli buzlaşmanın son dövründə dünya daşqınından sonra yer üzündən silinmişdir. Naxçıvan – Gəmiqaya və Qobustan abidələrinin bir qismi dünya daşqınından əvvəl, yəni 20 – 30 min ilin, bir qismi isə daşqından sonrakı dövrün abidələridir.Yazı sisteminin təkamülündə diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də budur ki, “şəkillərdən başlanan yazılar tədricən həndəsi fiqur və elementlərin istifadə olunması ilə düzələn hərflər şəklinə gəlib çıxmışdır. İlkin dövrdə müxtəlif ölçülü düz xətt parçalarının birləşdirilməsi əsas götürülmüşdür. Yazıda daha çox hərfdən istifadə etməmək, hərflərin mürəkkəbliyinin qarşısını almaq məqsədilə qrafemlərdən sonralar əyri xətt, dairə, yarımdairə, ellipsvari elementlərindən istifadə olunmuşdur” (17, 3;4). Müasir əlifbada hərflərin sayı bir qayda olaraq əsasən 20 – 30 arasındadır. Əlbəttə, istisna hallar da az deyildir. Məsələn, havay dilinə uyğunlaşdırılmış latın əlifbasında 12, Şri – Lanka dövlətində istifadə olunan siniqal dilində, bir sıra Şimali Qafqaz dillərində 50 və daha artıq səs vardır. Hər səsə bir qrafem uyğun qoyulursa, onda bu dillərin əlifbalarındakı işarələrinin sayı əllini aşmalıdır. Aydındır ki, dildəki hecalar səslərdən qat-qat çoxdur. Işarənin hecaya uyğunluğu əsasında yerinə yetirilmiş yazılara Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|