Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Membran qidalanmanın sterilliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 13.47. Həzm üzvlərinin sorma vəzifəsi
- 13.48. Həzinin yaş xüsusiyyətlərinin əsas göstəriciləri
- 5. İkinci uşaqlıq 7-11 yaş (oğlanlar), 8-11 yaş (qızlar). 6. Yeniyetmə 13-16 yaş oğlanlar, 12-15 yaş qızlar.
- 9. Yetgin yaş; II dövr 36-60 yaş kişilər, 36-55 yaş qadınlar. 10. Ahıl yaş 61-74 yaş kişilər, 5674 yaş
- Cədvəl 3 Süd və daimi dişlərin çıxma vaxtı Dişlərin adı
|
13.46. Membran qidalanmanın sterilliyi Nazik bağırsağın himusunda müxtəlif bakteriyalar inkişaf edir ki, onların da konsentrasiyanm 1 ml-də milyondan çox mikrob olur. Bağırsağın bakterial florası adi şəraitdə faydalıdır, çünki o mikroorqanizmlərə lazım olan bəzi əvəzedilməz amin turşularının, vitaminlərin daşıyıcısı sayılır. Lakin belə bir sual meydana çıxır. Nə üçün amin turşularının, qlüko- zanın və digər qidalı maddələrin mənimsənilməsində mikroor- qanizmlərin rəqibləri olmurlar? Bu suala belə cavab vermək olar. Haşiyəli büküşün ultra məsafələrində gedən qidalanmanın son mərhələsində mono- merlər yaranır ki, bu da mikroorqanizmlərin diffuz yolla qidalanması üçün əlverişlidir. Əgər bağırsağı tutan bakteriyanm ölçüsü (1 neçə mkm haşiyəli büküşün məsamələrinin ölçüsü 100-200 A°) ilə müqayisə etsək, onda aydın olar ki, haşiyəli büküşün daha bir mühüm funksiyası da onun özünəməxsus
downloaded from KitabYurdu.org bakterial filtr funksiyasına malik olmasıdır, nəticədə hidrolizin son mərhələsi mikroblar üçün keçilməz olan haşiyəli büküşdə çox gözəl steril şəraitdə gedir və ona görə də makroorqa- nizmlərin rəqibi ola bilmirlər (Uqolev, 1961, 1963). 13.47. Həzm üzvlərinin sorma vəzifəsi Xarici mühitdən, bədən səthində və boru şəkilli daxili üzvlərdən müxtəlif maddələrin bir neçə qat hüceyrələrdən təşkil olunmuş mürəkkəb bioloji membrandan qana və ya lim- faya keçməsi prosesi sorulma adlanır. Sorulma əsas etibarı ilə nazik bağırsaqlarda gedir. Başqa həzm üzvlərində isə sorulma ya zəif gedir, ya da heç getmir. Məsələn, ağız boşluğunda bəzi dərman maddələri sorulur. Mədədə sorulma çox zəif, cüzü miqdarda baş verir. Burada mineral duzlar, monosaxaridlər, spirt və su çox az miqdarda sorulur, onikibarmaq bağırsaqda da sorulan maddələrin miqdarı çox deyildir. E.S.Londonun təcrübələri göstərmişdir ki, burada sulu karbonların 53-63 %-i zülal və yağların az hissəsi sorulur, onikibarmaq bağırsaqda sorulan zülalın miqdarı buraya həzm şirələrilə daxil olan zülalın miqdarından az olur. Normal fizioloji vəziyyətdə yoğun bağırsaqlarda da qida maddələrinin sorulması zəifdir. Çünki qida maddələrinin əksər hissəsi nazik bağırsaqlarda sorulur. Yoğun bağırsaqlarda tez parçalanan və asan mənimsənilən maddələr sorulur. Buna əsaslanaraq bəzi patoloji hallarda asan mənimsənilən qida maddələri imalə vasitəsilə yoğun bağırsağa yeridilir. Ancaq bu üsulla insanın uzun müddət yaşamasım təmin etmək mümkün olmur. Normal fizioloji hallarda yoğun bağırsağlarda bir gün ərzində 0,4-0,51 su sorulur. Yoğun və ya nazik bağırsağlarda su sorulması prosesinin pozulması orqanizm tərəfindən su itkisinin baş verməsinə səbəb olur. Sorulma nazik bağırsaqlarda intensiv gedir. Güman edilir ki, burada sorulma 1 saat ərzində 2-3 litrə çatır. Buna səbəb nazik bağırsaqlarda xovların olmasıdır, hər bir xov arteriya,
