Dərsliyin elmi redaktoru: boil e. d., prof. Qasımov N. A, Rəyçilər: boil e. d., prof. Quliyev R. A

 

 
60 
Hüceyrə  membranının  hərəkəti  və  xaricə 
qatlanmaqla hüceyrəyə lazım olmayan maddələrin kənar 
edilməsi isə ekzositoz adlanır (şəkil 22).  
 
Bioloji menbranların funksiyaları: 
1.
 
Ayrıcı  funksiyası  –  hüceyrəni  xarici  mühitdən, 
nüvəni  sitoplazmadan,  orqanoidlərin  tərkibini 
onların mikromühitindən və s. ayırır. 
2.
 
Qoruyucu funksiyası – hüceyrənin daxili mühitini 
xarici faktorların ziyanlı təsirindən qoruyur. 
3.
 
Reseptor funksiyası – (bax səh.29 ). 
4.
 
Daşıyıcı  funksiyası  –  hüceyrəyə  maddələrin 
daşınması-endositoz,  maddələrin  hüceyrədən 
daşınması-ekzositoz. 
5.
 
Hüceyrəarası 
əlaqələrdə 
iştirak 
edir 
– 
hüceyrəarası 
əlaqələrin 
yaradılmasını 
və  
hüceyrələr arasında distant əlaqələni təmin edir.  
 

 
61 
 
 
Şəkil 22. Maddələrin  hüceyrə daxilinə (endositoz) 
və hüceyrədən xaricə (ekzositoz) daşınması. 

 
62 
 
                         Membranın nəql etmə mexanizmi 
 
İon kanallarının  (İK) hüceyrənin normal fəaliyyətində 
əhəmiyyəti  çox böyükdür. Onlar hüceyrə ilə xarici 
mühit arasında maddələr, enerji və məlumat 
mübadiləsinin saxlanmasında iştirak edirlər. Məsələn, 
ion kanalları  sinir və əzələ hüceyrələrində oyanma, 
tormozlanma, xarici siqnalların qəbulu və onlara cavabı  
uyğun reseptorlarla birlikdə təmin edirlər (Şəkil 23). 
Bilavasitə İK- ı oyanmanı oyanmış neyronlardan 
sinaptik ötürmə ilə digər hüceyrələrə  
 
       
  
 
        
Şəkil 23. Membranın nəql etmə mexanizmi 
 
 
 

 
63 
verirlər. Ümumiləşdirərək demək olar ki, orqanizmdə ən 
mühüm  fizioloji  proseslər  ion  kanalları  ilə  başlayır  , 
davam  edir  və  reallaşır.  Membranın  ion  kanalları 
ionların  hüceyrəyə  və  hüceyrədən  xaricə    hərəkətini 
təmin  edən  müxtəlif  diametrli  kiçik  zülal  borulardan  
ibarətdir.  İonların  ion  kanalları  ilə  hərəkəti  hüceyrə 
daxilində  və  xaricində  ion  qatılığının,  membranda  isə 
elektrik  potensialının  dəyişməsinə  səbəb  olur.  İK-dan 
başqa  plazmatik  membranda  müxtəlif  maddələrin 
daşınmasında iştirak edən digər nəqledici sistemlər var. 
Belə ki, maddələrin daşınmasında xüsusi zülallar və ya 
translokazalar  iştirak  edir.  İK-dan  fərqli  olaraq 
translokazalar 
maddələrin 
daşınma 
prosesində 
konfarmasion  dəyişikliklərə  uğrayırlar.  İK-nı  ətrafında 
zülal  “saplar”  yerləşmiş  “dəlik”  və  ya  “məsamə”  kimi 
qəbul  etmək  olar.  Bu  məsamələr  təsirdən  asılı  olaraq 
müəyyən  qədər  genişlənə  və  ya  darala  bilər.  Kanallar 
müxtəlif  quruluşa  və  formaya  malik  olduqları  üçün 
fərqli  keçiricilik  intensivliyinə,  tənzimlənmə  və 
tənzimləmə  mexanizminə  malikdirlər.  İon  kanalları  – 
inteqral  zülallardan  təşkil  olunmuş,  hüceyrə  ilə  mühit 
arasında ( hüceyrəarası sahə ) K
+
, Na
+
, H
+
, Ca
+
, Cl
+
  və 
həmçinin  su  molekullarının  keçiriciliyini  təmin  edir. 
Membranda akvaporin adlanan su kanalları mövcuddür. 
Bunları  ion  kanalları  adlandırmaq  olmaz.  Akvaporin  – 
zülal  kanallar  silindrik  qurluşa  malikdir,  ionlar  üçün 
keçirici  olmayan    bu  kanallar  vasitəsi  ilə  ancaq  su 
molekulları keçə bilir. 

