Dərsliyə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 21 aprel 2003-cü il tarixli 305 saylı əmri ilə qrif verilmişdir

“certificat”, latınca  “sertifico” sözündən olub, mənası,  “təsdiq edirəm” deməkdir) sistemləri, sanitariya-
baytarlıq və ekoloji tədbirlər, səhiyyə normaları;  
4) Yerli istehsalçılara mal ixracı üçün edilən müxtəlif yardım tədbirləri;  
5) Valyuta-maliyyə tədbirləri.  
Adətən xarici iqtisadi əlaqələrin dövlət tərəfindən inzibati tənzimlənməsi bazar iqtisadiyyatı şəraitində 
kifayət qədər səmərəli sayılmır. Normal iqtisadi inkişaf dövründə xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsinin 
inzibati və iqtisadi vasitələri arasındakı nisbət iqtisadi tənzimlənmənin xeyrinə dəyişir.  
Respublikamızın iqtisadi inkişaf strategiyasının xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, Azərbaycan 
Respublikası Prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Ümummilli lideri, Heydər  Əlirza oğlu  Əliyevin 

19 
 
27.X.1998-ci il tarixli Fərmanı ilə  təsdiq olunmuş  “Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsi 
haqqında  Əsasnamə”sində bu strategiyanı  həyata keçirmək üçün gömrük orqanlarının aşağıdakı  vəzifələri 
müəyyənləşdirilmişdir:  
1) təhvilverilmə üsulundan asılı olmayaraq bütün malların gömrük rəsmiləşdirilməsinin təmin 
edilməsi;  
2) gömrük proseduralarının sadələşdirilməsi və rəsmiləşdirmə müddətinin qısaldılması;  
3) gömrük nəzarətində müasir mütərəqqi texnologiyaların tətbiq olunması; 
4) gömrük ödənişlərinin texnologiyasının təkmilləşdirilməsi və onların büdcəyə daxil olmasına 
nəzarətin gücləndirilməsi;  
5) yüklər və yük göndərənlər haqqında ilkin məlumatların əldə edilməsi; 
6) gömrük qanunvericiliyi pozuntularının qarşısının alınması;  
7) digər hüquq-mühafizə orqanları ilə birlikdə narkotik maddələrin gətirilməsinin qarşısının 
alınması, ölkənin gömrük ərazisi vasitəsilə bu malların tranzit keçirilməsinə yol verilməməsi;  
8) valyuta nəzarətinin təmin edilməsi;  
9) gömrük sərhədinin tam qurulması  və  təchiz edilməsi, keçirilən malların və  nəqliyyat 
vasitələrinin qeydiyatının avtomatlaşdırılmasının təkmilləşdirilməsi üzrə  işlərin başa çatdırılması, 
nəzarət işlərinin təkmilləşdirilməsi, eyniləşdirmə və sənədli baxış texnologiyasının tətbiq edilməsi;  
10) gömrük qanunvericilik aktlarının beynəlxalq sənədlərə uyğunlaşdırılması;  
11) qeyri-tarif tənzimlənməsi tədbirlərinə riayət olunmasına nəzarət texnologiyasının 
təkmilləşdirilməsi;  
12) gömrük-tarif tənzimlənməsi üsullarının səmərəliliyinin təhlil etməsi və onların 
təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflərin hazırlaması;  
13) intellektual mülkiyyət obyektlərinin ölkədən kənara aparılmasına nəzarətin həyata keçirilməsi 
üçün təşkilat-hüquqi ilkin şərtlərin yaradılması;  
14) bütövlükdə gömrük xidmətinin və onun struktur bölmələrinin işinin səmərəliliyinin vaxtaşırı 
təhlil edilməsi.  
Yuxarıda sadalanan bütün bu tariflərin icrası bilavasitə gömrük işinin təşkil edilməsi və onun idarə 
olunması  səviyyəsindən asılıdır. Gömrük işinin təşkilinin səviyyəsi isə bilavasitə onu həyata keçirən kadr 
potensialının təhsil səviyyəsindən asılıdır. Təhsilin səviyyəsi isə tədris bazasının necə qurulmasından asılıdır. 
 
