Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

198 

---

§ 26. XIX əsrin 30 - 60-cı illərində Şimali Azərbaycanda iqtisadi vəziyyət. 
Kapitalist təsərrüfatı sisteminə keçid 
Rusiya 
tərəfindən 
Şimali 
Azərbaycanın 
iqtisadi 
cəhətdən 
mənimsənilməsinə başlanması.
Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı 
dövründə (1801 - 1828) çar hökuməti hələ düşünülmüş iqtisadi siyasət 
hazırlayıb həyata keçirə bilməmişdi. Şimali Azərbaycamn siyasi fəthi başa 
çatdıqdan sonra Rusiyanın hakimiyyət dairələrində bütün Cənubi Qafqazın bir 
müstəmləkə kimi iqtisadi baxımdan mənimsənilməsi üzrə iki əsas baxış 
formalaşmışdı. Birinci baxışın tərəfdarlan Rusiyanm Qacar dövlətindəki səfiri 
A.Qriboyedov və Tiflisin mülkü qubernatoru P.Zaveleyski "Rusiya - 
Zaqafqaziya ticarət şirkəti" layihəsini hazırlayıb 1828-ci ildə hökumətə təqdim 
etmişdilər. Bu layihədə Cənubi Qafqaz ölkələrində, o cümlədən Şimali 
Azərbaycanda kənd təsərrüfatı istehsalmm əsas sahələrinin (üzümçülük, 
baramaçılıq, tütünçülük və s.) inkişaf etdirilməsi və burada yerli xammal 
istehsalına əsaslanan emaledici fabrik sənayesi (şərabçılıq, şəkər, mahud, gön - 
dəri, şüşə və s.) yaradılması nəzərdə tutulurdu. Layihənin müəllifləri şirkətin 
normal fəaliyyəti üçün ona 120 min desyatin (1 desyatin 1,0925 hektara bərabər 
idi.) yararlı torpaq sahəsi aynimasını, şirkərə qonşu ölkələrlə müstəqil ticarət 
aparmaq hüququ verilməsini hökumətdən xahiş edirdilər. Təəccüblü deyil ki. 
Azərbaycanlı əyanlann və tacirlərin iştirakına yer verilməyən layihədə erməni 
və gürcü tacirlərinin xüsusi kapitalımn şirkətin fəaliyyətinə cəlb edilməsi 
nəzərdə tutulmuşdu. Rusiyanm müstəmləkələrində yerli sənaye sahələrinin 
yaranmasına imkan verən bu layihə yuxarı hökumət dairələrində böyük 
narazılıqla qarşılanmışdı. Mürtəce rus generalı M.Jukovski və Qafqazın Baş 
komandanı Q.Rozen layihə ilə bağlı öz fikirlərini belə ifadə etmişdilər: "bu 
layihə həyata keçirilərsə, burada (Cənubi Qafqazda) Amerika Birləşmiş Ştatları 
yarana bilər". O, ingilis koloniyası olmuş ABŞ-m müstəqillik qazanmasından 
ibrət götürməyə çağırırdı. Belə çağmşlarm qarşısında təbii ki, hökumət "Rusiya - 
Zaqafqaziya ticarət şirkəti" nin layihəsini rədd etdi. 
Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən 
mənimsənilməsi üzrə ikinci baxış mərkəzi hökumətə məxsus idi. Bu baxışın 
əsas müəllifi olan maliyyə naziri E.Kankrin Qafqaz ölkələrini Rusiya sənayesi 
və ticarəti üçün çox faydalı bir müstəmləkə adlandırılmışdı. Onun mülahizəsinə 
görə, bu diyar rus fabrikləri üçün xammal (barama, pambıq və s.) bazasına və rus 
sənaye mallarının satış bazarına çevrilməli idi. Beləliklə, Rusiyanın Şimali 
Azərbaycandakı iqtisadi siyasətinin əsas məqsəd və vəzifələri müəyyən edilmiş 
oldu. Bu siyasətdə Azərbaycanda yalnız xammal istehsalına və mədən 
sənayesinin inkişafına diqqət yetirilirdi. 
XIX
əsrin 30-cu illərində hökumətin ilk iqtisadi tədbirlərindən biri 
1821-ci il "imtiyazlı ticarət tarifinin" dəyişdirilməsi oldu. Çünki 1821-ci il 
tarifinə əsasən Rusiya tacirləri ilə yanaşı. Qərbi Avropa tacirlərinin mallan 
199 

---

üzərinə beş faizli "imtiyazlı gömrük" qoyulması nəticəsində keyfiyyətli Avropa 
malları rus manufaktura məmulatlarını Qafqaz bazarlarından sıxışdırıb 
çıxarırdı. 3 iyun 1831-ci il yeni ticarət tarifinə görə Cənubi Qafqaz bazarları 
Avropa sənaye mallan, ilk növbədə İngiltərə toxuculuq məhsulları üçün əslində 
bağlı elan edildi. Bu tarifə görə, Avropa məhsullan üzərinə çox böyük gömrük 
qoyulurdu. Nəticədə Rusiyanın toxuculuq sənayesi beynəlxalq rəqabətdən xilas 
edilmiş oldu.