Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan SSR-in tərkibində Naxçıvan MSSR və DOMV-nin təşkili.
Naxçıvan bölgəsinin kimə məxsusluğu ilə bağlı məsələnin ədalətli və tarixi gerçəkliyə uyğun olaraq həll edilməsində bölgə əhalisinin ciddi müqaviməti ilə yanaşı, qardaş Türkiyənin misilsiz rolu olmuşdur. Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibində qalmasında həlledici rol oynayan Türkiyə dövlətini və türk əsgərlərini indiki nəsillərimiz bu gün də minnətdarlıq hissi ilə yad edirlər. Bölgədəki reallığı nəzərə almağa məcbur olan Sovet Rusiyası 1921- ci ilin yanvarında Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrinin iştirakı ilə yerli əhali içərisində sorğu keçirmişdi. Sorğunun nəticələrinə görə Naxçıvan əhalisinin 90%-i Azərbaycan SSR-in tərkibində qalmaq istədiyini bildirmişdi. Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibində saxlanılmasında Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında 1921-ci il mart ayının 16-da bağlanmış Moskva müqaviləsi mühüm rol oynadı. 16 maddədən və 3 əlavədən ibarət olan Moskva müqaviləsinin 3-cü maddəsi və birinci əlavəsi Naxçıvana aid idi. Müqavilə ilə hər iki tərəf əlavədə göstərilən sərhədlər daxilində Naxçıvan vilayətində Azərbaycanın himayəsi altında və Azərbaycanın həmin protektoratlığı heç bir üçüncü dövlətə güzəştə getməməsi şərti ilə muxtar ərazi təşkil etməsinə razı olduğunu bildirirdi. Müqavilədə üçüncü dövlət dedikdə heç şübhəsiz Ermənistan nəzərdə tutulurdu. Moskva konfransında Naxçıvan məsələsinin ədalətli həlli Azərbaycanın maraqları və Türkiyənin təhlükəsizliyi baxımından Türkiyə diplomatiyasının böyük qələbəsi idi. Moskva müqaviləsindən sonra da Ermənistan Naxçıvana qarşı təxribatlar törətməkdən əl çəkmir, Sovet Rusiyası isə bütün bunlara göz yumurdu. 1921-ci ilin oktyabrında Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında Qarsda aparılan danışıqlarda Azərbaycan Türkiyənin deyil, Ermənistan və Gürcüs 287 tanla birlikdə Sovet Rusiyasının tərəfində yer almağa məcbur edilmişdi. 1921-ci il oktyabr ayının 13-də Rusiyanın iştirakı ilə Türkiyə və Cənubi Qafqaz respublikaları olan Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında Qars müqaviləsi imzalandı. 20 maddədən və 3 əlavədən ibarət olan Qars müqaviləsinin beşinci maddəsində Ermənistan Naxçıvanın Azərbaycanın himayəsinə verildiyini, Azərbaycan isə bu himayəni qəbul etdiyini təsdiq edirdi. Sovet Rusiyasının təzyiqi altında Azərbaycan nümayəndələri Türkiyənin qəti etirazına baxmayaraq həmin himayədarlığın Azərbaycanın heç bir üçüncü dövlətə güzəştə getməməsi bəndinin Qars müqaviləsində yer almaması ilə razılaşmışdılar. Müqavilədə Naxçıvanın bir muxtar ərazi kimi dəqiq sərhədləri də müəyyənləşdirilmişdi. Uzun sürən çəkişmə və müzakirələrdən sonra nəhayət, 1924-cü il fevral ayının 9-da Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası (MSSR) yaradılması haqqında dekret imzaladı. Yaradılan Muxtar Respublikanın ərazisi 5988,5 kv.km müəyyən olunmuşdu. 1921-ci ildə Sovet Rusiyası tərəfindən Azərbaycanın Zəngəzur bölgəsinin böyük hissəsinin Ermənistana verilməsi Naxçıvanın ərazicə Azərbaycanın digər torpaqlarından ayrı düşməsinə səbəb oldu. 1929 - 1930-cu illərdə Zəngilana və Naxçıvanın Ordubad rayonuna məxsus xeyli ərazinin Ermənistana güzəştə gedilməsi nəticəsində muxtar respublikanın ümumi ərazisi azalaraq 5,5 min kv.km-ə düşdü. Bütün daxili və xarici siyasəti müsəlman və türk xalqlanna qarşı yönələn Sovet Rusiyasının Qafqaza geri dönərək bu bölgələri qəsb və işğal yolu ilə sovetləşdirməsindən ən çox Ermənistan və Gürcüstan qazandı. 1921- ci ilin iyulun 7-də Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının (RK(b)P) Mərkəzi Komitəsinin Qafqaz Bürosunun qərarı ilə Gürcüstan SSR-in iddia etdiyi Lori ərazisi və əhalisinin əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edən Borçalı qəzasının mərkəzi hissəsi, 1922-ci ildə Sovet Rusiyasının köməyilə Zəngəzur qəzasından 405 min desyatin ərazi Ermənistana verilmiş, tarixi türk torpaqlan olan Axalkələk və Axısxa isə Gürcüstan SSR-nin tərkibində saxlamimışdı. Moskvanın rəhbərliyi altında həyata keçirilən ərazi - sərhəd dəyişiklikləri nəticəsində sovet hakimiyyəti dövründə Şimali Azərbaycanın ərazisi 97,3 min kv.km-dən azalaraq 86,6 min kv.km-ə düşmüş, tarixi Azərbaycan torpaqları hesabına Ermənistanın ərazisi 10 min kv.km-dən 29,8 min kv.km-ə, Gürcüstanın ərazisi isə 69,7 min kv. km-ə çatdırılmışdır. Azərbaycan hökumətinin 1920-ci il 1 dekabr tarixli satqın bəyanatına baxmayaraq, Ermənistan SSR Qarabağın dağlıq hissəsinə olan ərazi iddialarını təmin edə bilmədi. Bir qədər sonra səhvini başa düşən Azərbaycan hökumətinin başçısı N.Nərimanov 1921-ci il iyunun 8-də Ermənistan hökumətinin Dağlıq Qarabağı "Ermənistan SSR-in bir hissəsi" elan edən bəyanatını qətiyyətlə rədd etdi. Rusiya Kommunist Partiyasmm Qafqaz Bürosunun 1921-ci il iyulun 4-də 1. Stalinin iştirakı ilə keçirilən plenumunda çox qəribədir ki, Azərbaycan Kommunist Partiyasmm başçısı olmuş S.Kirov və 288 Cənubi Qafqaz Sovet Respublikalarına birbaşa rəhbərlik edən S.Orconi- kidzenin lehinə səs verməsi ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistan SSR-nin tərkibinə daxil edilməsi haqqında qərar qəbul olunmuşdu. N.Nərimanovun qəti etirazlarından sonra Qafqaz Bürosunun plenumunun 1921-ci il iyul ayının 5- də keçirilən iclasında hər halda tarixi ədalət prinsipi bərpa olunaraq tamamilə yeni bir qərar qəbul edilmişdi: a) müsəlmanlarla ermənilər arasında milli sülhün zəruriliyini, Yuxarı və Aşağı Qarabağın Azərbaycanla daimi əlaqələrini nəzərə alaraq, Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR-in hüdudlarında saxlanılsın, inzibati mərkəzi muxtar vilayətin tərkibindəki Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|