 

20 
 
Mövzu 4.  
Azərbaycanda gömrük işinin təşkilinin və tətbiqinin tarixi 
 
Azərbaycanın xarici ticarət  əlaqələri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Bizim eradan əvvəl ikinci 
minilliyin ikinci yarısında yerli tayfalar Assur. Fələstin və Misir ölkələri ilə xammal və məhsullar mübadiləsi 
aparar, həmin ölkələrdən isə bəzək əşyaları və müxtəlif soyuq silahlar gətirərdilər.  
Atropatenanın ərazisində olan Təbriz, Ərdəbil, Urmiya, Marağa, Miyana, Zəncan, Naxçıvan, Maku və 
digər  şəhərlər ölkə daxilində mühüm ticarət mərkəzlərinə çevrilmişdilər. Bu şəhərlər başqa dövlətlərlə  təkcə 
quru ilə deyil, həm də dəniz yolu ilə ticarət əlaqələri yarada bilmişdilər. Məşhur “Böyük ipək yolu” vasitəsilə 
Orta Asiya, Çin, Hindistan, Kiçik Asiya ölkələri, İberiya, Qafqaz Albaniyası ilə ticarət əlaqələri formalaşmışdı. 
Ölkədə hazırlanmış xalçalar, bəzək  şeyləri, yün məmulatları  və s. ixrac olunaraq əvəzində lazım olan 
istehlak malları idxal olunurdu. Bu zaman satış üçün müxtəlif vergilər alınırdı ki, bu da müasir dövrdə gömrük 
vergiləri və rüsumları adlanır.  
Bizim eranın  əvvəllərində indiki Şimali Azərbaycanın və  Cənubi Dağıstanın  ərazisini  əhatə edən 
Albaniya dövləti yarandı. Tarixi mənbələrdə bu ərazidə neft, təbii qaz, dəmir, mis və s. kimi qiymətli 
ehtiyatların olduğu göstərilirdi ki, bunlar da sonradan ticarət subyektlərinə çevrilirdilər. Şirvanda (Bakıda) neft 
və duz məhsullarının üzərinə vergi qoyulmuşdur ki, bu da müasir dildə  mədən vergisi və aksiz vergisi kimi 
dəyərləndirilir.  
Mənbələrin yazdığına görə, Azərbaycan ərazisində dövlət tərəfindən gömrük vergiləri rəsmi olaraq IX 
əsrin  əvvəllərindən müəyyən edilməyə başlamışdır. Bəlkə IX əsrdən qabaq da bu vergilər mövcud olmuşdur, 
lakin bu barədə olan məlumatlar Ərəb xilafəti dövründə yandırıldığı üçün, bu barədə ancaq mülahizə yürütmək 
olar. Çünki artıq iri şəhərlərdə - Ərdəbil, Muğan, Naxçıvan, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Şəki, Şəmkir, Dərbənd 
(Bab-əl-Əbvab), Şabran, Şamaxı və digərlərində ticarət məhəllələri (o zamanlar “ravad” adlanırdı) yaranmışdı.  
Xarici ölkələrdən Azərbaycana müxtəlif parçalar, metal məmulatları,  ətriyyatlar,  ədvalar, xəzlər və s. 
gətirilir, ölkədən isə xam ipək, ipək parçalar, pambıq, xalçalar, boyalar, neft, mal-qara, atlar və s. ixrac edilirdi. 
Ticarətə qoyulan gömrük vergi və rüsumları ölkə xəzinəsinin mühüm gəlir mənbəyinə çevrilmişdi.  
XI-XII  əsrlərdə karvan və ticarət yollarının bir-biri ilə  və xarici ölkələrlə birləşdiyi Azərbaycan 