downloaded from KitabYurdu.org vena və limfa damarına malikdir. Xova daxil olan arteriya onun zirvəsinə çatır və burada onun bir hissəsi kapillyar toruna keçir, digər məhsul isə birbaşa əsas vena ilə arteriya-vena əlaqəsi yaradır. Xovun mərkəzində, arteriya ilə vena arasında limfa kapillyarı yerləşir. Xovun daxilində Meysner toru ilə birləşən zəif saya əzələ və sinir şəbəkəsi yerləşir. Meysner toru selikli və selikaltı qişalar arasında sinir yolu yaradır və xovlara liflər göndərir. Sorulma gedən membran haşiyəli epitel adlanan hüceyrə- lərdən təşkil olunmuşdur. Bu hüceyrələr silindrşəkilli olub, diametrləri 8 mk, hündürlükləri 25 mk-a qədər olur. Elektron mikroskopu altında bu hüceyrələr qalınlığı 1-3 mk olan haşiyə şəklində görünür ki, epitel öz adının elə buradan götürmüşdür. Elektron mikroskopunun köməyilə müəyyən edilmişdir ki, bu haşiyə nazik sapşəkilli adacıqlardan - mikroxovlardan təşkil olunmuşdur. Bir hüceyrə səthində 1500-3000 mikroxov olur. Bunların daxilindən mikrokanalcıqlar keçir. Hər bir mikroxo- vun hündürlüyü 1-3 mk, diametri 0,08 mk-ə çatır. Onların mövcudluğu selikli qişanın sorulma səthini 500 m2-a qədər artırır. Bağırsağın daxili səthi insanda təqribən 0,65 m 2 -a qədər- dir. Ancaq səthdə Kerrin büküşlərinin olması və selikli qişanın külli miqdarda xovlarla əhatə olması (1 mm 2 -da 18-40) sayəsində bağırsağın ümumi səthi 4-5 m 2 -a çatır. Onikibarmaq bağırsaqdan aşağı bütün nazik bağırsağı çıxarılmış heyvan tezliklə ölür. Çünki maddələr əsasən nazik bağırağm qeyd olunan şöbələrindən qana sorulur. Əgər eksperiment zamanı nazik bağırsağın müəyyən hissəsinin selikli qişası zədələnərsə və ya natrium-florid vasitəsilə zəhərlənərsə, bu hissədə sorulma prossesi kəskin pozulur. Tətqiqatlar göstərmişdir ki, sorulma selikli qişanın epitelinin normal fizioloji funksiyası ilə əlaqədardır. Sorulmanm mexanizmi məsələsini öyrənərkən fizioloq- lar, hər şeydən əvvəl, üzvi və qeyri-üzvi mənşəli membranlarda baş verən analoji mexanizmləri tətqiq etmişdir. Sorulma prosesinin izahında 2 mexanizmi: (süzülmə və diffuziya), bun 273 downloaded from KitabYurdu.org dan başqa, membran müxtəlif maddələr üçün müxtəlif keçirici- liyə malik olduğundan osmos hadisəsi göstərilir. Ancaq təkcə fıziki- kimyəvi təsəvvürlər sorulmanı izah edə bilmir. Süzülmənin mexanizmi müəyyən mexaniki təzyiq nəticə- sində membrandan keçməsindən ibarətdir. Bağırsaqda me- xaniki- hidrostatik təzyiq yaradan bəzi xüsusyyətlər vardır: bağırsağın peristaltikası, xovların sorucu hərəkəti və s. Star- linq göstərmişdir ki, hidrostatik qüvvələr sorulmanı təmin edə bilməz. Sorulma elə bir mürəkkəb fizioloji prosesdir ki, bu zaman müxtəlif maddələr bağırsaq divarının epitel membranın- dan keçərək qana və ya limfaya daxil olur. Membranın birtərəfli keçiriciliyi nəticəsində bu maddələr əks istiqamətdə, yəni qandan və limfadan bağırsaqlara keçə bilmir. Yalnız bəzi ionlar, məsələn, Na və K ionları hər 2 istiqamətdə keçir. Sorulmanın fiziologiyası maddələr mübadiləsi və xovla- rın hərəkətilə sıx əlaqədardır. Bu biokimyəvi və fizioloji proseslərdə öz növbəsində sinir sisteminə tabedir. Sorulma bağırsaq divarının saya əzələlərinin mexaniki yığılması nəticəsində bağırsaqda yaranan hidrostatik təzyiqdən asılıdır. Tədqiqatlar göstərir ki, bağırsaqda təzyiqin 