Ġdeya və layihə müəllifi

vəziyyətində, çıl-çılpaq, ac-susuz toplaĢmıĢ insanlar Sumqayıtdan, Bakıdan və 
Gəncədən  qovulan  ermənilərdir.  Moskvanın  bu  haqsızlığı  indiyə  qədər  də 
mənim yadımdan çıxmır. 
Mincivanda  düz  10  gün  stansiyada  qaldıq.  On  gündən  sonra  kəndə 
qayıtmağımıza  icazə  verdilər.  Gedib  kənddə  evimizi  tar-mar  gördük.  Nə  mal-
heyvandan, nə ev əĢyalarından, nə də mebellərdən əsər-əlamət qalmamıĢdı. 
 
Qafan rayon sakini Fərzalı Bəhramovun söylədikləri 
 
Qafan  erməniləri  1988-ci  ilin  aprel  ayından  etibarən  küçələrdə  toplaĢıb, 
millətçi-daĢnak  Ģüarları  səsləndirirdilər.  Bir  həftədən  sonra  "ġəhər  və  Rayon 
Sovetləri binasının qarĢısında Mədənçilərin mədəniyyət sarayı"-nın yanında, böyük 
meydanda izdiham çalxalanırdı. 
Əsas  Ģüarları  "Qarabağ  bizimdir.  Burada  və  Ermənistanda  yaĢayan 
azərbaycanlılar çıxıb getməlidirlər" idi. 
Sentyabr  ayında  mitinqlər  ardıcıl  keçirilməyə  baĢladı.  O  qədər  adam 
gəlmiĢdi  ki,  daha  bu  iri  meydana  sığıĢmırdı.  Ġzdiham  Ģəhər  stadionuna  üz  tutdu. 
Stadionun  mərkəzində  uca  tribuna  düzəltdilər,  mikrofon  quraĢdırdılar.  ġəhər  və 
rayon fəalları, yüksək rütbəli məmurlar növbə ilə tribunaya qalxıb nitq söylədilər. 
"Qarabağ  bizimdir",  "Bu  yerlər  və  Naxçıvan  bizim  dədə-baba  torpaqlarımızdır", 
"Böyük  Ermənistan  torpaqları  bizə  verilməlidir",  "Verməsələr,  müharibə  yolu  ilə 
alacağıq" - deyə ucadan qıĢqırırdılar. Əllərində bayraqlar tutmuĢ "Ermənistan milli 