şəhərlərindən daxili və xarici bazarlara neft, pambıq, ipək, duz, meyvə, balıq, boyaq, ədviyyat və s. göndərilir, 
Şərq və Qərblə ticarət əlaqələri saxlayırdılar.  
Monqollara qədərki Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti məhsuldar qüvvələrin artması, ticarətin və mal-pul 
münasibətlərinin genişlənməsi ilə səciyyələnir.  
XI-XII  əsrlərin vergiləri  əvvəlki dövrlərin qayda - qanunlarının çoxunu mühafizə etmişdir. O dövrün 
vergi sistemi haqqında  ətraflı  məlumat verən tarixçi Ravəndi yazırdı ki, vergilər dəftərlərdə xüsusi qeydlər 
aparılmaqla həyata keçirilirdi.  
Eyni zamanda Ravəndi qanunsuz vergilərdən  “dəstərqə” (hədiyyə kimi qəbul edilən vergi növü), 
“şərab-baha” (içki üçün yığılan pul - indiki “aksiz” vergisi) və sairlərinin də adını çəkir.  
XII-XIII  əsrlərdə  Dərbənddən  İran körfəzinə,  Şərqdən Avropaya gedən beynəlxalq karvan yolları 
Təbrizdə  kəsişirdi. Azərbaycanın xam ipəyi  Şamaxıdan  Şimali  İtaliya  şəhərlərinə, həmçinin Fransaya ixrac 
olunurdu. 
Volqaboyu, Rusiya və Şərqi Avropanı İran körfəzi ilə əlaqələndirən beynəlxalq karvan yolunun üstündə 
yerləşən şəhər Şamaxı idi.  
XI-XIII  əsrin  əvvəllərində  Dərbənddən sonra ikinci mühüm liman şəhəri, ağ neft və duz istehsalı 
mərkəzi Bakı şəhəri idi.  
Monqol əsarəti dövründə Azərbaycanda monqol vergi toplayanları (baskaklar) çox qəddarlıq edirdilər. 
Məhz monqollar ilk dəfə olaraq sənətkarlar və tacirlər üçün yeni vergi növü - “tamqa” tətbiq etmişdilər. Məhz 
bu vergi növünün tətbiqindən sonra XIII əsrin axırlarında Azərbaycanın xarici ticarəti tənəzzülə uğramışdır.  
Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində, məmurların özbaşınalığını  məhdudlaşdırmaq, iqtisadiyyatı 
yüksəltmək və xəzinəni doldurmaq üçün ilk vergi islahatını XV əsrdə Səfəvilər dövlətinin başçısı Uzun Həsən 
həyata keçirmişdir.  
Ağqoyunlu dövlətinin banisi Uzun Həsən Trabzon-Yunan dövləti ilə dostluq əlaqəsi yaratmışdı. O, 
Trabzon imperatorunun qızı  Dəspinə (Feodra) Xatunla evlənmişdi. Uzun Həsən Trabzon şəhərində böyük bir 
daş körpü saldırmışdır. Çünki Trabzonun Ağqoyunlular üçün böyük ticarət əhəmiyyəti var idi. Belə ki, bu şəhər 
Ağqoyunlu tacirləri üçün Qara dənizə əlverişli çıxış yolu idi. 
Müasirlərinin “Sultani-adil” (yəni “ədalətli sultan”) adlandırdıqları Uzun Həsən ilk vergi məcəlləsini - 
“Qanunnamə”ni hazırlamışdır. Maraqlıdır ki, bu “qanun” nəinki XV əsrdə, elə XVI əsrdə  də, həm Səfəvilər 
dövləti  ərazisində, həm də  əvvəllər Ağqoyunlular dövlətinin tərkibində olmuş Osmanlı imperiyasının  şərq 
vilayətlərində də qüvvədə idi.  