 
64 
PLAZMATİK  MEMBRANIN   İXTİSASLAŞMIŞ    
QURULUŞ  VAHİDLƏRİ 
 
Bir  çox  heyvan  hüceyrələrinin  plazmatik 
membranları  müxtəlif  çıxıntılar  əmələ  gətirirlər.  Çox 
vaxt  həmin  mürəkkəb  çıxıntılar  sitoplazmanın  xüsusi 
quruluş  vahidləri  olan  mikroborular,  mikrotükcüklər, 
fibrillər daha mürəkkəb quruluşlu kirpiklər, qamçılar və 
s. əmələ gətirirlər. 
Mikrotükcüklər  ən  çox  böyrək  və  bağırsaq  epiteli 
hüceyrələrində rast gəlir, onlar silindirşəkilli olub, üzəri 
membranla  ötürülmüş  olur.  Mikrotükcüklərin  qalınlığı 
100 
nm 
olur. 
Müxtəlif 
tipli 
hüceyrələrdə 
mikrotükcüklərin  sayı  və  uzunluğu  müxtəlif  olur. 
Bağırsaq  epitelisində  hər  hüceyrədə  3000-ə  qədər 
mikrotükcüklər  olur.  Mikrotükcüklər  arasındakı  dar 
sahə  və  qalın  qlikokaliks  membranda  özünə  məxsus 
ələk  əmələ  gətirir  ki,  buradan  da  sorulma  prosesində 
müxtəlif maddələr keçir.  
Bir  çox  toxumalarda  mikrotükcüklərin  sayı  və 
ölçüsü  hüceyrənin  həyat  fəaliyyətinin  müxtəlif 
dövrlərindən  asılı  olaraq  dəyişir.  Məsələn,  qalxanvari 
vəzi  hüceyrələrinin  sakitlik  dövründə  mikrotükcüklərin 
sayı  az,  ölçüsü  kiçik  olur,  lakin  vəzin  fəallaşması, 
intensiv hormon ifraz etdiyi və onu qana ötürdüyü vaxt 
onların  ölçüsü  böyüyür  və  sayı  artır.  Mikrotükcüklərin 
hüceyrədə  rolu  dəqiq  öyrənilməsə  də,  məlumdur  ki, 
onlar  hüceyrənin  sorulma  sahəsini  artırır.  Bu  xüsusilə 
sorulma  funksiyasını  yerinə  yetirən  hüceyrələrdə  daha 
çox  rast  gəlinir.  Məsələn:  bağırsaq  epitelisində  1  mm
2
 

 
65 
membran sahəsində 
8
10
2

 mikrotükcük olur. Plazmatik 
membran  çıxıntılarından  ən  geniş  yayılanı  kirpik  və 
qamçılardır.  Kirpik  və  qamçılar  da  membranla  örtülü 
olur.  Kirpiyin  diametri  200  nm,  uzunluğu  isə  20  mkm 
olur.  Hüceyrədə  kirpiklərin  miqdarı  dəyişkəndir.  Əgər 
kirpik  təkdirsə  və  iridirsə  o  qamçı  adlanır.  Onun 
uzunluğu 2 mkm-dən 2 mm-ə qədər ola bilər.  
Kirpik  və  qamçılar  heyvan  hüceyrələrində  geniş 
yayılmışdır.  İnfuzorda  hər  hüceyrədə  yüzlərlə  və 
minlərlə kirpik olur. Onlar hərəkət funksiyalarını yerinə 
yetirirlər.  Bitkilərdə  onlar  erkək  cinsi  hüceyrələrində 
rast  gəlir.  Çılpaqtoxumlu  və  Örtülütoxumalarda  kirpik 
və qamçılar olmur.  
Kirpik 
və  qamçıların  quruluşu,  vəzifələri 
hüceyrələrin xüsusi orqanoidləri bəhsində verilmişdir.  
 