8-10 mm civə sütunu səviyyəsinə qədər artması xörək duzu məhlulunun 2 dəfə sürətlə sorulmasma səbəb olur. Lakin təzyiqin 80100 mm-ə qədər artması bağırsaq divarındakı xovların və qan damarlarının sıxılması ilə nəticələnir ki, bu da sorulmanın tam dayanmasına səbəb olur. Sorulma prosesində osmos və diffuziyanın əhəmiyyəti böyükdür. Ancaq bunların sorulmada rolu dəqiq müəyyən edilməmişdir. Çünki bioloji obyektlərdə osmos təzyiqinin özü müxtəl if faktorlardan asılıdır. Hipotonik məhlullardan suyun sorulması osmos qanunlarına görə izah edilir. Lakin mövcud olan əksər faktlar sorulmanın süzülmə, diffuziya və osmosun sadə proseslərilə izahını rədd edir. Heyvanın bağırsağına qan- dakı miqdarına görə zəif qatılıqlı qlükoza məhlulu yeridildikdə qlükoza sorulur. Eləcə də bağırsağa NaCl duzunun izotonik məhlulu yeridildikdə duz suya nisbətən tez sorulur və məhlul 274 downloaded from KitabYurdu.org hipotonik olur. Öz tədqiqatlarında suyun və duzların sorulmasmı izotop indekatorlar vasitəsilə öyrənən alimlərdən İnqrem və Vişer gö- stərmişlər ki, bağırsaqlarda suyun sorulması diffuziya və os- mos proseslərilə birlikdə olduğundan 100 dəfə tez gedir. Əgər bağırsaq epiteli natrium-florid vasitəsilə zədələnmişsə, sorulma bütünlüklə osmos və diffuziya qanunlarına tabe olur və kəskin pozulur. Bu zaman qandan bağırsağa suyun və duzların, əksərən keçməsi hesabına bağırsağa yeridilən məhlulun qatılığı və osmos təzyiqinin bərabərləşməsi müşahidə olunur. Normal fizioloji hallarda bu nadir hadisədir. Sorulma prosesi bağırsağın selikli qişasının epitel hücey- rələrinin maddələr mübadiləsilə əlaqədardır. Bu sorulmanın temperaturdan və oksigenin miqdarından asılılığında özünü göstərir. Belə ki, temperatur azaldıqda sorulma da zəifləyir. Enerji mübadiləsini pozan zəhərlər sorulmanın da pozulmasına səbəb olur. Sorulma prosesində iştirak edən faktorlardan biri də xovların saya əzələ liflərinin yığılmasıdır. Onlar yığılarkən özündən qan və limfanı sıxışdırıb çıxarır, boşalarkən bağırsaqda həll olmuş maddələr sorulur. Xovlarm hərəkəti sorulmanın yeganə mexanizmi deyil. Belə ki, xovlar iflic edildikdə də sorulma prosesi davam edir. Xovlarda qapaqcıqların olması sayəsində limfa damarlarına tərəf axa bilmirlər. Xovlarm hərəkəti nəticəsində mərkəzi limfa damarlarının sorma təsiri yaranır. Müxtəlif heyvanlarda xovlarm hərəkətinin mikrokinemotoqrafıya üsulu ilə öyrənilməsi göstərmişdir ki, bu hərəkət yalnız yedizdirilmiş heyvanlarda müşahidə edilir. Ac heyvanlarda isə bu hərəkəti süni qıcıqlan- dırmalar zamanı, məsələn, selikli qişanın iynə ilə qı- cıqlandırılması zamanı almaq olar. Xovların yığılmasına səbəb olan qıcıqlandırıcılar müxtəlif maddələr ola bilər. Bunlar arasında bağırsaqlarda normal həzm prosesi zamanı yaranan maddələr, məsələn, zülalların parçalanma məhsulları-peptid- lər, alanin, leysin, öd turşusu, qlükoza və s. xüsusi yer tutur. Onikibarmaq bağırsağın selikli qişasında xovlarm hərə 275 downloaded from KitabYurdu.org kə tini təmin edən xüsusi hormon-villikinin hazırlanır. Xovla- rın hərəkətinin humoral yolla tənzimini belə bir təcrübə təsdiq edir: ac itin qan damarına başqa bir tox itin qanının yeridilməsi xovların hərəkətinə səbəb olur. Güman edilir ki, xovların saya əzələlərinin yığılması selikaltı təbəqədə yerləşən Meysner sinir toru ilə tənzim edilir.