193 
 
hərəkatı"nın  fəalları  azərbaycanlılar  yaĢayan  məhəllələrə  gedir,  bir  neçə  dəqiqə 
bədnam Ģüarları təkrar edir, yenə geri qayıdırdılar. 
Gördülər  ki,  azərbaycanlılar  Ģüara,  haray-qıĢqırığa  məhəl  qoymurlar. 
Gecələr  "PiriĢli",  "Transport",  "Sarı  dərə"  adlanan  məhəllələrə  mütəĢəkkil 
hücumlar təĢkil etdilər. ġəhərin azərbaycanlı əhalisi vahiməyə düĢüb, gecə  yarısı, 
(saat  12-dən  sonra  Mincivana  gedən  Ģəhərlərarası  iki  vaqondan  ibarət  qatar 
tərpənirdi)  saat  2-də,  3-də  piyada  qatar  yolu  ilə  Zəngilan  Ģəhərinə  qaçdılar. 
Sabahısı  gün  tezdən  "Bakı-Zəngilan"  qatarı  və  yük  aparan  qatarlarla  yenə  Qafana 
qayıtdılar.  Ġlk  günlərdə  çox  mədəni  davranan  ermənilər  tədricən  azərbaycanlıları 
daĢa  basırdılar. UĢaqlar adamları söyürdülər. Bir gün danıĢdılar ki,  sovxozun baĢ 
mühasibi Süleymanı o ki,  var döyüblər. Söz-söhbət gedirdi ki, Sünik sovxozunda 
"Krunk"  təĢkilatının  qərargahı  yerləĢibdir  və  özü  də  bir  neçə  il  əvvəl  təĢkil 
olunubdur.  ġəhərin  üç  saylı  rus  məktəbində  bir  neçə  ucqar  kəndlərdə  də  bu 
"Krunk"  təĢkilatının  Ģtabları  çoxdan  iĢləyirmiĢ  və  heç  kəs  qorxudan  onlar  barədə 
heç kimə bir söz demirmiĢ. 
1988-ci  ilin  yazında  və  yayında  qorxudan  gecələr  Qafanda  adam  qalmırdı. 
Azərbaycanlılar  ya  Qafanın  kəndlərinə,  ya  da  Mincivana,  Zəngilanın  kəndlərinə 
gedir,  gecə  yatıb  səhər  iĢə  qayıdırdılar.  Bir  çox  iĢ  yerlərindən  azərbaycanlıları 
iĢdən  qovdular.  Mədənlərdə,  tikintidə  və  baĢqa  yerlərdə  iĢləyən  azərbaycanlıları 
daha iĢə buraxmırdılar. 
Camaatın  çoxu  Zəngilan  PeĢə-texniki  məktəbinin  binasına  sığınmıĢdı. 
Yüzlərlə Qafan Ģəhər sakini olan azərbaycanlı nə evində qala bilirdi, nə də onu iĢə 
buraxmırdılar.  Bu  ayaq  altında  qalan,  təhqir  edilmiĢ  insanların  halına  heç  kəs 
yanmırdı. Onlar qohumlarının evində yemək yeyib, gəlib məktəbdə qalırdılar. 
Evin kiĢisi Bakıda, Sumqayıtda, Gəncədə və s.- də ev və iĢ axtarır, evlərini 
dəyiĢirdilər. Ümumiyyətlə, hər 100 adamdan təxminən 5-i, 10-u evini dəyiĢə bildi. 
Noyabr  ayı  vəziyyət  son  dərəcə  dözülməz  oldu.  Ermənilər  azərbaycanlılar 
yaĢayan kəndlərə silahlı adamlar göndərirdilər. Kəndin rəhbərinə tapĢırdılar ki, sizə 
iki gün vaxt veririk, əgər çıxmasanız hamınızı qıracağıq. 1988-ci ilin dekabrın 10-
da Qafan saqqallıları ġayıflı kəndlərinə silahlı hücum etdilər, əməlli baĢlı vuruĢma 
oldu, adam öldü, qan töküldü. 
Cambor  ətrafındakı  bütün  kəndlərin,  bir  sözlə,  dağdan  yuxarı  kəndlərin 
hamısının sakinləri gecə yarı dağlarla, dərələrlə Pirçivana qaçdılar. Həmin hücum 
zamanı  ermənilər  6-7  nəfər  adam  öldürdülər.  ġayıflı  stansiyasının  rəisi  Mamedin 
oğlu Bakıdan evə gəlmiĢdi, toyunu eləyirdilər. Toyun qızğın yerində ermənilər toy 
olan həyətə top atdılar. Bəy tikə-tikə oldu, Mamedin qıçı dibindən qırıldı, gətirdilər 
Bakıya,  o  da  Bakıda  keçindi.  Gəyəli  sakini,  mantyor  Əvəzi  güllə  ilə  vurdular, 
yerindəcə canını tapĢırdı. 
Ġndi Qafan rayonunun azərbaycanlıları ən çox Bakı Ģəhərində, Sumqayıtda, 
Xızının özündə və kəndlərində, Gəncədə, bəlkə də köhnə Ġttifaqın bir çox Ģəhər və 
kəndlərində məskunlaĢıblar. 

