Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 12.
- Ürək avtomatizminin mexanizmi.
- MRF - mütləq refraktor faza; NRF - nisbi refraktor faza; O - depolyarizasiya; 1 - ilk tez repolyarizasiya; 2 - plato fazası; 3 - son
- 10.18. Ürəkdə elektrik hadisələri. Elektrokardioqrafiya
- Şəkil 15. Elektrokardioqramın döş aparmaları sxemi və bu aparmalar zamanı alman əyrilər.
- Sağlam insanda elektrokardioqramın təhlili Dişciklərin amplitudası Davametmə müddəti
- T=0,25-0,5
- Elektrik sahəsinin vektoru
- MƏDƏCİKLƏRİN DEPOLYARİZASİYASI VEKTORUNU QİYMƏTLƏNDİRƏN İSTİQAMƏT - ÜRƏYİN ELEKTRİK OXU (UEQ) Eynthovenin üçbucağı.
|
86 downloaded from KitabYurdu.org lər və sinir düyünləridir. Bədən temperaturuna qədər qızdırılmış Ringer-Lokk məhlulu içərisində saxlanmış istiqanlı heyvanların ürəyi 4-5 gün fəaliyyətini davam etdiril^ Təcrid olunmuş ürəyin aortasına alman alimi Langendrofun uşulu ilə içərisində bədən temperaturu qədər qızdırılmış Ringer məhlulu doldurulmuş kanyula (şüşə boru) keçirsək, belə ürəyin uzun müddət öz fəaliyyətini davam etdirdiyini görmək olar. Deməli, bədəndən təcrid edilərək çıxarılmış ürəyin MSS və mühitlə təsir əlaqəsi olmadan ritmik olaraq təqəllüs etməsinə ürək avto- matizmi deyilir. Bu üsulla öləndən 1-2 gün sonra ölmüş insanın ürəyini (A.A.Kulyabko (1902), S.V.Andreyevə (1949) canlandırmaq mümkün olmuşdur. Ürək avtomatizmi haqqında iki nəzəriyyə vardır. 1.
tomatizmə səbəb əzələ elementləridir. Bu nəzəriyyə tərəfdarlarına görə, toyuq embrionunda sinir elementləri inkişaf etmədiyi halda ürək sistola və diastola edir. 40-45 il bundan əvvəl ürəkdən bir lif çıxarıb qidalı mühitdə əkmişlər. Bu lif ət parçasına çevrilmiş və 40 günə qədər sinir düyünsüz ritmik tə- qəllüsünü davam etdirmişdir. Deməli, bu avtomatizmə səbəb sinir düyünlər siz ürək əzələsidir. 2.
ürəyin avtomatik fəaliyyətinə səbəb ürəkdə olan sinir düyünləridir və bu düyünlər ürəkdə yerləşir. Soyuqqanlı heyvanlardan qurbağanın ürəyinin iki yerində sinir düyünü vardır. Bunlardan birincisi venoz cib (sinus venozis) nahiyəsində yerləşən Remak düyünü, ikincisi isə qulaqcıqlarla mədəcik arasında yerləşən Bidder düyünüdür. Ürək fəaliyyətinin düyünlərindən asılı olmasını stanius birinci və ikinci liqaturaları vasitəsilə isbat etmişdir. Stanius sinus venozis ilə sağ qulaqcıqların arasına liqa- tura qoymaqla Remak düyünü ilə Bidder düyünü arasındakı əlaqəni pozmuş və ürəyin yavaş-yavaş fəaliyyətdən qalıb dayandığını görmüşdür. Deməli, soyuqqanlı heyvanların ürəyi üçün əsas düyün Remak sinir düyünüdür. Stanius birinci liqaturasında sonra mədəciklərarası hü 87 downloaded from KitabYurdu.org dud nahiyəsində Bidder düyününün üzərinə ikinci liqaturanı qoymuşdur. Bu zaman ürək yenidən ritmik işləməyə başlayır. Deməli, soyuqqanlılarda ürək təqəllüsündən ötrü lazım olan sinir impulsları Remak düyünündə əmələ gəlir və sinirlər vasitəsilə Bidder düyününə verilir (şəkil 12).