Sinir sistemi bütünlüklə sorulma prosesinə və bağırsaq keçiriciliyinə tənzimedici təsir göstərir. Müəyyən edilmişdir ki, sorulma prosesi beyin qabığı tərəfindən tənzim edilir. Saponin bağırsağın epitel hüceyrələrinin keçiriciliyini dəyişməklə qlü- koza və suyun sorulmasmı gücləndirir. Saponini şərtsiz qıcıqlandırıcı kimi qəbul edib, onun orqanizmə yeridiləcəyi əvvəlcədən xəbər verildikdə belə, qlükoza və suyun sorulmasmı gücləndirir. Bununla beyin qabığının tənzimedici rolu sübut edilmişdir. Bu refleks şərti refleks fəaliyyətinin qanununa uyğundur: onu söndürmək və yenidən yaratmaq mümkündür. Amin turşularının nazik bağırsaqda sorulması sulu karbon və fosfor mübadiləsini zəiflədən bəzi maddələrin, məsələn, dinitrofenolun təsirindən pozulur. Bu onu göstərir ki, amin turşularının bağırsaq səthindən qana keçməsi «aktiv nəq- liyyat» prosesidir. Yəqin ki, amin turşularının sorulması prosesində onların fosforlaşması baş verir. Amin turşusu məhluluna ATF turşusu və qeyri-üzvi fosforun əlavə edilməsi sorul- manı gücləndirir. Qəbul edilmiş heyvan mənşəli zülalın 95-80 %-i həzm edilir və sorulur. Sulu karbonlar qana başlıca olaraq qlükoza və qalakto- za, çox cüzi miqdarda isə fruktoza və pentoza şəklində sorulur. Başqa maddələrdən fərqli olaraq sulu karbonlar oniki- barmaq bağırsaqda intensiv, nazik bağırsaqda intensiv, nazik bağırsaqların digər şöbələrində nisbətən zəif sorulur. Bağırsağa qlükoza yeridildikdə, qapı venasında onun miqdarı 2-3 dəfə artır. Qana qlükoza və qalaktozanın daxil olunması bağırsaq epitelinin «aktiv nəqliyyat» xüsusiyyətinin nəticəsidir. Qlükoza və qalaktoza başqa şəkərlərə nisbətən intensiv, hətta qatılıq qradiyentinin əksinə, yəni bağırsaqda onların qatdıqları qandakına nisbətən az olduqda belə sorulurlar. Heyvanın
downloaded from KitabYurdu.org bağırsağının selikli qişasını monoyodasetat və ya 2,4 dinitro- fenol ilə zəhərləməklə sulukarbon mübadiləsi və onların fos- forlaşması prosesi pozularsa, qlükozanm sorulması zəifləyir. Pentozanın sorulmasında isə osmos və diffuziya qanunlarına uyğun olaraq heç bir dəyişiklik yaranmır. Belə güman edilir ki, sorulma prosesində qlükoza və qalaktoza fermentativ fosfor- laşma prosesinə uğrayırlar. R.O.Faytelberq öz təcrübələrilə müəyyən etmişdir ki, sulu karbonların nazik bağırsaqlarda sorulması mədəaltı vəzin hormonu- insulin vasitəsilə stimulə edilir. Belə ki, insulin orqanizmin sulu karbon mübadiləsinə təsir edərək, qanda qlükozanm miqdarını azaldır. B vitamini çatmadıqda qlükozanan sorulması zəifləyir. Heyvanlar üzərində nişanlanmış atomlardan C 14 istifadə etməklə aparılan təcrübələr göstərmişdir ki, həzm sistemində orqanizmə daxil olan bəzi göstəricilərə görə 75 %-i, başqa gös- təricilərə görə 30-45 %-i parçalanır. Bu zaman triqliseridlər mono, diqliseridlərə və sərbəst yağ turşularına