21 
 
1475-ci ildə Rusiyanın knyazı III İvan öz nümayəndəsi Markı Uzun Həsənin yanına ticarət və 
diplomatik münasibətləri genişləndirmək üçün göndərmişdi.  
Səfəvi dövlətinin hökmdarı I Təhmasib sənətkarlığın və ticarətin inkişafını genişləndirmək məqsədilə 
1565-ci ildə vilayətlərin hər birindən alınan 80 min tümənlik tamğa vergisini ləğv etdi. 
Şamaxıdan Rusiya, İran, Suriya ölkələrinə və İrəvan şəhərinə tranzit ticarət yolları gedirdi. 
XVI əsrdə Şamaxıda daimi İngiltərə-Moskva şirkəti təşkil edilmişdi. 
XVI  əsrdə  Cənubi Qafqazda ipək istehsalı  əsas yer tutmuş  və ticarətin hamısı  Şamaxı  və  Ərəşdə 
cəmləşmişdi. 
XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan Moskva dövləti, Avropa və Asiya ölkələri ilə iri miqyaslı xarici ticarət 
aparırdı. Azərbaycandan Moskva dövlətinə və digər ölkələrə parçalar, xalçalar, neft, duz, zəfəran, düyü, boyaq 
maddələri, soyuq silah ixrac edilirdi. Qızıl və gümüş  məmulatları, ləl-cəvahirat,  ədviyyat,  ətir və s. isə idxal 
edilirdi.  
Azərbaycan XVIII əsrin sonu, XIX əsrin  əvvəllərinə  qədər, yəni Azərbaycan Çar Rusiyası  tərəfindən 
işğal olunana qədər sərbəst vergi və gömrük siyasəti yetirmişdir. Vergi və rüsumların yığılması vəzifəcə naibin 
səlahiyyətə daxil idi.  
XVIII  əsrin sonu XIX əsrin  əvvəllərində Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda daşa fəal siyasət 
yeritməsi 1801-ci il Şərqi Gürcüstanın Rusiyaya birləşməsi ilə  nəticələndi. Rusiyanın niyyəti Azərbaycanı 
tutmaq idi. General Sisyanovun bu işğal planında ilk hədəf Car-Balakən oldu (1803-cü il). Sonra Gəncə xanlığı 
(1804-cü il), Qarabağ xanlığı (1805-ci il), Bakı xanlığı (1806-cı il), Quba xanlığı (1806-cı il), Talış xanlığı 
(1809-cı il) Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılır. 1804-cü ildə başlamış Rusiya-İran müharibəsi 1813-cü ilin 
oktyabr ayının 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Gülüstan 
müqaviləsi Azərbaycanın Rusiya və  İran arasında iki yerə bölünməsinin başlanğıcını qoydu. 1828-ci ildə 
bağlanan "Türkmənçay" myqaviləsindən sonra Azərbaysanın  şimal  ərazisi Rusiyanın, cnub ərazisi isə  İranın 
tərkibində qaldı. İndiyə qədər də bu tarixi haqsızlıq davam edir.  
Azərbaycanı  işğal edən Rus imperiyası  İran və Türkiyə ilə  həmsərhəd olan əraziləri tam nəzarətə 
götürmək üçün təcili tədbirlər planı hazırladı. Həmin tədbirlər planında Bakı şəhərində gömrükxananın açılması 
məsələsi də göstərilmişdir.  
Bakı şəhərində gömrükxana İmperator 1 Aleksandr tərəfindən Rusiya İmperiyası Senatına 25 yanvar (9 
