xalqlarını qəsdən "siyasi baxımdan qeyri yetkin sayaraq" əzilən xalqların seçki
hüquqlarını xeyli məhdudlaşdırmışdı. 1907-ci ilin noyabrın 1-də açılmış III
Dövlət Dumasına Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarının müsəlman
əhalisindən seçilən yeganə deputat Xəlil bəy Xasməmmədov oldu. Dumada
təşkil olunan 8 nəfərlik Müsəlman fraksiyasına X.Xasməmmə- dov başçılıq
edirdi. Parlaq zəka sahibi və görkəmli hüquqşünas olan X.Xas- məmmədov
Dumadakı çıxışlarında müsəlman - türk xalqlarına vətəndaş azadlıqları və siyasi
hüquqların verilməsi, təhsil və məhkəmənin ana dilində aparılması, yerli
özünüidarə orqanı olan zemstvoların yaradılması, millətlər arasında ayrı -
seçkiliyin aradan qaldırılması, hərbi mükəlləfiyyətin müsəlman xalqlarına da
aid edilməsi kimi mühüm tələblər irəli sürmüşdü.
1912-ci il noyabrın 15-də işə başlayan IV Dövlət Dumasına Azərbaycan
əhalisindən yalnız bir deputat - Məmməd Yusif Cəfərov seçilmişdi. Moskva
Universitetinin hüquq fakültəsini yenicə bitirərək vəkil işləyən 27 yaşlı
M.Y.Cəfərov Dumada 7 nəfərdən ibarət Müsəlman fraksiyasına daxil olmuşdu.
M.Y.Cəfərov Dumadakı çıxışlarında dəfələrlə Rusiya hökümətinin müsəlman
və türk xalqları üçün qoyduğu bütün milli, dini və hüquqi məhdudiyyətlərin
aradan qaldırılmasını tələb etmişdi. 1916-cı il 3 noyabr tarixində Dumadakı
çıxışında M.Y.Cəfərov Müsəlman fraksiyası adından hökuməti kəskin şəkildə
aşağıdakı sözlərlə ittiham etmişdi: "İfrata varan milli despotizm ölkədə heç vaxt
belə miqyas almamışdır. İndiyədək rəhmsiz mərkəzləşmiş bürokratik idarəetmə
aparatı Rusiyanın digər xalqlarının milli hisslərini heç vaxt bu şəkildə ələ
salmamış və onlann sosial - mədəni xüsusiyyətlərini indiki kimi əzib çeynəyərək
iflic etməmişdir."
Beləliklə, Azərbaycanın milli - demokratik hərəkatının Dövlət
Dumalarında deputat kimi fəaliyyət göstərən nümayəndələri bu orqandan nəinki
Azərbaycan xalqının, bütün Rusiya müsəlmanlarının milli haqqlarının
müdafiəsi üçün bir tribuna kimi istifadə edərək, çarizmin müstəmləkə siyasətini
kəskin şəkildə pisləyirdilər.
Dostları ilə paylaş: