Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

quberniya, vilayət, qəza 
və 
dairə məhkəmələri 
yaradıldı və məhkəmələr rus 
dilində aparılırdı. Şəriət məhkəmələri yalmz kəbin - talaq və vərəsəlik 
məsələlərinə baxırdı. 
1844-cü ildə çar hökuməti Cənubi Qafqazda öz mövqeyini daha da 
möhkəmlətmək üçün Baş İdarə Şurasının əvəzinə 
canişinlik idarəsi sistemi 
yaratdı. Qafqaz canişini təyin olunan qraf M.S.Vorontsov çox böyük hərbi və 
mülki səlahiyyətlərə malik idi və çardan başqa heç kimin qarşısında hesabat 
vermirdi. 
1846-cı il 14 dekabr tarixli çar fərmanı ilə Cənubi Qafqazın inzibati- ərazi 
quruluşunda ciddi dəyişikliklər edildi: Gürcüstan - İmeretiya quberniyası və 
Xəzər vilayətinin yerində 
Tiflis, Kutais, Şamaxı 
və 
Dərbənd quber-
195 

---

niyaları təşkil edildi. Sonralar 1849-cu ildə İrəvan quberniyası, 1868-ci ildə isə 
Yelizavetpol quberniyası yaradıldı. Yeni inzibati - ərazi bölgüsü Azərbaycanın 
parçalanmasını daha da dərinləşdirdi. 
1846-cı il 6 dekabr reskriptL
Rusiya hökumətinin milli və dini cəhətdən 
ona yad olan və işğal dövründə əksəriyyəti Rusiyaya düşmən münasibət 
bəsləyən ali müsəlman zümrəsi ilə bağlı siyasəti dəyişkən səciyyə daşıyırdı. XIX 
əsrin 30-cu illəri - 40-cı illərin əvvəllərində hökumətin ali müsəlman zümrəsi ilə 
bağlı hazırladığı layihələrdə bu zümrəni tamamilə ləğv etmək, Şimali 
Azərbaycanda çarizmin əsas dayağı olacaq ”təbii rus zadəganlığı" yaratmaq 
ideyası qırmızı xətt kimi keçirdi. Hökumət bölgənin bütün torpaq- lannı 5 iri rus 
zadəganı arasında bölüb, burada iri təhkimçilik təsərrüfatları yaratmaq və 
müsəlman ali zümrəsini məhv etmək planlan üzərində baş sındırırdı. Bu plan rus 
zadəganlannm Cənubi Qafqaza gəlmək istəməməsi səbəbindən baş tutmadı. 
1841-ci ildə hökumət Azərbaycan bəy və ağalanmn torpaq hüquqları 
üzərinə total hücuma başladı. İlk əvvəl Qafqazm Baş İdarə Şurası xüsusi bir 
sənəd hazırlayıb, “Zaqafqaziya diyarının quruluşu Komitəsi”nə təqdim etdi. 
Komitə tərəfindən 1841-ci il aprelin 25-də təsdiq olunan bu sənədi çar I Nikolay 
23 may 1841-ci ildə qanun şəklində imzaladı. Bu qanuna görə Qazax, 
Şəmşəddil, Borçalı ağalarının ixtiyarında olan kəndlər müsadirə olunur və 
əvəzində kəndlilərin hesabına ağalara ömürlük təqaüd təyin edilirdi. Çar 
tərəfindən təsdiq edilmiş 28 may 1841-ci il fərmanı ilə Xəzər vilayətinin 
bəylərinin tiyul torpaqlarının əllərindən alınması və əvəzində onlara təqaüd 
ödənilməsi qərara alınmışdı. Hər iki qərar Azərbaycanın sahibkar kəndində 
böyük narazılıqla qarşılandı. Dövlət vergilərini ödəyən kəndlilərin üzərinə indi 
də ağa və bəylərin təqaüd xərcləri qoyulmuşdu. Bəylərin və kəndlilərin çar 
hökumətinə qarşı bir cəbhədə birləşərək çıxışlara başlaması hökuməti bərk 
təşvişə salmışdı. Cənubi Qafqaza xüsusi yoxlama üçün göndərilən hərbi nazir 
A.İ.Çemışev hökumətin bu addımının "səhv olduğunu" etiraf etdi və nəticədə 
"təbii rus zadəganlığı" yaratmaq planı boşa çıxdı. Çar I Nikolayın fərmanı ilə 
1843-cü ildə ali müsəlman zümrəsinin yaradılmasına icazə verildi və çar 
Qafqaza göndərdiyi canişini M.S.Vorontsova bu zümrənin hüquqlarını 
tənzimləyəcək qanun layihəsini hazırlamağı şəxsən tapşırdı. 
M.S.Vorontsovun sədrliyi ilə hazırlanmış qanun layihəsi 6 dekabr 1846-cı 
ildə çar I Nikolay tərəfindən canişinin adma reskript (buyruq) şəklində 
imzalandı. 6 dekabr 1846-cı il reskripti 12 maddədən ibarət olub, 10-u bəylərin 
torpaq hüquqlarından, 2-si isə bəy - kəndli münasibətlərindən bəhs edirdi. 
Reskriptə əsasən bəylərin nəsli sahibliyində olmuş və indi də onların 
ixtiyarında qalan torpaqlar (mülk, tiyul və s.) üzərində onların tam irsi 
mülkiyyətçilik hüququ təsdiq olunurdu. Xan, bəy və digər torpaq sahibləri öz 
mülklərini nəsildən - nəslə ötürə, sata, bağışlaya, hər hansı şəkildə alqı - satqıya 
qoya bilərdilər. Yeganə şərt torpağı alan şəxsin ali müsəlman züm 
196 

