Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

(Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyətinə xidmət etmiş 12 generalımız güllələnmişdi) 
yönəldilmiş 
tədbirlər, dinc əhaliyə qarşı kütləvi represiyalar və hər cür özbaşınalıqlar, geniş 
müsadirə tədbirləri Azərbaycanda 
Sovet rejiminə qarşı 
üsyan və çıxışlara səbəb 
oldu. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bununla bağlı haqlı olaraq yazırdı: 
"Azərbaycan xalqı istiladan bir ay sonra artıq bütün Azərbaycan 
283 

---

məmləkətinin müdhiş bir istilaya məruz qaldığını acı bir surətdə dərk etmişdi... 
Xalq dözməyib, üsyan etdi". 
Azərbaycanda Sovet işğal rejiminə qarşı 1920-ci ilin mayında Gəncə 
şəhərində baş vermiş üsyan öz miqyasının böyüklüyünə görə digər üsyanlardan 
fərqlənirdi. Ordunun yenidən təşkil edilməsi bəhanəsi ilə Gəncədəki milli ordu 
hissələrində xidmət edən təcrübəli zabitlərin bolşevik komandirlərlə əvəz 
olunması, Azərbaycanın qərb bölgələrindəki milli ordu hissələrinin 
bolşeviklərin qoyduğu şərtlər altında fəaliyyət göstərməsi tələbi Gəncədə 
etirazla qarşılandı. Azərbaycanın bolşevik hökumətinin milli ordunun rəhbər 
heyətinin dəyişdirilməsi və əsgərlərin tərk - silah edilməsi haqqındakı qərarı 
Gəncədə güclü üsyana gətirib çıxartdı. Azərbaycan milli ordu hissələrinin 
1920-ci il mayın 25-dən 26-na keçən gecə Sovet rejiminə qarşı başlayan 
üsyanında 1800 nəfər hərbçi ilə birlikdə Gəncə şəhərinin əli silah tutan 10 min 
nəfərdən çox sakini iştirak edirdi. Mayın 26-da üsyana rəhbərlik etmək üçün 
hərbi şura yaradılmışdı. Üsyançılar dəmir yol stansiyasını ələ keçirmiş və Gəncə 
şəhərinin müsəlmanlar yaşayan hissəsini bir həftə əllərində saxlamışdılar. 
Bolşeviklər çoxlu sayda qoşun birləşmələri, ağır artilleriya qüvvələri və zirehli 
qatarları cəlb edərək mayın 31-də Gəncə şəhərinə hücuma keçdilər. Bölgənin 
erməni əhalisi XI orduya hər cür yardım göstərir, silahlı dəstələr düzəldərək 
düşmənlərimizlə birlikdə üsyançılara qarşı vuruşurdular. Gəncədə işğalçı rus 
ordusuna müqavimət o qədər güclü olmuşdu ki, düşmən üsyanı yatırarkən 8500 
nəfərdən çox əsgər itirmişdi. Gəncə üsyanı zamanı 13000 nəfərdən çox 
vətənpərvər şəhid olmuşdu. Üsyanda iştirak edən milli ordunun 76 nəfər yüksək 
rütbəli zabiti, 0 cümlədən 6 general həbs olunaraq Bakıya aparılmış və Nargin 
adasında güllələnmişdi. Üsyan yatırıldıqdan sonra qan içində inləyən Gəncə 
şəhəri rus əsgərləri və ermənilər tərəfindən üç gün qarət edilmişdi. Gəncə 
üsyanının miqyası o qədər böyük idi ki, Azərbaycanı itirəcəyindən qorxuya 
düşən Sovet Rusiyası Bakıya əlavə hərbi qüvvələr gətirib yerləşdirmişdi. 
Sovet rejiminə qarşı ikinci böyük üsyan Qarabağda baş vermişdi. 
Azərbaycan milli ordusunun 6 min nəfər əsgər və zabitdən ibarət süvari və 
piyada alayları Qarabağ bölgəsini nəzarətdə saxlayırdı. Sovet Rusiyasının 
həmin milli ordu hissələrini tərk - silah etmək üçün göndərdiyi XI ordunun iki 
diviziyasına qarşı Azərbaycan əsgərləri 1920-ci il iyunun 5-də Tərtər, Ağdam 
və Şuşada savaşa girərək düşməni böyük tələfata uğratmışdılar. Qarabağdakı 
erməni daşnakları işğalçı rus ordusu ilə birlikdə hərəkət edirdi. Şimali Qafqazda 
Qırmızı orduya qarşı azadlıq mübarizəsinə qoşulan qüvvələri birləşdirməyə 
gedən qəhrəman türk generalı Nuru paşa üsyan xəbərini alan kimi hərbi qüvvə 
ilə Şuşanın müdafiəçilərinə köməyə gəlmişdi. Milli ordu hissələri türklərin 
köməyi ilə Qarabağda Sovet hakimiyyətini devirmiş və Nuru paşa Qarabağın 
hakimi elan olunmuşdu. Ancaq əlavə kömək alan XI ordu hissələri iyunun 15-də 
üsyanı yatıraraq ermənilərlə birlikdə Azərbaycan əhalisinə divan tutdu. Milli 
ordumuzun salamat qalan