Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Şərq və Qərb regionlarının malik olduğu dəyərlərə diqqət yetirmək 
məqsədəuyğundur
. Onların hər biri öz həyat tərzinin spesifikliyi ilə bağlı 
olan dəyərləri əks etdirir. Məsələn Şərq üçün cəmiyyət ilə şəxsiyyət 
əlaqələrinin möhkəm olması, şəxsiyyətin davranışında ədalət, humanizm, 
səmimiyyət, insanlıq, valideynlərə və böyüklərə hörmət kimi normalar və 
qaydalar mühüm yer tutur. Burada şəxsiyyətin sosiallaşması prosesində 
ailənin rolu böyükdür. Cəmiyyətin özünə də çox vaxt böyük ailə kimi 
baxılır. Odur ki, şəxsiyyətin tərbiyəsi və sosiallaşmasında dünyanı 
dəyişdirmək deyil, insanın öz- özünü təkmilləşdirməsi əsas istiqamət 
hesab olunur. Qərb regionu isə şəxsiyyət ilə cəmiyyətin qarşıdurması, 
fərdi dəyərlərin ictimai dəyərlərdən üstünlüyü ilə səciyyələnir. Odur ki, 
burada şəxsiyyətin sosiallaşması hər şeydən əvvəl sosial mühitin 
dəyişdirilməsi ilə əlaqədardır. 
Müasir azərbaycan cəmiyyəti hər iki 
regionun sərhəddində yerləşir. Buna görə də burada şəxsiyyətin 
sosiallaşması prosesində hər iki regiona xas olan müsbət dəyərləri 
əlaqələndirmək zəruridir
. Məsələn Şərq xalqlarının mentalitetində 
ənənəvi olaraq kollektivçilik dəyərləri geniş yer tutur. Insanlar arasında 
sosial əlaqələrin möhkəmləndirilməsində onlara söykənmək faydalıdır. 
Digər tərəfdən qərb üçün səciyyəvi olan fərdiyyətin rolunun 
genişləndirilməsi, onun fəallığı və müstəqilliyinin artırılması ilə bağlı 
dəyərlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Deyilənlərlə əlaqədar belə bir sual 
qarşıya çıxır: müasir azərbaycan cəmiyyəti şəxsiyyətinin sosiallaşmasında 
hansı tərəf üstünlük təşkil etməlidir: şərq üçün səciyyəvi olan 
özünütəkmilləşdirmə, yoxsa qərbdə əsas yer tutan sosial mühiti 
dəyişdirmə? Bu suala cavab verərkən göstərilməlidir ki, ən yaxşı yol 
onların, hər ikisini düzgün əlaqələndirməkdir. Belə ki, şəxsiyyətin normal 
inkişafı üçün həm onun özünün təkmilləşməsi, həm də sosial mühiti 
1
Bax: Уайтхед А. Избранные работы по философии. М., 1990, с.560. 

---

566 
dəyişdirməsi tələb olunur. Təkcə birinci tərəf ilə məhdudlaşmaq sosial 
mühitə kor- koranə uyğunlaşmağa, konformist (müti) davranışa gətirib 
çıxarır. Eynilə də ikinci tərəf (fərdi dəyərlərin rolunun şişirdilməsi) 
yolverilməzdir. Əks halda əsassız eqoizm özünü göstərir və şəxsiyyətin 
cəmiyyətdən özgələşməsi güclənir. 
Müasir dövrdə şəxsiyyətin sosiallaşması prosesinə irrasional və 
uydurma dəyərlər də müəyyən təsir göstərməkdədir. Söhbət ondan gedir 
ki, bu gün şəxsiyyət çox böyük miqdarda informasiya axını ilə üzləşir. 
Onun məzmununda isə rasional və elmi məlumatlarla yanaşı, həm də 
mistika, astrologiya, magiya, cadugərlik və sair də özünü göstərir. Belə 
şəraitdə bəzən qeyri- şüuri səviyyədə, gerçəkliyi kor- koranə və qeyri- 
tənqidi qavrayan təfəkkür formalaşır. Nəticədə rasionalizm irrasionalizm 
ilə əvəz oluna bilir, bəzi mifoloji təsəvvürlər isə rasional formada qəbul 
olunur. Qeyd olunan vəziyyətdə formalaşan şüur tipi real həyatdakı 
ziddiyyətlərə məhəl qoymur, obyektivlik prinsipini subyektivizm ilə əvəz 
edir, zəkanın yerinə inam və etiqad yaradır. Bütövlükdə isə mifoloji 
şüurun əlamətləri qərarlaşır. 

---

567