fevral) 1807-ci il traixində təqdim olunmuş "Bakı şəhərində gömrükxananın təsis edilməsi barədə" 22,434 saylı 
Fərmanı ilə təsis edilmiş və Həştərxan gömrük dairəsinin tərkibinə daxil edilmişdi. 5 mart 1807-ci ildə Davıdov-
Voronçsov  İmperator Fərmanın surətini Bakı gömrükxanasına göndərmişdir.  Əldə etdiyimiz başqa bir arxiv 
sənəddə, artıq 1809-cu ilin Sentyabr ayında Bakı gömrükxanası "Bakı liman və sərhəd gömrükxanası" adlanırdı 
(Şəkil 3).  
"Gülüstan" (1813) və "Türkmənçay" (1828) müqavilələrindən sonra Azərbaycanda Rusiyanın gömrüklə 
bağlı  qərarları qüvvəyə mindi. Həmin vaxt Rusiya ərazisində 1811-ci ildə  qəbul olunmuş gömrük tarifləri 
qüvvədə idi. 
1813-cü ildə Bakı gömrükxanasında reyestr üzrə aşağıdakı gömrük kitablarında qeydiyyatlar aparılırdı: 
1) dəniz ilə gətirilən mallar və tutulan rüsumların yazıldığı kitab; 
2) quru yolu ilə gətirilən mallar və tutulan rüsumların yazıldığı kitab;  
3) dəniz ilə aparılan mallar və tutulan rüsumların qeydiyyatı kitabı; 
4) quru yolu ilə aparılan mallar və tutulan rüsumların qeydiyyat kitabı; 
5) dəniz gəmiləri ilə gələn sərnişinlərin qeydiyyat dəftəri; 
6) quru yolu ilə gələnlərin qeydiyyatının aparıldığı dəftər və s.  
5 mart 1815-ci ildə  İmperiyanın Maliyyə Nazirliyindən Bakı gömrükxanasına göndərilən 1533 saylı 
məktubda göstərilirdi ki, "1811-ci ildə qəbul olunmuş ticarət haqqındakı Əsasnamədə dəyişiliklər edilir və yeni 
maddələr  əlavə olunur". Bu əlavələr dəniz və quru sərhədlərindən qanunsuz yolla keçirilən malların məhv 
edilməsi ilə əlaqədar idi.  
Bakı gömrükxanası "Qafqaz və Zaqafqaziyada gömrük idarəetməsi barədə Əsasnamə”yə görə, 31 iyul 
1831-ci il tarixindən Zaqafqaziya gömrük dairəsinin tabeliyinə verilmiş və 1832-ci ildən etibarən “Bakı anbar 
gömrükxanası” adını almışdır.  
Bakı gömrükxanası 4 may 1847-ildə Zaqafqaziya Karantin  - Gömrük dairəsinin tabeliyində olan Bakı 
Karantin-Gömrük idarəsinə çevrilir.Qafqaz canişini – General-Feldmarşal Knyaz Baryatinski tərəfindən 31 mart 
1861-ci ildə  təsdiq edilmiş “Qafqaz və Zaqafqaziyada Karantin - gömrük hissəsinin yenidən təşkili və idarə 
edilməsi barədə  Əsasnamə”yə görə, Bakı Karantin - Gömrük idarəsi Bakı Karantin-Gömrük kontoruna 
çevrilmiş və yeni yaradılmış Bakı Karantin-Gömrük dairəsinə tabe edilmişdir. Bakı Karantin-Gömrük kontoru 
1-ci dərəcəli hesab edilməklə  bərabər, 18 ştat (rəis, karantin üzrə direktor-həkim, katib-xəzinadar, 2 rüsum 
yığan, nəzarətçi, tərcüməçi, gəmi baxıcısı və 10 gömrükxana yoxlayıcısı) ayrılmışdır. 