Şəkil 12. Stannius liqaturasının sxemi. 1 - 1-ci liqatura, 2 - 2-ci liqatura,3 - 3-cü liqatura: liqatura qoyulduqdan sonra ürəyin təqəllüs etdiyi hissələr tünd rəngə boyanıb. İstiqanlı heyvanın və insanın ürəyində avtomatizmə səbəb olan iki sinir düyünü vardır.
sistemdə baş düyün olub, sağ qulaqcığın arxa divarında yuxarı boş venanın açıldığı yerə yaxın qulaqcıq əzələ qatında olur.
sağ qulaqcığın arxa divarında atriventikulyar həlqəyə yaxın, sağ qulaqcıqla sol mədəcikarası arakəsmədə yerləşir. İstiqanlı heyvanlarda avtomatizminin həmin düyünlərdən asılı olub- olmadığını yoxlamaq üçün həmin sinir düyünləri olan nahiyəni soyutduqda döyünmələrin sayı azalır, qızdırdıqda artır. Bu təcrübələrdən aydın görünür ki, miogenistlər öz təc- rübələrini rüşeym dövründə olan neyrogenisitlər isə adi heyvanlarda sinir və əzələ elementləri bir-birinə qarışan atipik əzələ elementləri üzərində aparmışlar. Hər iki nəzəriyyə tərəfdarlarının apardığı təcrübələrdən belə nəticə çıxır ki, ürəyin avtoma- tizminə səbəb ürəkdə yerləşən atipik sinir düyünləridir. Ancaq ürək avtomatizmində aparıcı düyün, ürəyin 70-
downloaded from KitabYurdu.org 75 dəfə döyünməsinə səbəb olan baş düyün sinoarterial düyündür. Atrioventikulyar düyündə oyanma azalır, His dəstəsi və Purkine liflərində isə 20-30 qədər azalır və bü isə avtomatizmə kömək etmədiyi üçün ürək fəaliyyəti dayanır. Ürək avtomatizminin mexanizmi. Bəzi müşahidələrə görə avtomatizmdə asetilxolin müəyyən rol oynayır. Belə ki, ürəyin əzələsinin atipik toxuma liflərində, ürəyin başqa əzələ liflərinə nisbətən asetilxolinin miqdarı daha çox olur. Bəzi alimlərə görə isə ürəyin ritmik oyanması sinoarterial və atrioventikulyar düyünlərdə miokarda nisbətən karbonat turşusunun toplanması və hidrogen ionlarının miqdarının artması ilə əlaqədardır. Digər tədqiqatlara görə avtomatizmdə miokard hüceyrəsinin elektrik aktivliyinin dəyişməsi halı fəaliyyət potensialı və hüceyrə membranı vəziyyətinin dəyişməsi Na + , K
+ , Ca
++ ionları nəqledici sistemi təşkil edən hüceyrələrin oyanması üçün əsas rol oynayır. Bu potensialın əmələ gəlməsi üçün membranını 30 mv depolyarizasiya etmək tələb olunur. Fəaliyyət potensialında aşağıdakı fazalar ayırd edilir: sürətli başlanğıc repolyarizasi- yası (I faza); yavaş repolyarizasiya - plato (II faza); sürətli re- polyarizasiya (III faza); sakitlik fazası və ya spontan diastolik depolyarizasiyası (VI faza) (şəkil 13). Bu zaman ürəyin əzələ hüceyrəsində fəaliyyət potensialı hüceyrə membranında aşağıdakı ardıcıllıqla davam edir.