SİTORESEPTOR ANLAYIŞI 
 
Reseptorlar-kimyəvi  təbiətinə  görə  hüceyrədə 
müəyyən  spesifik  funksiyalar  yerinə  yetirən  xüsusi 
zülallardır.  Onlar  hüceyrənin  səthində,  sitoplazmada, 
nüvədə  yerləşərək  hormonlar  neyromediatorlar,  böyümə 
faktorları,  sitokinlər  və  ya  hüceyrənin  təsirinə  digər 
xarakterik 
reaksiyalar 
göstərirlər. 
Özlərinin 
lokalizasiyasından  asılı  olaraq  onları  iki  yerə  bölmək 
olar:  səthi  reseptorlar  və  hüceyrədaxili  reseptorlar. 
Hüceyrədaxili  reseptorlar  sitoplazmatik  və  nüvə 
reseptorlarına 
bölünürlər. 
Səthi 
reseptorlar 
sitomembranın  xarici  zülallarından  və  qlükokaliksdən 
yaranırlar.  Onlar  polyar    liqandlar  (hormonlar, 
neyromediatorlar, böyümə faktorları və s.) üçün nəzərdə 

 
66 
tutulub  hüceyrə  daxilinə  keçə  bilmirlər,  öz  təsirlərini 
xarici  reseptorlarla  və  ikinci  ötürücü  vasitələrlə 
göstərirlər.  Reseptorlar  funksiyalarına  görə  katalitik 
reseptorlara,  ion  kanalları  ilə  əlaqəli  olan  reseptorlara, 
K-  zülalarla  əlaqəli  olan  reseptorlara  və  sitoskeleti 
hüceyrəkənarı  matrikslə  əlaqələndirən  reseptorlara 
bölünürlər. 
 

 
67 
Yağda  həll  olan  siqnallar,  məsələın  hormonlar  və  bəzi 
vitaminlər  sadəcə  olaraq  membrandan  diffuziya  edə 
bilirlər.  Onların  reseptor  zülalları,  adətən  hüceyrə 
daxilində olur. Əksinə, siqnalların böyük əksəriyyətinin 
liqandı  suda  həll  olan  komponentlər  və  ya  fiziki 
təsirlərdir,  ona  görə  də  onlar  membranın  lipid 
təbəqələrini kəsib hüceyrə daxilinə keçə bilmirlər. Buna 
görə  də  onların  reseptorları  membrana  sarınmış  olurlar 
və hüceyrə səthi reseptorları adlandırılır. Hüceyrə səthi 
reseptorları  zülal  molekulları  olub  üç  rayondan  təşkil 
olunmuşlar:  (1)  transmembran  spiral  rayon;  (2) 
hüceyrəxarici  ilgəklər;  və  reseptorun  N-sonluğu  (3) 
hüceyrədaxili  sitoplazmatik  ilgəklər  və  reseptorun  C-
sonluğu. 
Bu 
zülallar 
hüceyrəxarici 
ilgəklərlə 
liqandlardan  alınmış  siqnalları  hüceyrə  daxilinə  ötürür 
və  hüceyrədaxili  ilgəklərlə  siqnallar  ilkin  siqnal 
mesencerlərinə (vasitəçilərinə) ötürülür . 
 
Şəkil 24. Hüceyrə səthi reseptorlar.Bu reseptorlar membrana 
sarınaraq hüceyrə xaricində olan siqnalları təyin edib onları 
hüceyrə daxilinə ötürürlər. 

 
68 
Hərçənd ki, hüceyrə səthi reseptorlar siqnalları qəbul 
edib hüceyrə daxilində ötürmək yollarına görə 
fərqlənirlər, amma bütün eukariotik reseptorlar əsasən 
üç fərqli böyük ailəyə bölünürlər:  
1. İon kanalları ilə əlaqəli reseptorlar; 
2. G-zülallarla əlaqəli reseptorlar; 
3. Fermentlə əlaqəli reseptorlar.  
İon  kanalları  ilə  əlaqəli  reseptorlar  bir  qayda  olaraq 
kimyəvi  siqnalları  elektrik  siqnallarına  çevirir.  Bunlar 
çox  tez  təsir  göstərən  siqnal  yoludur,  yəni  liqandın 
verdiyi  qıcığa  qarşı  cavab  milli-saniyədən  az  müddətə 
hazırlanır.  Kimyəvi  siqnallar  neyrotransmitterlər 
şəklində ion kanalları ilə ötürülür, bu zaman membranın 
hər iki tərəfində membran potensiallarının dəyişməsi ilə 
elektrik  yükündə  voltaj  fərqi  yaranır.  Bir  qayda  olaraq 
bu, neyrotransmitterlərin reseptora birləşdiyi zaman baş 
verir, 
nəticədə 
yaxınlıqdakı 
ion 
kanallarının 
quruluşunun  dəyişilməsi  ilə    Na
2+
,  K
+
,  Ca
2+
,  və  ya  Cl
−
 
ionlarını  membrandan  keçməsi  tənzimlənir.  İon 
axınındakı  dəyişilmələr  isə  öz  növbəsində  yaranmış 
voltaj  fərqinin  köməyi  ilə  sinir  impulsu  yaradır  (Şəkil 
24) 
 