22 
 
Həmin  Əsasnamənin 4-cü paraqrafına görə Naxçıvan sahəsində  aşağıdakı gömrük təşkiləatları tabe 
edilmişdir: 
1. Naxçıvan Baş Karantin-gömrük Kontoru və Culfa Karantin gömrükxanası; 
2. Şərur Karantin-gömrük Zastavası - ikinsi dərəcəli; 
3. Ordubad Karantin-gömrük Zastavası - ikinsi dərəcəli; 
4. Ayırıcı karantin-gömrük Postları:  
Şahtaxtı postu; 
Naxçıvn postu; 
Ordubad postu; 
Aladərə postu; 
Bazar postu. 
5. Erivan Tranzit Postu. 
Əsasnamənin 5-ci paraqrafına görə Bakı Karantin-gömrük Dairəsi iki sahəyə ayrılır: 
1. Cəbrayıl - Erivan Quberniyasından İran sərhəddi boyu Astara çayına qədər olan məsafə buraya aid 
edilir; 
2. Bakı - Bakı Quberniyasının Xəzər dənizinin sahili boyu Astara çayından başlayaraq Dağıstan 
Vilayətinə qədər olan sərhəd məsafəsi buraya aid edilir.  
Cəbrayıl sahəsinə aşağıdakı gömrük təşkilatları daxil edilir: 
1) Cəbrayıl Karantin-gömrük Kontoru, ikinci dərəcəli; 
2) Biləsuvar Karantin-gömrük Zastavası, birinci dərəcəli; 
3) Ayırıcı karantin-gömrük Postları:  
Dağlıq Bəhramtəpə postu; 
Aslandüz postu; 
Maralyan postu; 
Xudafərin postu. 
Bakı sahəsinə aşağıdakı gömrük təşkilatları daxil edilir:  
1) Astara Karantin-gömrük Zastavası - birnci dərəcəli; 
2) Nizova Karantin-gömrük Zastavası - üçüncü dərəcəli; 
3) Karantin-gömrük Zastavası - üçüncü dərəcəli: 
Kür deltası zastavası; 
Salyan zastavası; 
Pereval zastavası; 
Lənkəran zastavası. 
4) Apşeron Daimi karantin-gömrük Postu; 
5) Bakı ayırıcı karantin-gömrük Postu. 
Yeni ərazilərin işğalı hesabına Rusiyanın iqtisadi İnkişaf potensialı artdığı üçün yeni təkmilləşdirilmiş 
“Gömrük tarifi” (1891) və “Gömrük nizamnaməsi” (1892) qəbul olundu. Yeni nizamnaməyə görə Rusiyanın 
Avropa və Asiya hissəsində gömrük işlərinin tənzimlənməsində vahid qaydalar tətbiq olundu. Eyni zamanda, 
sahil zonası və dəniz sahilindən 3 dəniz milində yerləşən sular da gömrük zonası elan edildi. 
XX  əsrin  əvvəllərində, Rusiya dövlətinin gəlirləri içərisində gömrük yığımları spirtli içkilərin 
ticarətindən əldə olunan gəlirlərdən sonra ikinci yeri tuturdu.  
1897-ci il dekabr ayının 8-də “Rusiyanın Avropa hissəsi və Qafqazda gömrük təşkilatlarının  ştatları” 
barədə qanuna əsasən Bakı Karantin - Gömrük kontoru Bakı Gömrük dairəsi idarə heyəti tabeliyində Bakı 
gömrükxanasına çevrilir və 1 iyun 1911-ci ildə Tiflisdəki Qafqaz Gömrük dairəsinin idarəçiliyinə tabe etdirilir. 
1911-ci ildən 1918-ci ilə qədər Bakı Gömrüyü Senat tərəfindən 21 yanvar 1911-ci ildə təsdiq edilmiş 
“Rusiya İmperiyası Gömrüklərinin Nizamnaməsi” əsasında fəaliyyət göstərmişdir. Bu dövrdə gömrükxana idxal 
və ixrac mallarının gömrük müayinəsini, gömrük rüsum və  yığımlarının tutulmasını, gömrük anbarlarında 
gömrük sərhədini keçən malların müvəqqəti saxlancını, malların keçirilməsinə  nəzarəti həyata keçirirdi. 
Gömrüyün funksiyalarına həm də, yoluxucu xəstəliklərin müəyyən edildiyi tədbirdə bütün sərnişinlərin və gəmi 
heyətinin sahildə müəyyən olunmuş müddətlərdə təcrid edilməsi də daxil idi.  
Azərbaycan Demokratik Respubllikasının (1918-1920-ci illər) vaxtında bu sahədə konkret bir iş 
görülməsə də, dövlətçilik baxımından bütün siyasi addımlar atılmışdı.  
Bütün vergi siyasətinə maliyyə naziri N. Yusifbəyli rəhbərlik etmişdir.  
1919-cu ilin martında F.Xoyski hökuməti istefa verdikdən sonra, N. Yusifbəyli Baş nazir (14 aprel 
1919) oldu. Nəsib bəy parlamentdə hökumətin yeni proqramı ilə  çıxış edərək, digər sahələrlə yanaşı qonşu 
dövlətlərlə ilk iqtisadi əlaqələr yaradılmasını da xüsusi qeyd etmişdir.  
Azərbaycan Respublikasının Hökuməti ölkənin iqtisadi dayanıqlığını  təmin etmək, daxili bazarını 
qorumaq və ölkəyə lazım olan malların qanunsuz çıxarılmasının qarşısını almaq sahəsində əməli işlərini davam 