fəaliyyət potensialının (FP) sonrakı generasiyası ilə elektrik oyanması növündə cavab vermək xassəsidir. MP və.FP növündə elektrogenez membranın hər iki səthində ionların qatılıq fərqi, həmçinin ion kanalları və ion nasoslarının fəallığı ilə müəyyən edilir. Nə vaxt ki, ion nasosları ionların hərəkətini elektrokimyəvi qradientin əksinə yaradır, onda ion kanallarının deşiyindən ionlar elektrokimyəvi qradient əsasında keçir. Kardiomiositlərdə Na + , K
+ , Ca 2+ və C1 ionları üçün daha çox kanallar vardır. 89 downloaded from KitabYurdu.org 06 > MillivoU r
N) O
MillivoU ÖÖ
downloaded from KitabYurdu.org V SO
I — FP. Səthi elektrodlarla qeyd edilən; II - hüceyrədaxili qeyd edilən FP; III — mexaniki cavab. Q - ürək əzələsinin yığılması. MRF - mütləq refraktor faza; NRF - nisbi refraktor faza; O - depolyarizasiya; 1 - ilk tez repolyarizasiya; 2 - plato fazası; 3 - son tez repolyarizasiya. 4 - sükunət fazası əzələ potensialının bərpa olunması baş verir. downloaded from KitabYurdu.org Kardiomiositdə sükunət vəziyyətində əzələ potensialı- ƏP- 90v təşkil edir. Stimulyasiya ətrafa yayılan və yığılmaya səbəb olan FP yaranmasını təmin edir. Həm skelet əzələsi, həm sinirdə depolyarizasiya tez əmələ gəlir, lakin axırıncıdan fərqli olaraq, əzələ potensialı əvvəlki səviyyəsinə tədricən qayıdır. Depolyarizasiya 2 ms davam edir, plato fazası və re- polyarizasiya 200 ms və daha çox davam edir. Digər oyanmış toxumalarda olduğu kimi, K + hüceyrə- xarici miqdarının dəyişməsi ƏP; Na + hüceyrəxarici qatdığının dəyişməsi isə FP səviyyəsinə təsir edir. Başlanğıc və ya ilk tez depolyarizasiya (faza 0) potensialdan asılı tez Na + kanallarının açılması nəticəsində baş verir, belə ki, Na +
ionları hüceyrəyə daxil olur və membranın daxili səthinin yükünü mənfidən müsbətə doğru dəyişir. İlk tez repolyarizasiya (faza 1) - Na+ kanalların bağ- lanmasının nəticəsi olub, hüceyrəyə Ch ionların girişi və ondan K +
ionların çıxışı nəticəsində baş verir. Sonrakı davamlı plato fazası (faza 2 ƏP müəyyən müddət eyni səviyyədə qalır) potensialdan asılı Ca 2+ kanallarının tədricən açılmasının nəticəsidir: Ca 2+ ionları hüceyrə daxilinə Na + ionları qədər daxil olur, bununla hüceyrədə K + ionların cərəyanı saxlanılır. Son cəld repolyarizasiya (faza 3) K + kanalları ilə hü- ceyrədən K + davam edən xaric olması fonunda, Ca 2+ kanalların bağlanması nəticəsində baş verir. Sükunət fazasında (faza 4) Na + K
nasosunun ixtisaslaşmış transmembran sisteminin iştirakı ilə Na + ionlarının K + ionlarına mübadiləsi hesabına ƏP bərpa olunması baş verir. Göstərilən proseslər məhz işçi kardiomiositlərə aiddir. Hüceyrənin aparıcı ritmində faza 4 - müəyyən qədər fərqlənir.
