Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

Partiyasının tam nəzarəti altında idi. Bu fənlərdən sosializm cəmiyyətinin 
qurucusu olacaq "yeni insan" m, əslində isə sovet vətəndaşının for- 
malaşdırılmasında əsas ideoloji silah kimi istifadə edilirdi. “Azərbaycan tarixi” 
ayrıca fənn kimi dərs proqramına salınmamışdı və ən yaxşı halda, qısaldılmış 
formada "SSRİ tarixi" fənninin içərisində əridilmişdi. 
Sovet təhsil sisteminin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri də ali və 
orta ixtisas məktəblərində sovet ziyalı və mütəxəssis kadrlannı yetişdirməkdən 
ibarət idi. Hökumət Qərbi Avropada, Şərq ölkələrində, hətta Rusiyanın özündə 
vaxtilə ali təhsil almış milli kadrlara qətiyyən etibar etmirdi. Böyük hissəsi 
Cümhuriyyət dövründə yaşamış və müstəqil dövlətçiliyi görmüş milli 
ziyalılardan çox ehtiyatla və xüsusi nəzarət altında istifadə 
300 

---

olunurdu. 
Sovet hakimiyyəti Azərbaycanda ali təhsil sisteminin yaradılmasına 
1920-ci illərin əvvəllərində başlamışdı və ədalət naminə demək lazımdır ki, bu 
sahədə xeyli iş görmüşdür. 1921-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedoqoji İnstitutu, 
Azərbaycan Politexnik İnstitutu, Şərqdə ilk Konservatoriya və Ali Rəssamlıq 
məktəbi, 1929-cu ildə Gəncədə Kənd Təsərrüfatı İnstitutu açılmışdı. Lakin hələ 
Cümhuriyyət dövründə - 1919-cu ildə açılmış Bakı Dövlət Universiteti müxtəlif 
İnstitutlara bölündüyündən 1930-cu ildə bağlanmışdı. Universitetin fakültələri 
əsasında Azərbaycan Tibb İnstitutu və başqa İnstitutlar yaradılmışdı. Bakı 
Dövlət Universiteti 1934-cü ildən Azərbaycan Dövlət Universiteti kimi yenidən 
fəaliyyətə başlamışdır. Neft sənayesi sahəsində yüksək ixtisaslı mütəxəssislərə 
böyük ehtiyac yarandığından 1934- cü ildə Politexnik İnstitutu Neft İnstitutuna 
çevrilmişdi. Ali təhsil şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsi nəticəsində Azərbaycanda 
artıq 1940-cı ildə 16 ali məktəbdə 14,6 min nəfər tələbə oxuyurdu ki, onların da 
4887-sini qadınlar təşkil edirdi. Ali təhsilli mütəxəssislər içərisində 
azərbaycanlıların sayı 8 min nəfərə çatmışdı ki, bu da bütün tələbələrin 39,6 
faizi demək idi. 
Əlifba islahatları,
1920-30-cu illərdə Azərbaycan SSR-də mədəni 
quruculuq adı altında həyata keçirilən tədbirlər içərisində əlifba islahatları 
özünəməxsus yer tutur. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan bir qədər 
sonra 1920-ci ilin noyabrında ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi məsələsinin ortaya 
atılması ilk növbədə Azərbaycanı Müsəlman və Şərq dünyasından ayırmaq və 
xalqımızı bu dildə min ildən çox müddət ərzində yaratdığı çox zəngin mədəni 
irsdən məhrum etmək məqsədi güdürdü. Əlifba islahatını keçirmək üçün 
1922-ci ildə Yeni Azərbaycan Əlifbasını Hazırlayan Komitə yaradılmışdı. 
1926-cı il fevral ayının 26-dan martın 5-dək Bakıda keçirilən I Ümumittifaq 
Türkoloji qurultayında latın əlifbasına keçilməsi türk xalqları içərisində 
savadsızlığı ləğv etməyin və yeni sosialist mədəniyyətini mənimsəməyin əsas 
yollarından biri kimi qiymətləndirilmişdi. 
Nəhayət, Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə 1929-cu il yanvarın 1- dən 
Respublikada yeni latın əlifbasına keçildiyi rəsmən elan olundu. Bu islahatı 
həyata keçirmək üçün yaradılmış Xüsusi Komissiya 1932-ci ildə latın 
əlifbasının tam təkmilləşmiş variantını qəbul etdi. 
Sovet Azərbaycanı yeni əlifbaya keçər - keçməz, 1936-cı ilin 
ortalarından SSRİ rəhbərliyi əhalisi türk - müsəlman olan sovet 
respublikalarında latın əlifbasından "kiril - rus" əlifbasına keçilməsi uğrunda 
kampaniyaya başladı. Əsas məqsəd yeni əlifba islahatı vasitəsilə türk - 
müsəlman əhalini ruslaşdırmaqdan ibarət idi. 1938-ci ildə SSRİ rəhbərliyi 
qeyri-rus məktəblərində rus dilinin məcburi qaydada tədris olunması haqqında 
xüsusi qərar da qəbul etmişdi. Bunun ardınca, Azərbaycan SSR Ali Soveti 
1939-cu ilin iyulunda latın əlifbasının rus - kiril əlifbası ilə əvəz edilməsi 
haqqında qanun vermiş və bu qanun 1940-cı il yanvarın 1-dən qüvvəyə 
minmişdi. Beləliklə, SSRİ rəhbərliyi latın qrafikasına keçid tam başa 
çatar-çatmaz heç 
301 