---

rəsinin nümayəndəsi olması idi. Qazax, Şəmşəddil, Borçalı ağalannm da 
müsadirə edilmiş bütün torpaqları çarın "xüsusi iltifatı" kimi onlara qaytarılırdı. 
Reskriptə görə bundan sonra rəiyyət, rəncbər, xalisə, nökər, əkər və başqa 
müxtəlif adların yerinə kəndlilərə ümumi bir ad "mülkədar tabelisi" adı 
verilirdi. 
6 dekabr 1846-cı il reskripti ilə rus hökuməti ali müsəlman zümrəsinin 
torpaq hüquqlarını təsdiq etdi və ona münasibətini qəti şəkildə müəyyənləşdirdi. 
Hökumət ali zümrənin simasında özünə bölgədə sosial dayaq yaratmaq 
siyasətində ilk ciddi addımını atdı. Nəticədə ali müsəlman zümrəsi torpaq 
hüquqları baxımından Rusiya zadəganları ilə bərabər hüquq qazandı. Lakin ali 
müsəlman zümrəsi heç bir zaman silki imtiyaz və şəxsi hüquqlar baxımından 
nəinki rus, heç gürcü zadəganları ilə də bərabərləşdirilmədi. Belə bərabərlik 
Şimali Azərbaycanın bəy və ağalanna diyann idarə edilməsində vəzifələr 
tutmaq hüququ verə bilərdi. Ancaq ali müsəlman zümrəsinə qarşı milli və dini 
ayrıseçkilik siyasəti yeridən rus hökuməti buna qətiyyət yol vermək istəmirdi. 
1847-ci il "Kəndli Əsasnamələri*.
Azərbaycanın sahibkar kəndində bəy - 
kəndli asılılıq münasibətlərinə tam hüquqi aydınlıq gətirmək və bu 
münasibətləri rəsmi şəkildə tənzimələmək üçün çar hökuməti 1847-ci ilin 
aprelin 20-i və dekabrın 28-də iki mühüm sənəd qəbul etdi. "Kəndli 
Əsasnamələri" adlanan bu sənədlərdən birincisi Şuşa, Şamaxı, Şəki, Bakı Quba 
və Lənkəran qəzalarının bəy kəndlilərinə, ikincisi isə Qazax Şəmşəddil və 
Borçalı nahiyələrinin ağa kəndlilərinə aid idi. 
Yeni hüquqi sənədə görə 15 yaşından yuxarı kişi cinsindən olan kəndli 5 
desyatinə qədər torpaq payı ilə təmin olunmalı, bunun qarşılığında kəndli taxıl 
məhsulunun onda birini, çəltik, meyvə - tərəvəz məhsulunun üçdə birini 
malcəhət vergisi şəklində bəyə ödəməli idi. Kəndli torpağı bəyin iş heyvanı, 
toxumu və alətlərindən istifadə edərək becərirdisə, malcəhət məhsulun beşdə 
birini təşkil edirdi. Otlaqlardan istifadə edən kəndlilər bəyə çöpbaşı adlı vergi 
ödəməli idilər. Bəy təsərrüfatında biyara çıxmaq üçün hər kəndli ailəsi bir kişi 
ayırmalı idi. Biyara çıxan kəndli ildə 18 gün əkin - biçin işi aparmalı idi. Kəndli 
biyara çıxmaq istəmirdisə, əvəzində pul ödəməli idi. Bütün kəndlilər hamılıqla 
ildə iki gün bəyin təsərrüfatında əvrəz (iməci) adlanan işi yerinə yetirməli idi. 
Bəyin ev işlərini görmək üçün hər on kəndli ailəsi bir kişi, hər on beş ailə 
isə bir qadın qulluqçu ayırmalı idi. Bu sonuncu tələb əhali içərisində böyük 
narazılıq doğurmuşdu. Azərbaycanda tarix boyu torpaq sahibinin evinə qadın 
qulluqçu göndərmək ənənəsi olmamışdı. Azərbaycan bəyləri əsil kişilik 
göstərərək hökumətdən bu qaydanın ləğv olunmasını qəti şəkildə tələb etdilər. 
Hökumət kəndlilərin bəyin evinə qadın qulluqçu göndərməsi mükəlləfiyyətini 
ləğv etməyə məcbur oldu. 
"Əsasnamələr" lə bəylərə kəndlilər üzərində polis və məhkəmə hüququ, 
kəndlilərə isə yaşayış yerini dəyişib başqa kəndlərə keçmək hüququ verilirdi. 
197 

---

Başqa bəyin kəndinə keçmək istəyən kəndli bütün vergi və mükəlləfiyyətləri 
əvvəlcədən ödəməli və onu qəbul edəcək bəyin də razılığını almalı idi. 
Beləliklə, 1847-ci il "Kəndli Əsasnamələri" ali müsəlman zümrəsi ilə 
kəndlilər arasındakı asılılıq münasibətlərini rəsmiləşdirərək qanuni şəklə saldı.