Orqanizmin digər orqanları kimi, ürəyin fəaliyyəti də 92 downloaded from KitabYurdu.org elektrik hadisələri ilə əlaqədardır. Ürəyin oyanmış və oyanmamış sahələri arasında yaranan elektrik potensialının elektrik qüvvə xətti və ya elektrik cərəyanı bədənin xarici səthini örtən dərinin müxtəlif sahələrinin müxtəlif potensialla yüklənməsinə səbəb olur. Elektrodları ürəyin müəyyən nahiyələrinə qoyub təsir cərəyanının ritmik əyrisini yazmaq olar. İnsan ürəyinin təsir cərəyanlarını elektrokardioqrafın köməyilə qeyd etmək
üsuluna elektrokardioqrafiya, alınan əyrilərə isə elek- trokardioqrama deyilir. Birinci dəfə 1856-cı ildə Kelliger və Müller qurbağanın döş qəfəsini açıb reaskopik pəncənin sinirini ürəyin üstünə atıb, pəncələrin təqəllüs etdiyini müşahidə etmişlər. Onlar göstərmişlər ki, buna səbəb ürəkdə yaranan elektrik potensialıdır. Uoller 1887-ci ildə EKQ-nın 3 dişli olduğunu müəyyən etdi. Lakin 1903-1904-cü illərdə Eynthoven qalvonometr vasitəsilə ürəyin fəaliyyətini qeyd edib, onun 5 dişli olduğunu müəyyən etdi. Bu üsulun klinikalarda ürəyi xəstə olan adamların diaqnozunu müəyyənləşdirmək üçün tətbiq edilməsində V.A.Eyn- thovenin, A.F.Samoylovun, T.Lyusin və başqalarının böyük xidmətləri olmuşdur. Elektrokardioqramı almaq üçün üç növ standart aparatdan daha çox istifadə edilir. Bunun üçün elektrodlar sağ, sol əl və sol ayağa aşağıdakı kimi qoyulur: I
II
aparma- sağ əl, sol ayaq III
aparma - sol əl, sol ayaq Elektrodlardan biri döş nahiyəsinə, digəri isə ətraflara qoyulur (şəkil 14, 15, 16). Döş qəfəsində elektrokardioqrafiya aparmaq üçün 16-cı şəkildə göstərildiyi kimi elektrodlardan birini 6 nöqtədən birinə qoyurlar. Digər elektrod isə sağ ələ və ya bir-birilə birləşmiş üç elektrod hər iki ələ və sol ayağa bərkidilir. Üç ətrafa qoyulmuş birgə elektrod «sıfır» və ya indefe- rentdir. Çünki bütün ürək döyünməsi zamanı potensial dəyişmir. Belə bir elektrokardioqrafiya aparmaq üsulu Vilson tərəfindən təklif olunmuş unipolyar və ya birqütblü adlanır və 93 downloaded from KitabYurdu.org latın hərfi V (VI, Y2 və s.) ilə işarə edilir (şəkil 15).
Elektrokardioqramın standart aparmaları zamanı elek- trodların qoyulması sxemi və bu aparmadan alman əyrilər.
Elektrokardioqramın döş aparmaları sxemi və bu aparmalar zamanı alman əyrilər. Standart aparmalarda elektrokardioqrafiya apardıqda hərəkət edən fotokağız üzərində xüsusi əyri - elektrokardioqram
downloaded from KitabYurdu.org alınır (şəkil 16). Sağlam adamlarda elektrokardioqram sabit olur və P, Q, R, S, T hərfləri ilə işarə edilən beş dişcik verir.
P - dişciyi qulaqcıqların sistolasına, yəni sağ və sol qu- laqcıqların oyanması zamanı meydana çıxan elektrik cərəyanına uyğun gəlir. QRST - dişcikləri isə mədəciklər kompleksi adlanıb, onların oyanması ilə əlaqədardır. Elektrokardioqramı təhlil edərkən onun hər iki tərkib hissəsi dişciklərin hündürlüyü - amplitudu və arasındakı fasilələr vasitəsilə təyin edilir. Amplitud millivoltlarla, fasilə isə saniyələrlə ölçülür (şəkil 16). Sağlam insanda elektrokardioqramın təhlili Dişciklərin amplitudası
95 downloaded from KitabYurdu.org Elektrokardioqrafiya. Ürək əzələsinin təqəllüsü kardio- miositlərin yüksək elektrik fəallığı ilə müşayiət edilir, bu dəyişən elektrik sahəsini formalaşdırır. Bütün fəaliyyət potensialının cəbri cəmini təsvir edən ürəyin elektrik sahəsinin summar potensialının dalğalanmasını bədənin xarici səthində qeyd etmək olar (bax: şəkil 9). Ürək elektrik sahəsinin potensialının bu dalğalanmasını ürək tsiklinin davam etdiyi müddətdə həyata keçirir.
miositdə onun qütbləşməsi və qütbləşməməsi zamanı sərhədə oyanmış və oyanmamış sahələrdə bir-birinə yaxın olan müsbət və mənfi yüklər törəyir (elementar dipola). Ürəkdə eyni vaxtda istiqamətləri müxtəlif olan çoxlu dipollar törəyir. Onların elektrik hərəkət qüvvəsi - vektor, nəinki böyüklüyü ilə, həm də istiqaməti ilə (həmişə az yükdən (-) böyükdə (+) xarakterizə olunur.