194 
 
V HĠSSƏ 
 
ZƏNGƏZURDA ĠZĠM QALDI 
 
QAFAN RAYONU
*
 
 
Zəngəzurda  azərbaycanlıların  tarixən  ən  geniĢ  məskunlaĢdığı  rayon  Qafan 
(hazırda  Kapan)  rayonu  sayılır.  Zəngəzur  Ermənistana  verildikdən  sonra  Qafan 
rayonu  inzibati  ərazi  kimi  1930-cu  il  sentyabrın  9-da  təĢkil  olunmuĢdur.  Qafan 
rayonu Sisyan, Gorus, Meğri və Zəngilan rayonları ilə həmsərhəddir. Ərazisi 1345 
km
2 
təĢkil  edir,  əhalinin  orta  sıxlığı  1988-ci  ildə  hər  km
2
  -  22  nəfər,  Qafan 
Ģəhərində 300 nəfər təĢkil etmiĢdir. 
 
Təbiəti 
 
Qafan rayonu Zəngəzurun cənub hissəsində yerləĢən, sıldırımlı qayalar, sərt 
uçurumlar, sıx meĢələr, keçilməz çılpaq dağlar, bir-birini kəsib keçən dərin dərələr 
diyarıdır.  ġimalda  BərguĢad,  cənubda  Meğri  dağ  silsiləsi,  Ģərqdə  Xüstub  zirvəsi 
(3202 m.) ilə əhatə olunmuĢdur. Oxçu çayının orta axını və Xüstub zirvəsinin Ģərq 
hissəsində  Qafan  çökəkliyi  yerləĢir.  Xüstub  dağının  hər  tərəfində  özünəməxsus 
gözəl,  dağətəyi  çəmənliklər,  meĢəli  yamaclar,  güneyli-quzeyli  otlaqlar,  kolluqlar, 
göz  oxĢayan  vadilər,  vadilərdən  qalxıb  dikələn  təpələr  bu  dağlıq  rayonun 
gözəlliyini daha da əsrarəngiz edir. 
Qafanın  təkrarsız  təbiəti  və  bitkilər  aləmi  çox  qədimlərdən  səyyah  və 
tədqiqatçıların diqqətini özünə  cəlb etmiĢdir. Hələ XIV  əsrdə  tanınmıĢ Ġran alimi 
və salnaməçisi Fəzlullah RəĢidəddin özünün "Ahsar və əhya" ("Təsir və dirçəliĢ") 
əsərində yazırdı: "Ərcəvan bəzək ağacıdır, Naxçıvan vilayətinin Qafan dağlarında 
və  Ġsfahanda  çoxdur"  (səh.  67). "Zoğal  ağacı  gavalı  ağacına  bənzərdir;  Naxçıvan 
vilayətinə  aid  olan  Qafanda,  Gəncənin  və  Gürcüstanın  bəzi  vilayətlərində  bitir" 
(səh.  46).  Bu  yazıda  iki  fikir  diqqəti  cəlb  edir:  Qafanın  orta  əsr  təbiətinə  dair 
informasiya və Qafanın Naxçıvan vilayətinə aid olması. 
Zəngəzurdakı  ən  uca  dağ  zirvəsi  -  Qapıcıq  (3904  m)  zirvəsi  də  Qafan 
rayonunun  ərazisindədir.  Rayon  ərazisinin  25%-dən  çoxunu  dağ  aĢırımları  və 
qayalıqlar təĢkil edir. 
Qafan  rayonu  dağ-mədən  rayonu  kimi  iki  yüz  əlli  il  bundan  öncədən 
məĢhur  olmuĢdur.  Qacaran  (əvvəllər  Gecəlan)  mis-molibden,  Qafan  (əvvəllər 
Qatar)  mis  və  gümüĢ  (polimetal)  mədən  yataqları,  Ģist,  bazalt  layları  ehtiyatı  orta 
əsrlərdən  məlum  olsa  da,  bu  yataqların  əsaslı  iĢlənməsinə  XIX  əsrin  ikinci 
                                                           
*
 Bu hissədə Zəngəzurun Ermənistana verilmiĢ yaĢayıĢ məntəqələrindən bəhs olunur. 
 