Şəkil 25. İon kanalları ilə əlaqəli reseptorlar 

 
69 
 
G-zülallarla  əlaqəli  reseptorlar,  siqnal  reseptordan 
daxili  mesencerlərə  (vasitəçilərə)  ötürülür.  Bunlar  ən 
çox müxtəlifliyə malik olan reseptorlar ailəsidir, güman 
olunur  ki,  bu  ailənin  nümayəndələrinin  sayı  mindən 
artıqdır.  Bunlara  müxtəlif  tipli  reseptorlar  o,  cümlədən 
görmə  reseptorları,  adrenargik  və  başqa  hormonal 
reseptorlar, odorant (iy və dad bilmə) reseptorlar və sair 
aiddirlər.  Bu  ailəyə  daxil  olan  bütün  reseptorlar  7 
transmebran  spirala,  üç  hüceyrəxarici  ilgəyə  və  N-
terminal  ilgəyinə  və  üç  hüceyrədaxili  ilgəyə  və  C-
sonluq  ilgəyinə  malikdirlər.  Bu  ailənin  bütün 
nümayəndələri N-sonluğa yaxın zonada 1-dən 3-ə qədər 
qlikozilləşmə  saytına  malikdirlər.  Reseptor  zülalın 
qlikozilləşməsi  guman  olunur  ki  onun  membranda 
stabilliyini  artırır.  Çox  geniş  müxtəlifliyə  malik  olan 
kimyəvi  və  fiziki  siqnalllar  bu  reseptorlarla  qəbul 
olunur.  Bu  zaman  liqand  reseptorun  hüceyrəxarici 
ilgəkləri  ilə  (məsələn  adrenargik  reseptorlarda  olduğu 
kimi)    və  ya  transmembran  spiralda  olan  piqment 
molekulu  ilə  (məsələn  rodopsinlərdə  olduğu  kimi) 
əlaqədə 
olaraq 
reseptorun 
konformasiyasında 
dəyişikliyə  səbəb  olur.  Bu  dəyişiklik  siqnalın 
hüceyrədaxili ilgəklərlə yaxınlıqda, membrana birləşmiş 
birinci  siqnal  mesencerinə  (vasitəçisinə)  –  quanin 
nukleotid  birləşdirən  heterotrimer  zülala  (G-zülal) 
ötürülməsinə  səbəb  olur.  G-zülallar  bir  α  subvahiddən 
və 
bir-birindən 
ayrılmayan 
heterodimer 
β,γ-
subvahidlərindən  təşkil  olunmuş  heterotrimerdirlər. 
Qeyri-aktiv  vəziyyətdə  G-zülalın  α-subvahidi  GDP 

 
70 
birləşmiş  vəziyyətdə  olur.  Reseptorla  fəallaşmış  G-
zülalda α-subvahid GDP-ni buraxıb GTP ilə birləşir ki, 
bu  da  onun  β,γ-dimerdən  ayrılmasına  səbəb  olur  və 
ayrılmış  α-GTP  reseptordan  alınmış  siqnalı  ikinci 
mesencerlərə 
(vasitəçilərə) 
ötürür 
(Şəkil 
25). 
Quruluşuna  görə  bu  tipli  siqnal  zülalları  bakteriyalarda 
da tapılmışdır. 
 
Şəkil 26. G-zülallarla-əlaqəli reseptorlar 
 
Fermentlə  əlaqəli  reseptorlar    biokimyəvi  fəallığın 
artmasında  iştirak  edir.  Bu  tip  reseptorlar  adətən  boy 
faktorları  ilə  verilən  siqnalların  ötürülməsində  iştirak 
edirlər və bu siqnallara cavab reaksiyasının hazırlanması 
kifayət  qədər  yavaş  gedir.  Çün  ki,  bu  reseptorlara 
hüceyrə 
daxilinə 
ötürülən 
siqnallar 
müxtəlif 
proteinkinazalar  sırasından  keçərək  hüceyrə  nüvəsinə 
ötürülür  və  nəticə  isə  siqnala  cavab  olaraq  genetik 
informasiyanın 
ekspressiyasına 
transkripsiya 
səviyyəsində nəzarət olunur. Bu ailəyə daxil olan bütün 
reseptor  zülallar  ancaq  bir  transmembran  spirala  və 