- -i' St«İr dnyialəriadə oyanına Qulaqcıqlarda oyanına - P Qulaqcıq -mədərik diyini və hiss dəstəsində oyanına QuLaqrtq-mədərlk arakəsməsi Solıuədəclyin divanımı oyanması - R MədəcikləcLn oyanması - ST A Kepolya
IVIədərik Ləcin ropolyarizasiyasıyası - T - RepolyarlzasLyadan sonrakı fazası- U Şəkil 17. A - ürək əzələsinin ardıcıl qıcıqlandırılması zamanı EKQ dişciklərinin formalaşması; PQRST kompleksinin normal dişcikləri. B - Dişciklər və davamaetmə müddəti. Ürək tsiklin fazasından asılı olaraq ürəyin dəyişən elektrik sahəsini - vektoru əmələ gətirir.
downloaded from KitabYurdu.org Şərti olaraq belə hesab edirlər ki, hər bir fazada vektor bir nöqtədən keçir, buna elektrik mərkəzi deyirlər. Siklin vektoru qiymətləndirən əhəmiyyətli hissəsi, ürəyin əsasından zirvəsinə doğru istiqamətlənir. Vektoru qiymətləndirən üç əsas nəticə ayırd edilir: qulaqcığın polyarizasiyası, mədəciklərin depolyarizasiyası və repolyarizasiyası. MƏDƏCİKLƏRİN DEPOLYARİZASİYASI VEKTORUNU QİYMƏTLƏNDİRƏN İSTİQAMƏT - ÜRƏYİN ELEKTRİK OXU (UEQ) Eynthovenin üçbucağı. Eynthovenin üçbucağının zirvəsi - elektrodları hər iki ələ və sol ayağa qoymaq, üçbucağın iki zirvəsi arasında ürəyin elektrik sahəsinin potensiallar fərqini təyin edən zaman EKQ-nın standart aparılması qeydi haqqında danışmaq olar (şəkil 17 A). Birinci standart aparmada elektrodlar sağ əl və sol ələ qoyulur, II standart aparmada elektrodlar sağ əl və sol ayağa qoyulur, III standart aparmada elektrodlar sol əl və sol ayağa qoyulur (şəkil 18). Normal elektrokardioqram (şəkil 17 B) əsas xətdən (izoliniya) və ondan olan tərəddüdlərdən, latın hərfi ilə P, Q, R, S, T, U adlanan dişciklərdən ibarətdir. Sol əl (L)
Şəkil 18. I, II, III - standart ötürülmə. ELEKTROKARDİOQRAM 97 downloaded from KitabYurdu.org EKQ qonşu dişciklərilə kəsiyi-seqment, müxtəlif diş- ciklər arasında məsafə-interval adlanır. EKQ əsas dişcikləri, interval və seqmentləri şəkil 17 B- də təsvir edilmişdir. P dişi qulaqcıqları əhatə edən oyanmaya depolyariza- siya uyğun gəlir. P dişciyin müddəti oyanmanın sinus-qulaqcıq düyünündən AV-birləşməyə qədər keçdiyi müddətə bərabərdir və normada yaşlılarda 0,lS-dən artıq olmur. II aparmada am- plituda P - 0,5-2,5 mm. PQ(R) intervalı P dişciyin başlanmasından Q dişciyin başlanmasına qədər müəyyən edir (və ya R), ədəd Q olmursa interval sinus-qulaqcıq düyünündən mədəciklərə qədər keçən vaxtı müəyyən edir. Normada yaşlılarda intervalm davamı PQ(R)-0,12- 0,20S, normal ürək döyünməsi tezliyi zamanı ÜDT (ürək döyünməsi tezliyi). Taxikardiya və bradikardiya zamanı PQ(R) dəyişir, onun normal səviyyəsi xüsusi cədvəl vasitəsilə müəyyən edilir.