parçalanırlar. Nazik bağırsaqlarda yağ turşularının duzları, mono və diqlise- ridlər, bəzən parçalanmamış neytral- yağlar, yəni triqliseridlər də sorulur. Triqliseridlər yalnız kiçik yağ damarlarından ibarət olan emulsiyaya çevrildikdən sonra sorula bilirlər. Emul- siyalaşma prosesi öd turşusu və yağın parçalanma məhsullarından (monoqliserid, yağ turşusu duzları) ibarət mürəkkəb kompleks birləşmələrin təsiri altında gedir. Emulsiyalaşmış triqliseridlər bağırsaq xovları tərəfindən limfaya sorulur. Yağ turşu-ları, mono və diqliseridlər bağırsağın epitelindən keçdikdən sonra onların bir hissəsi neytral yağı resintez edir, digər hissəsi isə fosfolipidlərin sintezində istifadə olunur. Neytral yağ əsasən limfaya sorulur. Ona görə də yağlı qida qəbul etdikdən 3-4 saat sonra limfa damarları südü xatırladan maddə ilə dolur. Buna baxmayaq əgər itdə və ya pişikdə döş limfa axacağı bağlansa belə, yağların sorulması yenə də baş verir. Normal halda qana sorulan yağın ancaq kiçik bir hissəsi daxil olur. Bu yağ turşularının qliseridlərinin bir-birilə yaratdıqları qısa sulu karbon zəncirindən ibarətdir. 277 downloaded from KitabYurdu.org Bağırsaqlara su qida və həzm şirələrilə daxil olur. Buraya l/-ə qədər selik; 1,5-2,5 / mədə şirəsi; 0,5-0,75 1 öd; 0,7-1 /. mə- dəaltı vəzin şirəsi və 1-2 /. Bağırsaq şirəsi, cəmi 6-7 /. maye daxil olur. Bu miqdara gündəlik su rasionu da (təqribən 2-2,3 /.) aiddir. Bağırsaqdan isə nəcis vasitəsilə cəmi 150 ml, su xaric olur. Qalan miqdar isə bağırsaqlardan qana sorulur. Suyun sorulması mədədən başlayır, nazik və yoğun bağırsaqlarda intensiv gedir. Bəzi tədqiqatçılar ağır suyun (D 2 O)
sorulmasmı öyrənmişdir. Ağır suyu mədəyə və ya nazik bağırsağa yeritməklə öyrənilmişdir ki, nazik bağırsaqlarda sorulma mədəyə nisbətən təqribən 10 dəfə intensiv gedir. Göstərilmişdir ki, 50 ml. ağır suyun nazik bağırsağa daxil edilməsindən 10 dəqiqə sonra onun 95 %-i sorulur. Suda həll olunmuş K. Ca-un xloridləri və fosfatları da başlıca olaraq nazik bağırsaqlarda sorulurlar. Bu prosesə göstərilən duzların orqanizmdə miqdarı təsir göstərir. Belə ki, qanda Ca-un miqdarı azaldıqda onun sorulması normaya nisbətən daha intensiv gedir. Bağırsaqlardan qana sorulmuş maddələr (zülal və sulu- karbonların parçalanma məhsulları) qan vasitəsilə qaraciyərə gətirilir və burada bir sıra mürəkkəb kimyəvi dəyişilmələrə uğ- rayırlar. Qaraciyərin bu vəzifəsi mühüm fizioloji əhəmiyyətə malik olub, Ekk üsulu ilə operasiya edilmiş, yəni qapı venasını qaraciyərdən ayırıb, aşağı boş venaya birləşmiş heyvanlarda müəyyən edilmişdir. Bu əməliyyatdan sonra yığılan qan qa- raciyərdən keçmədən qan dövranına daxil olur. Bu operasiya nəticəsində heyvan ölür. Ölümün səbəbi isə orqanizmin zəhər- lənməsidir. Normal halda parçalanma nəticəsində alman zəhərli maddələr qaraciyərdə