 
71 
böyük hüceyrəxarici və böyük hüceyrədaxili domenlərə 
malikdirlər.  Hüceyrədaxili  domen  özü  proteinkinaza 
aktivliyinə  malikdir  və  hədəf  zülalada  (mesencerdə) 
tirazin  qalıqlarının  fosforlaşmasını  kataliz  edir. 
Fosforlaşma  zamanı  bu  reseptorlardan  bəziləri  ATP 
bəziləri  isə  GTP  istifadə  edirlər  (Şəkil  26).  Bu  tip 
reseptorlar  siqnal  ötürərkən  membranda  homodimer 
əmələ  gətirirlər,  amma  bəzən  bunlar  trimerlər 
pentamerlər  və  heksamerlərə  qədər  cütləşirlər,  məsələn 
apoptozun tənzimlənməsində olduğu kimi.  
 
 
Şəkil 27. Fermentlə-əlaqəli reseptorlar 
 
 
 
Məlum  olduğu  kimi  qlükokaliks  bir  neçə  mono 
(oleqo) saxarid sahələrdən ibarət olan xüsusi, antenalar, 
yaradır.  Bu  sahələr  müxtəlif  kimyəvi  maddələrlə  əlaqə 
yarada bilir. Antenalar müxtəlif xarici siqnalları: hormon 
molekullarını,  neyromediotorları,  böyümə  faktorlarını, 
sitokinləri  yad  genetik  maddələri  və  s.  tanıya  bilir. 
Reseptor  zülallar  və  karbohidrat  sahələr  adətən 
fermentlərlə (katalik reseptorlar) bağlı olur. 

 
72 
Belə  reseptor  zülallar  reseptor  və  katalitik  sahələr 
daşıyırlar.  Məsələn,  proteinkinazalardan  Tirozinkinoza. 
Bu fermentlər hüceyrədaxili zülalları fəallaşdırır, bu da 
ikinci əlaqələndiricinin (messencer ) yaranmasına  səbəb 
olur, nəticədə xarici siqnallar hüceyrəyə ötürülərək onun 
metabolizmini dəyişir, mübadilə prosesi, sekret  sintezi 
güclənilir  və  ya  zəifləyir.  Bu  şəkildə  insulin,  boyatma 
faktoru  reseptorları  və  s  qurulub
 
(Şəkil  27).  Membran 
reseptorları 
müəyyən 
ionlar 
üçün 
membranın 
keçiriciliyini  dəyişə  bilər,  bu  da  elektrik  impulsunun 
formalaşmasına  səbəb  olur.  Bunlar  ion  kanalları  ilə 
bağlı olan reseptorlar adlanır. 
Reseptorlar 
həmçinin 
hüceyrəyə 
müxtəlif 
mollekulların  daxil  olmasına  nəzarət  edir  və  hüceyrə 
kənarı  matriksi  sitosklet  komponentləri  ilə  birləşdirir 
(hüceyrəxarici 
matriksi 
sitoskletlə 
əlaqələndirən 
reseptorlar).  Bu  reseptorlara  inteqrinləri  misal 
göstərmək olar. 
İnteqrinlər-transmembran 
zülallarıdır, 
onlar 
hüceyrəxarici  matriks  molekullarını  (əsasən  fibropektin 
və  laminin)  qəbul  edirlər.  Fibropektin  öz  növbəsində 
hüceyrə  kənarı  matriksin  digər  molekulları  ilə 
(fibrin,kollagen,qeparin  və  s.)  inteqrin  isə  bir  sıra 
zülallar  vasitəsilə  sitoskletlə  əlaqə  yaradır.  Beləliklə, 
hüceyrə 
kənarı 
matriksin 
təsiri 
sitosklet 
komponentlərinə  ötürülə  bilir.  Bu  növ  reseptorların 
qıcıqlanmasından  membranaltı  qatın  vəziyyəti  dəyişə 
bilər,  nəticədə  hüceyrə  hərəkətə  başlayır,  habelə 
ekzositoz, lendositoz və başqa fəaliyyət növləri fəallaşır. 
Səthi reseptorların xüsüsi növü zülallarla bağlı olan 
reseptorlardır.  Bu  transmembran  zülallar  ion  kanalları 
ilə  ya  da  müəyyən  fermentlər  ilə  əlaqəli  ola  bilər. 