23 
 
etdirirdi. 29 oktyabr 1919-cu ildə  tərtib olunmuş Azərbaycanın sərhəd mühafizəsinin sxematik xəritəsi çox 
önəmlidir. 
Birincisi, bu xəritə-sxemdə Azərbaycan Respublikasının həmin tarixə olan sərhədləri öz əksini 
tapmışdır. İkincisi, bu xəritə-sxemin ölkəni qonşu ölkələrlə, xüsusən də Ermənistan və Gürcüstanla olan sərhəd 
dəqiqləşdirilmələrində çox vacibdir. Nəzərə alsaq ki, Ermənistanın işğal etdiyi ərazilər yaxın tarix baxımından 
tamamilə Azərbaycan sərhədləri daxilində idi. Xəritə-sxemdəki  şərti işarələr  əsasında Gürcüstan, Ermənistan, 
İran və sahil zonasındakı açıq və qapalı  sərhəd zastavalarının və  nəzarət dəstələrinin məntəqələrini 
müəyyənləşdirmək olar. Gürcüstan sərhədi boyu olan sərhəd məntəqələri aşağıdakılardır: 
Açıq məntəqələr: 
1. Mazımçay; 2. Podarçay; 3. Souxçay; 4. İlginçay; 5. Bostim-Binə; 6. Çardaxlı; 7. Muğanlı; 8. Podar; 
9. Lələli; 10. Almalıq; 11. Gakürlü. 
Bağlı məntəqələr, yəni açılması planlaşdırılanlar: 
1. Qaraca Mirli; 2. Tarl-Delan; 3. Karaskım; 4. Aşağı Bayramlı; 5. Mula-Kulu; 6. Poylu; 7. Salahlı; 8. 
Aslanbəyli; 9. Qırmızı körpü. 
Maraqlı olan odur ki, Ermənistanla sərhəd boyu bütün sərhəd məntəqələri bağlı  şəkildə  nəzərdə 
tutulmuş, yəni sərhədboyu heç bir gömrükxana və gömrük postunun açılmaması  qərara alınmışdır. Sərhəd 
məntəqələri açılacaq kəndlərə diqqət yetirsək, onda bir çox məsələlər aydınlıq gətirə bilərik. Belə ki, indi 
Ermənistanla sərhəddə olan Kəmərli kəndi o zaman daha çox içəridə olmuşdur. 
Ermənistanla sərhəd boyu aşağıdakı məntəqələr yerləşirdi: 
1. Kəmərli 
2. Parazlı 
3. Qızıl Hacılı 
4. Əksi-Barı (Əskipara) 
5. Çaxmaxlı 
6. Hətəmağalı 
7. Əlibəyli 
8. Yuxarı Ağdam 
9. Aşağı Ağdam 
10. Eldar 
11. Şınıx-Ayrum 
12. Dilican 
13. Palad-Ayrum 
14. Mixaylovka 
15. Aşağı Saratovka 
16. Quşçu Dərəsi 
17. Böyük Məzrə 
18. Alagöl 
19. Arpa 
Xəritə-sxemdən göründüyü kimi, Naxçıvan Azərbaycandan ayrı deyildir və Ermənistanın İranla heç bir 
sərhədi yoxdur. General-qubernatorluq isə  Şuşa  şəhərində yerləşirdi. Naxçıvanın Türkiyə ilə  sərhədində 
Nuraşen (indiki Sədərək) məntəqəsi var idi. 
İranla sərhəd boyu aşağıdakı məntəqələr var idi: 
1. Alışarı 
2. Şahtaxtı 
3. Nehrəm 
4. Yayıcı 
5. Ordubad 
6. Culfa 
7. Əlidərə 
İranla sərhədboyu Bartazdan Astaraya qədər 25 məntəqə yerləşirdi ki, bunların çoxunda gömrükxanalar 
və gömrük postları nəzərdə tutulmuşdur. 
Xəzər dənizinin sahili boyu isə şimaldan cənuba qədər aşağıdakı mənbələr: 
1. Məhərrəmkənd 
2. Mixaylovka 
3. Qızıl-Burun 
4. Giləzi 
5. Yaşma 
6. Buzovna 

24 
 
7. Abşeron 
8. Zığ 
9. Bakı 
10. Duvanı 
11. Ələt 
12. Kür Burnu (Kür Kosa) 
13. Sara adası 
14. Lənkəran 
15. Şıx-Ağac 
Vaxtilə Azərbaycan Respublikasının sərhəd məntəqələri açdığı yerlərdə  təxminən 80 il sonra Dövlət 
Gömrük Komitəsinin rəhbərliyi gömrükxana və gömrük postları açdılar. 
 