zərərsizləşdirilir. Qaraciyərin qoruyucu funksiyası qanda olan zəhərli maddələri zərərsizləşdirməkdən ibarətdir. Məsələn, yoğun bağırsaqlardan qana indol, skatol, fenol kimi zəhərli maddələr sorulur. Bu maddlər qaraciyərdə oksidləşərək kükürd və qlü- koron turşuları ilə birləşərək zərərsiz efır-kükürd və cüt qlü- koron turşularına çevrilirlər. Qaraciyərdə gedən zərərsizləşdi- rici proseslər qoruyucu sintez adlanır. İtin bağırsağından gö
downloaded from KitabYurdu.org türülmüş ekstraktm periferik qan damarlarına yeridilməsi heyvanın zəhərlənməsinə səbəb olur. Halbuki, bu ekstrakt qanı venasına yeridildikdə zəhərlənmə baş vermir. Bu tədqiqat qaraciyərin qoruyucu vəzifəsini bir daha sübut edir. Qaraciyərlər aşağıdakı funksiyaların yerinə yetirilməsində də iştirak edir. 1) Qaraciyər qanın tərkibində olan albumin, fıbrinogen, qlobulı- nı, 2) protrombin fermentini, 3) qanın laxtalanmasımn qarşısını alan heparin maddəsini, 4) A,D vitaminlərini sintez edir. 5) Ana bətnində qan yaradıcı funksiyanı yerinə yetirir. 6) Artıq zülalı şəkərə çevirir. 7) Artıq şəkəri qlikogenə çevirir. 8) Zülalların parçalanma məhsulu amonyakı sidik cövhərinə çevirir. 9) Qaraciyər öd sintez edir və s. ümumiyyətlə, qaraciyər orqanizmdə 40-dan çox fizioloji funksiyaların yerinə yetirilməsində iştirak edir.
Müasir elmdə böyümə, inkişaf və onun yaş hüdudlarını tam əhatə edə bilən qəbul olunmuş təsnifat yoxdur. Aşağıdakı cədvəldə insan ontogenezinin I-antenatal, II-internatal, III- postnatal yaş dövrləri verilmişdir. İnsanda yuxarıda qeyd edilən yaş dövrlərinə uyğun olaraq müşahidə olunan inkişaf prosesi həm də həzm üzvlərinin morfo- funksional dəyişilməsində özünü göstərir. Həzm sisteminin postnatal inkişafa uyğun yaş xüsusiyyətlərilə qısa olsa da aşağıda tanış ola bilərsiniz. Ağız boşluğunda həzmin yaş xüsusiyyətləri: ağız boşluğu həzm borusunun qapalı olmaqla sümük əsası olan yeganə həzm üzvüdür. Burada dil və dişlər yerləşir. O, həm dad, həm də nitq funksiyasını yerinə yetirir. Dişlər qidanı xırdalayır, həm də sözlərin tələffüzündə iştirak edir. Yeni doğulmuş uşaqların ağız boşluğu nisbətən kiçik olur. 279 downloaded from KitabYurdu.org Cədvəl 2 İnsan ontogenezinin dövrləri I Antenatal
rüşeym mərhələsi (1 həftə)
dövr (5 həftə) iki fazaya: a) histotrof qidalanma, b) sarılıq qan dövram.
inkişafın ne- ofetal dövrü (2 həftədə).
dövrü (32 həftə): Dölün a) hemotrof, b) aminotrof qidalanma dövrləri.
başlanmasından göbək çiyəsi kəsilənə qədər keçən dövrü əhatə edir.
2.Südəmər dövr (10 gündən-1 il).
yaş (qızlar).
yaş qızlar.
21 yaş qızlar.
35 yaş qadınlar.
36-55 yaş qadınlar.
qadınlar.
Aşağıda yaş dövrlərinə uyğun olaraq dişlərin inkişafı 3 nömrəli cədvəldə verilmişdir. Cədvəl 3 Süd və daimi dişlərin çıxma vaxtı Dişlərin adı
Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|