 
73 
Zülalları  ilə  bağlı  olan  bu    reseptorların  iki  sahəsi  var: 
Siqnal  molekulları  ilə  əlaqəsi  olan  reseptor  hissə  və 
zülalların a,b,c hissələri ilə əlaqədar olan hissəsi. 
Siqnalla  aktivləşmiş  reseptor  (məsələn β- və  ya  α-
adrenorqik  reseptorlar)  Gα
s
  və  ya  Gα
i
  zülalla  əlaqədə 
olub  onu  aktiv  vəziyyətə  gətirir.  Aktivləşmiş  Gα
s
-GTP 
yaxınlıqda 
olan 
transmebran 
adenilatsiklazanı 
fəallaşdırır,  sonuncu  isə  ATP-dən  ikinci  mesenceri 
3’,5’- cAMP
 sintez edir. cAMP-nin artması cAMP-asılı 
olan  proteinkinazanı  (proteinkinaza-A  və  ya  PKA) 
fəallaşdırır.  PKA  isə  siqnalı  bir  neçə  istiqamətdə  ötürə 
bilir. 
Bunlara 
biri 
siqnalın 
Ca
2+
-kalmodulinlə 
ötürülmədir,  bu  hüceyrənin  sitoplazması  daxilndə  baş 
verir.  Ca
2+
-kalmodulin  ion  kanallarını  fəaliyyətində  də 
iştirak  edir,  məsələn  ürək  əzələlərinin  yığılmasında 
əhəmiyyətli  olan  Ca
2+
  kanalının  fəaliyyətində.  Digər 
siqnal  yolu  isə  PKA-dan  β-arrestin  vasitəsi  ilə  siqnalın 
nüvəyə  ötürülməsidir.  Bu  zaman  β-arrestin  öz  yolunda 
c-Jun-kinaza  kaskadını  aktivləşdirir.  Digər  tərəfdən  β-
arrestin  c-Src  proteinkinazasını  aktivləşdirir,  sonuncu 
isə  MAP-kizaza  kaskadının  aktivləşməsinə  səbəb  olur. 
C-Jun  kinaza  və  MAP-kinaza  kaskadlarıı  isə  bir  sıra 
əsas  transkripsiya  faktorlarının  fosforlaşmasına  səbəb 
olurlar.  
 Siqnal  molekulu  ilə  bağlanandan  sonra  zülal 
siqnalı sitolemma  ilə  əlaqəli  olan  fermentə  ötürür  ki, o 
da  öz  növbəsində  ikinci  ötürücü  3`,5`-tsiklik 
adenizinmonofosfat  sintez  edir.İkinci  ötürücü  rolunda 
həmçinin kalsium molekulları da iştirak edə bilər. 
Zülallarla bağlı reseptorlar vasitəsilə əksər hormon 
və neyromediatorların hüceyrəyə təsiri baş verir. 

 
74 
Hüceyrədaxili  reseptorlar  hüceyrənin  daxilində-
hialoplazmadan 
orqonoidlərin 
membranında 
(sitoplazmatik 
reseptorlar), 
və 
nüvədə 
(nüvə 
reseptorları) yerləşirlər. 
Onlar  polyar  olmayan  hormonlar  və  başqa  bioloji 
fəal  maddələr  üçün  nəzərdə  tutulub,  (steroid  və  tireoid 
hormonları) asanlıqla hüceyrə daxilinə diffuziya edirlər. 
Hüceyrədə  nüvə  reseptorları  funksiyasına  görə  xüsusi 
ilə seçilirlər. Onlar steroid,tireoid hormonları və vitamin 
D-3-lə  bağlı  olur.  Belə  reseptorların  molekulları  iki 
sahədən  ibarət  olur:  hormonlarla  rabitəyə  girə  biləcək 
sahə və nüvədəki  DNT–nin xüsusi sahələri ilə qarşılıqlı 
təsirdə ola bilən sahə. Nüvə reseptorlarını transkripsiya 
faktorları  adlandırmaq  olar.  Onlardan  bəzilərini 
protoonkogenlər 
hədəf  orqanların  hüceyrələrinin 
differensasiyası  və  hüceyrəarası  əlaqələri  idarə  edən 
normal genom  genlərinə aid etmək olar. 
Protoonkogenlərdə  baş  verən  somatik  mutasiyalar 
nəticəsində 
hüceyrələrin 
bədxassəli 
hüceyrələrə 
çevrilmə ehtimalı var. 
Hüceyrə  daxili  reseptorlar  həmçinin  orqonoidlərin 
membranlarında 
yerləşə 
bilərlər, 
məsələn: 
mitoxondirlərin  membranlarında  tireoid  hormonlara 
həssas  reseptorlar yerləşir. 
Ümumiyyətlə  səth  reseptorların  fəaliyyətini 
işıqlandırmaq  üçün  hüceyrə  adqeziyası  anlayışında 
geniş istifadə edilir. 
Aqdeziya  -  bir-birini  tanıyan  hüceyrələrin  hüceyrə 
və 
hüceyrəxarici 
matriksdə 
yerləşən 
spesifik 
qlikoproteinlərin qarşılıqlı təsir prosesidir. Belə hallarda 
əgər qlükoproteinlər birləşmə əmələ gətirərsə, adqeziya 
baş  verər  və  sonra  hüceyrəarası  yaxud  hüceyrə  və 