bərabərdir. Q, R və S dişlərindən ibarətdir. Q-izoliniyanın aşağıya birinci tərəddüdüdür, R-dişciyi Q-dən sonra izoliniya- nın yuxarıya doğru tərəddüdüdür, S dişciyi izoliniyanın aşağıya doğru R dişciyindən sonra interval QRS Q dişciyindən başlayaraq S dişciyi qurtarana qədər. ST seqmenti - QRS kompleksi qurtardığı nöqtədən T dişciyin başlanmasına qədər olan məsafədir. Mədəciklər oyanma vəziyyətində olduğu zaman keçən müddətə bərabərdir. Klinik məqsəd
üçün ST-nin
vəziyyətin izoliniyə münasibəti əhəmiyyətlidir. T dişciyi mədəciklərin repolyarizasiyasına uyğun gəlir. T- nin anomaliyaları qeyri-spesifıkdir. Onlara sağlam adamlarda (asteniklərdə, idmançılarda), hipervintilyasiya zamanı, həyəcan, soyuq su içən zaman, lixoradka, dəniz səviyyəsindən yüksək səviyyəyə qalxdıqda, həmçinin ürək əzələsinin üzvi zə- dələnməsi zamanı rast gəlmək olar. U dişciyi izoliniyadan böyük olmayan tərəddüddür, bəzi insanlarda T dişciyindən sonra qeyd olunur, Vı V 3 apar
98 downloaded from KitabYurdu.org masından sonra daha kəskin olur. Dişciyin təbiəti dəqiq məlum deyil. Normal halda onun maksimal amplitudası 2 mm çox deyil və ya 25%-ə qədər T dişciyindən əvvəl əmələ gəlir. QT intervalı mədəciklərin elektrik sistolasmı təsvir edir. Mədəciklərin depolyarizasiyası uyğun gəlir, yaşdan, cinsdən və ürəyin döyünmə tezliyindən asılı olaraq dəyişilir. QRS kompleksinin əvvəlindən T dişciyin sonuna qədər təyin edilir. Normada yaşlılarda QT davamı 0,350-dən 0,44 s qədər tərəddüd edir, lakin onun davamı ürək döyünməsinin tezliyindən daha çox asılı olur.
ürək ritmi deyilir. Hər bir yığılma sinus-qulaqcıq düyünündə əmələ gəlir (sinus ritmi). Sakit vəziyyətdə ürəyin döyünmələrinin sayı dəqiqədə 60-90 arasında dəyişir. Cavan yaşlarda ürəyin döyünməsinin sayı nəfəsalma zamanı artır, nəfəsvermə zamanı isə azalır, xüsusilə dərin tənəffüs zamanı - sinus mənşəli tənəffüs aritmiyası (normal variantda) - fenomen, azan sinirin tonusunun dəyişməsinin nəticəsində əmələ gəlir. Bəzən ürək döyünmələrinin sayı 40-60-a qədər azalır (bradikardiya) və ya 90-100 hətta daha çox artır (taxikardiya). Bəzi patoloji hallarda isə ürəkdə ekstrasistolaya rast gəlmək olar, bu zaman normal ritm əlavə sistola ilə əvəz olunur. Nəfəsalma vaxtında ağciyərlərə reseptorlarm gərgin- ləşməsindən sonra əmələ gələn impulslar uzunsov beyindəki damar hərəki mərkəzinin ürəyə ləngidici təsirini azaldır. Nəticədə, azan sinirin ürəyin ritmini daima sabit saxlayan tonik təsirinin sayı azalır və nəticədə nəfəsalma zamanı ürək döyünmələrinin sayı artır.
onların oyanması dövründə müşahidə edilir. Horizontal sıfır xəttinə (standart aparma) nisbətən or bucağı əmələ gətirir (onu qardusla göstərirlər). Ürəyin oxunun beş vəziyyətini ayırd ediblər: normal, vertikal, sağa tərəddüd, horizontal, sola tərəddüd. Ürəyin elektrik oxunun vəziyyəti ürək və ürək mənşəli amillərdən asılı olur. Belə ki, diafraqmamn gümbəzi yük
downloaded from KitabYurdu.org sək vəziyyətdə olan insanlarda ürəyin elektrik oxu horizontal, arıq ucaboylu diafraqmanm gümbəzin vəziyyəti aşağı olanlarda UEO vertikal vəziyyətdə olur, bəzən sağa tərəddüdlü olur.
Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|