---

bir zərurət olmadan siyasi məqsəd güdərək əlifbamızı yenidən dəyişdirmişdi. 
Elnu
Sovet hökuməti respublikamızın zəngin təbii sərvətlərini və 
faydalı qazıntılarını iqtisadi cəhətdən mənimsəmək məqsədilə Azərbaycan 
iqtisadiyyatının yalnız Moskvanın mənafeyinə uyğun olan sahələrinin inkişafına 
xüsusi diqqət yetirirdi. Neft, neft - kimya və geoloji kəşfiyyat sahəsi öndə 
gedirdi. 1923-cü ildə Azərbaycan SSR Geologiya Komitəsi yaradılmışdı. 
Neft və neft - kimya sənayesinin tələbatına uyğun olaraq Azərbaycan 
alimlərinin elmi axtarışları nəticəsiz qalmadı. SSRİ-nin ABŞ-dan valyuta ilə 
satın aldığı benzol - koks məhsuluna ölkədə kəskin ehtiyacı nəzərə alan kimyaçı 
alimlərimiz bu qiymətli məhsulun Bakı neft emalı tullantılarından alınması 
metodunu kəşf etdilər. Azərbaycan alimlərinin mədən sularından yod alınması 
üsulu əsasında Böyükşor gölü yanında Təcrübə yod zavodu inşa edildi. 
Neft axtarışı və avtomat qazma işlərində Azərbaycan alimlərinin 
hazırladıqlan yeni metodların tətbiqinə başlanıldı. 
Fizika elmi sahəsində Azərbaycanlı alim X.İ.Əmirxanovun yarımkeçi- 
ricilərin xassələrinin öyrənilməsinə dair nəticələri elmi kəşf kimi 
qiymətləndirilmişdi. 
Lozanna Universitetinin məzunu Sona Rəhimova Tibbin Oftalmologiya 
(göz xəstəlikləri) sahəsində əldə etdiyi elmi nailiyyətlərə görə 1941-ci ildə 
Nobel mükafatına təqdim olunmuşdu. 30-cu illərin sonlarında 35 yaşlı Validə 
Xaspolad qızı Tutayuk biologiya elmləri doktoru adını alan ilk azərbaycanlı 
qadın idi. Sonralar o, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının ilk həqiqi üzvü 
seçilmişdi. 
1923-cü ildə yaradılan "Azərbaycanı öyrənən cəmiyyət" 1935-ci ildə 
SSRİ EA-mn Azərbaycan filialına çevrilmişdi. "Azərbaycanı öyrənən 
cəmiyyəf'in ictimai elmlər bölməsində Tağı Şahbazi, Vəli Xuluflu, Cəlil 
Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Bəkir Çobanzadə, Məmməd 
Həsən Vəlili (Baharlı) kimi görkəmli alim və ədiblərimiz Azərbaycamn tarixini, 
coğrafiyasını, ədəbiyyatını və ümumiyyətlə, maddi və mənəvi mədəniyyətini 
elmi mənbələr əsasında obyektiv şəkildə araşdırırdılar. 
1923-cü ildə Azərbaycan Arxeologiya Komitəsi yaradılmışdı. 1926- 
1927-ci illərdə İ.l.Meşşaninovun rəhbərliyi altında Azərbaycanın Naxçıvan və 
Qarabağ bölgələrində apanlan arxeoloji qazıntılar nəticəsində tunc və ilk dəmir 
dövrünə aid abidələr aşkar edilərək tədqiqata cəlb olunmuşdu.