 
75 
hüceyrəxarici  matriks  arasında  möhkəm  əlaqələr 
formalaşacaq.  Bütün  hüceyrə  adqeziya  molekullarını 
beş sinfə bölmək olar. 
1.
 
Kadqerinlər- 
bunlar 
transmembran 
qlükoproteidləridir, 
adqeziya 
üçün 
kalsium 
ionlarından istifadə edirlər. Kadqerinlər sitoskletin 
qurulmasına  və  hüceyrələrin  digər  hüceyrələrlə 
əlaqə yaratmasına cavabdehdirlər. 
2.
 
İnteqrinlər-hüceyrəkənarı 
matriksin 
zülalları 
(fibropektin,  laminin  və  s.)  üçün  membran 
reseptorlarıdır. İnteqrinlər hüceyrədaxili zülalların, 
vinkulin,  x-aktinin  vasitəsi  ilə  hüceyrəkənarı 
matriksi  sitoskletlə  birləşdirirlər.  Onlar  hüceyrə-
hüceyrəkənarı 
və 
hüceyrələrarası 
adqeziya 
molekulları kimi fəaliyyət göstərirlər. 
3.
 
Selektinlər-damarlarda  leykositar-  endotel  əlaqəni 
və  leykositlərin  damar  divarlarından  toxumalara 
keçməsini təmin edir. 
4.
 
İmmunoqloblinlər  –  bu  molekullar  immun 
reaksiyalarda, 
embriogenezdə 
və 
yaraların 
sağalmasında mühüm rol oynayırlar. 
5.
 
Hominq-molekulları 
limfositlərin 
endotellə 
əlaqələrini 
təmin 
edir, 
onların 
immun 
reaksiyalarına, cavabdeh olan orqanlara daşımasını 
və  məskunlaşmasını  həyata  keçirirlər.  Beləliklə, 
adqeziya  prosesi  ümumi    bioloji  proseslərin,  yəni 
embriogenez,  immun  reaksiyaları,  böyümə, 
regenerasiya və s. normal gedişi üçün çox vacibdir. 
Onlar  həmçinin  hüceyrədaxili  və  toxuma 
homeostazının 
tənzimləməsində 
böyük 
rol 
oynayırlar. 

