Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

partiyanın Şuşa və Bakıda da yerli özəkləri var idi. Partiyaya Ə.Rəfibəyov, 
Ə.Xasməmmədov və A.Quliyev rəhbərlik edirdilər. 
Çar hökuməti inqilabi hərəkatın təzyiqi altında 1905-ci il 17 oktyabr 
Manifestini imzalayaraq imperiya ərazisində söz, mətbuat, yığıncaq, ittifaq 
azadlığı elan etmiş və ictimai-siyasi partiyalar yaratmağa icazə vermişdi. 
Manifestlə Rusiya tarixində ilk dəfə qanunverici məclis olacaq Dövlət 
Dumasına seçkilər elan edilmişdi. 
17 oktyabr Manifestindən sonra Şimali Azərbaycanda da siyasi parti- 
yalann, digər yönlü təşkilatların və milli mətbuat orqanlarının yaradılması xeyli 
asanlaşdı. Çar hökumətinin milli ədavət və milli qırğın siyasəti Azərbaycanın 
demokratik qüvvələrini xalqımızı qətliamlardan müdafiə etmək üçün qətiyyətli 
addımlar atmağa vadar etdi. Milli - azadlıq hərəkatının daha bir lideri 
vətənpərvər ziyalımız Əhməd bəy Ağayev 1906-cı ilin avqust ayında Şuşada 
keçirilən müşavirədə "Difai" partiyasının (Dəf etmək, qorumaq mənasını verir - 
Red.) yaradıldığını elan etdi. Partiyanın Mərkəzi Komitəsi Bakıda yerləşsə də, 
Azərbaycanın qəzalarında da onun şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Partiyanın 
yaradılmasında əsas məqsəd xalqımızı “Daşnaksütun”un başçılığı ilə həyata 
keçirilən erməni terrorundan müdafiə etməkdən və xalqı maarifləndirməkdən 
ibarət idi. Möhüründə iki çarpaz qılınc, aypara və ulduz təsviri olan partiya qan 
düşmənimiz olan erməni terrorçuları və onların havadarlarının üstünə ildırım 
kimi düşdü. Partiya “Daşnaksütun”un rəhbərlərinə açıq şəkildə bildirmişdi: 
"Əgər daşnaklar köhnə qaydada fəaliyyətlərini davam etdirib, müsəlmanlara 
xaincəsinə hücum edərsə, onlar amansız cavab zərbəsinə məruz qalacaqlar... 
Çünki "Difai" partiyası bizim millətin yerlə - yeksan edilmiş, yandırılıb xaraba 
qoyulmuş yurdunda ermənilərin özlərinə rifah yaratmasına qətiyyən yol 
verməyəcəkdir". 
"Difai" partiyası dinc maarifçilik fəaliyyətilə yanaşı, xüsusi silahlı 
döyüşçü dəstələri də yaratmışdı. Partiyanın Qarabağ şöbəsinin 400 nəfərlik 
hərbi dəstəsi var idi. Partiyanın Gəncə təşkilatına nüfuzlu axund Məhəmməd 
Pişnamazzadə rəhbərlik edirdi. Gəncə şöbəsi Ələkbər bəy Rəfibəylinin başçılığı 
ilə erməni quldurlarına layiqli cavab verirdi. Partiyanın proqramında torpağın 
onu becərənlərə - kəndlilərə verilməsi nəzərdə tutulmuşdu. "Difai" partiyası 
Azərbaycan xalqımn düşmənlərinə və xüsusilə ermənilərə havadarlıq edənlərə 
amansızlıqla divan tuturdu. Şuşada Azərbaycan türklərinə qarşı qırğın törədən 
ermənilərə silah - sursatla yardım göstərib, şuşalılarm evlərini top atəşləri ilə 
dağıdan general V.N.Qoloşşapov 1906-cı ildə Tiflisdə partiya üzvü olan Gülablı 
kənd sakini Hüsü Əli oğlu tərəfindən və onım dəftərxana müdiri Kleşinski isə 
1907-ci ildə başqa bir 
232 

---

difaiçi Seyid Miri tərəfindən öldürülmüşdü. Naxçıvanda türk - müsəlman əhaliyə 
qarşı ermənilərin törətdiyi qətliamlarda fəal iştirak etmiş qəza rəisi Enkel də 
"Difai" partiyasının rəhbərliyinin əmri ilə məhv edilmişdi. Beləliklə, günahsız 
öldürülmüş yüzlərlə müsəlman - türkün qanı yerdə qalmamışdı. General 
V.N.Qoloşşapovun öldürülməsinə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürən "Difai"