Lakin 1920-ci ilin Aprel inqilabı bu siyasətin başa çatdırılmasına imkan vermədi.  
12 noyabr 1920-ci ildə  “İdxal və ixrac mallarının qəbulu, saxlanılması  və buraxılması” haqqında 
RSFSR XKS Dekret qəbul etdi ki, bu da 1924-cü ildə qəbul olunmuş SSRİ Gömrük Nizamnaməsinin hüquqi 
bazasını təşkil etmişdir.  
1921-ci ilin əvvəllərində Bakı gömrükxanasının strukturu aşağıdakı kimi idi:  
1) Dəftərxana;  
2) Müsadirə şöbəsi; 
3) Mühasibat; 
4) Gəmi kontoru.  
Azərbaycan, 1922-ci il 31 mart tarixli dekretə görə 8 gömrük ərazisinin birinə - Zaqafqaziya dairəsinə 
daxil edilmişdir.  
İlk “Gömrük Məcəlləsi” 1928-ci ildə hazırlanmış və qəbul olunmuşdur. Həmin vaxt bütünlükdə gömrük 
işlərinə 23 fevral 1922-ci ildən fəaliyyət göstərən Gömrük Tarif Komitəsi rəhbərlik edirdi.  
1929-cu ildən gömrükxanaların fəaliyyəti Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin və Xalq Komissarları Şurasının 
19 dekabr 1928-ci il tarixli müvafiq qərarı ilə tənzimləndi və əsas məsələlər kimi aşağıdakılar nəzərdə tutulurdu:  
a) sərhədi keçən sərnişinlərin, baqajların, yüklərin və  nəqliyyat vasitələrinin müayinəsi və onların 
buraxılması;  
b) xarici ticarət inhisarçılığı haqqında qanunun yerinə yetirilməsinə faktiki nəzarət;  
c) qaçaqmalçılığın müəyyən edilməsi və tutulması; qaçaqmalçılıq barədə işlərin həll edilməsi;  
ç) yük və  sərnişinlərin dövlət sərhədini keçdiyi anda gömrük rüsum və  yığımlarının hesablanması  və 
tutulması. 
1946-cı ilin əvvəlində Bakı gömrükxanasının strukturu genişləndirildi və aşağıdakı kimi oldu:  
1) Ümumi şöbə;  
2) Mühasibat;  
3) Məhkəmə - müsadirə şöbəsi;  
4) Yük şöbəsi;  
5) Poçt sərnişin şöbəsi;  
6) Gəmi şöbəsi.  
1955-ci ildə gəmi və yük şöbələri birləşdirilərək, vahid gəmi-yük şöbəsinə oldu, məhkəmə - müsadirə 
şöbəsi isə  bəzi funksiyalarını itirərək, qaçaqmalçılığa qarşı mübarizə qrupuna çevrildi. 1956-88-ci illərdə  də 
Bakı gömrükxanasının strukturunda, funksiyalarında, adında və tabeçiliyində bir sıra dəyişikliklər baş 
vermişdir.  
5 may 1964-cü ildə SSRİ Ali Soveti Rəyasət heyətinin Fərmanı ilə yeni “Gömrük Məcəlləsi” təsdiq 
olunmuş və bu məcəllə 1991-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir.  
İlk dəfə olaraq 1989-cu ilin birinci yarısında SSRİ Nazirlər Soveti yanında fəaliyyət göstərən Dövlət 
Gömrük Nəzarəti Baş İdarəsinin razılığı və onun əmri (17 saylı, 27 yanvar 1989-cu il) Azərbaycan ərazisində, 
bütün respublikaya nəzarət edən Respublika Gömrük İdarəsi yaradıldı. 
1991-ci ildə SSRİ-nin “Gömrük Məcəlləsi” və “Gömrük tarifi haqqında” qanunları qəbul olundu. Qəbul 
olunmuş yeni Məcəllənin müddəalarına görə, Dövlət Gömrük Nəzarəti Baş İdarəsi - Dövlət Gömrük Komitəsinə 
çevrildi. Eyni zamanda Gömrük-Tarif Şurası  və narkotik maddələrin dövriyyəsinə qarşı Beynəlxalq 
Koordinasiya (əlaqələndirmə) Şurası yaradıldı.