 
76 
 
HÜCEYRƏNİN  KİMYƏVİ  VƏ 
FİZİKİ-KİMYƏVİ  TƏŞKİLİ 
 
Hüceyrədaxili  quruluş komponentlərinin dəqiq «iş 
bölgüsü»  mövcuddur.  Məsələn,  mitoxondridlərdə  üzvü 
maddələr  oksidləşir  və  ATF  (adenozintrifosfat  turşusu) 
əmələ  gəlir,  ribosomlarda  zülal  sintez  olunur,  nüvədə 
DNT  (dezoksiribonuklein  turşusu)  toplanır,  fəaliyyət 
göstərir,  xüsusi  ferment  sistemi  işləyir  və  s.  Bu 
reaksiyaların  nəticəsində  hüceyrəyə  xas  olan  zülallar 
sintez  edilir,  həmin  xassə    hüceyrədən  hüceyrəyə 
ötürülür  və  s.  Ona  görə  də  hüceyrə  daxili  vahidlərin 
özləri  kimyəvi  xüsusiyyətlər  daşıyırlar.  Kütləvi 
ədəbiyyatda  hüceyrəni  zavoda  və  ya  laborotoriyaya 
bənzədirlər 
ki,  burada  eyni  zamanda  minlərlə 
reaksiyalar  gedir.  Xarici  mühitdən  fasiləsiz  olaraq 
maddələr  hüceyrələrə  daxil  olur,hüceyrədə  kimyəvi 
dəyişikliyə  uğrayır,  hüceyrə  tərəfindən  istifadə  olunur, 
hüceyrənin  həyat  fəaliyyəti  proseslərində  alınan 
məhsullar isə hüceyrə tərəfindən xarici mühitə ötürülür.  
Hüceyrənin    bir  yerində    maddələr    dərin  kimyəvi 
dəyişikliyə  uğrayır,  parçalanır,  digər  yerində  sadə 
molekulalardan mürəkkəb  maddələr sintez olunur və s.  
Deyilənlərdən  aydın  olur  ki,  hüceyrələrdə  gedən 
prosesləri  öyrənmək  üçün,  hüceyrənin  kimyəvi  tərkibi 
ilə  tanış  olmaq    lazımdır.  Adətən  hüceyrənin  kimyəvi 
tərkibinin öyrənilməsi  sahəsi hüceyrənin biokimyası və 
ya  biokimyəvi  sitologiya  sahəsi    adlanır.  Biokimyəvi 

 
77 
sitologiya ümumi biokimyadan təşəkkül edir və onunla 
sıx surətdə əlaqədardır. 
Biokimyanın  inkişafının  ilk  mərhələlərində 
hüceyrənin  kimyəvi  tərkibinin    öyrənilməsi  üçün  ya 
bütün  orqanizm  və  ya  da  iri  bir  toxuma  hissəsi 
götürülüb  kiməyvi  cəhətdən  analiz  edilirdi.  Elmin  ilk 
inkişaf  mərhələlərində    bir  sıra  qiymətli  faktlar 
toplanmasına baxmayaraq, sonradan məlum oldu ki, bu 
cür  tədqiqat nəticəsində hüceyrənin  sırf kimyəvi təbiəti  
haqqında  fikir  söyləmək    çətin  olur.  Çünki  toxumada 
müxtəlif  hüceyrələrin  kimyəvi    tərkibinin  qarışığı  
analiz edilirdi. Tədricən elə üsullar işlənib hazırlandı ki, 
onlar  hər  bir    hüceyrənin  ayrılıqda  kimyəvi  təbiətini  
öyrənməyə imkan verdi. Bu cəhətdən insulinin kəşfi və 
mədəaltı  vəzidən ayrılması tarixi çox maraqlıdır. Hələ 
çoxdan məlum idi  ki, mədəaltı vəzi insulin adlı hormon 
sintez edir. Lakin onu  mədəaltı  vəzindən ayırıb almaq 
cəhdləri  həmişə  uğursuzluqla  nəticələnirdi.  Buna  səbəb 
o  idi  ki,  insulin  ekstraktı    almaq  üçün    bütöv  mədəaltı 
vəzi  götürürdülər.    Mədəaltı  vəzi  isə  məlum    olduğu 
kimi  insulindən  başqa  digər  zülalları,  o  cümlədən 
insulin    parçalayan  tripsin  fermenti də sintez  edir.  Ona 
görə  də  təmiz    insulin  almaq  mümkün  olmurdu. 
Sonralar  sitoloq  və  histoloqların    birgə  səyi  ilə  yeni 
doğulmuş  heyvanların  mədəaltı  vəzisindən  istifadə 
edilirdi.  Belə  ki,  yeni  doğulmuş  heyvanların    mədəaltı 
vəzisindən hələ tripsin ifraz edən hüceyrələr fəaliyyətdə 
olmur.  Beləliklə,  şəkər  xəstəliyinin  müalicəsində 
istifadə  edilən  fəal  insulin  ayrıldı.  Beləliklə, 
biokimyaçılar  toxumaların  analizindən    hüceyrələrin 

 
78 
kimyəvi  analizinə  keçdilər.  Hüceyrənin  kimyəvi 
tərkibinin  öyrənilməsi    üçün  yeni  mikroüsullar  işlənib 
hazırlandı. 
Mikroskop 
biokimyaçıların 
əsas 
cihazlarından  birinə  çevrildi.  Beləliklə,  tədricən  nəinki 
ayrı-ayrı  hüceyrələrin  kimyəvi  tərkibi,  hətta  ayrı-ayrı 
hüceyrə  komponentlərinin  də  kimyəvi  tərkibini 
öyrənmək mümkün olmuşdur.