195 
 
yarısından  fransızlar  tərəfindən  baĢlanmıĢdır.  Onlar  bölgədə  ilk  müasir  misəritmə 
zavodunu Qafanda tikmiĢlər. 
Bütün  Zəngəzur  ərazisi  kimi,  Qafan  rayonu  da  aktiv  seysmik  zonaya 
daxildir.  1931  və  1967-ci  illərdəki  zəlzələlər  zamanı  rayonda  xeyli  dağıntılar 
olmuĢdur. 
Qafan  rayonunun  dağətəyi  yerlərində  iqlim  quru  və  qismən  subtropik, 
dağlarda  isə  sərt  soyuq  havalarla  Ģərtlənir.  Vadilərdə  illik  orta  temperatur  12°C 
təĢkil  etdiyi  halda,  dağlarda  orta  temperatur  0;  -14°C  olur,  yanvar  ayında  isə 
Ģaxtalar -26; -42°C-sə çatır. Qafanda iyul ayında orta temperatur +22°C təĢkil edir. 
Ġllik yağıntıların miqdarı 500 mm, dağlarda 850 mm olur.  
Oxcu, Gığı, ġikahoğ, Sav, Çaundur çayları rayonun ərazisindən keçir. Oxcu 
çayı  hövzəsinin  yuxarı  hissəsində  "TurĢ  su"  deyilən  məĢhur  mineral  bulaqlar 
vardır.  Qazangöl  və  YaĢılgöl  gölləri  də  Zəngəzurun  uca  dağlarında  yerləĢir. 
Rayonun ərazisində dağ və meĢə torpaqları, alp çəmənlikləri üstünlük təĢkil edir. 
Qafan rayonu Zəngəzurun ən "yaĢıl" rayonu sayılır, belə ki, burada meĢələr 
ərazinin  30%-ni  təĢkil  edir  (42034  hektar).  MeĢələrdə  əsasən  vələs,  palıd,  vən 
(göyrüĢ), ağcaqayın, cəviz ağacları bitir. Orta hesabla, Qafan meĢələrində bitən hər 
yüz  ağacdan  biri  cəviz  ağacıdır.  Dərin  meĢələrdə  sərt  Ģaxta  olmadığı  üçün  cəviz 
ağacı bu meĢələrdə uzun ömür sürür. 
Kolluqlar  və  meĢələr  dadlı  armud,  əzgil,  zoğal,  yemiĢan,  badam,  itburnu, 
quĢ armudu, dağdağan, püstə ağacları ilə doludur. MeĢələrdə ayı, qaban, cüyür, dağ 
keçisi,  vəhĢi  qoyun  (muflon),  canavar,  bəbir,  vaĢaq,  müxtəlif  quĢ  növləri  vardır 
(199, 33-36). 
Tarixi oçerk 
 
Qafan rayonunun ərazisində insanlar hələ b.e.ə VI əsrdə məskunlaĢmıĢlar. 
Albaniyanın  Sünik  (Sisakan)  vilayətinin  qədim  alban  və  erməni 
mənbələrində  adı  çəkilən  Baqx,  Zork,  Qovsak  əyalətlərinin  ərazisi  indiki  Kapan 
rayonunun ərazisinə uyğun gəlir. 
Qafan rayonunun ərazisi qədim Qafqaz Albaniyasının bir bölgəsi kimi uzun 
illər Arran dövlətinin təsiri altında  olmuĢdur. Bu bölgə  VII əsrin ortalarına  qədər 
Sasani  imperiyasının,  740-cı  ildən  sonra  isə  bir  neçə  əsr  Ərəb  Xilafətinin 
tabeliyində yarımmüstəqil knyazlıq kimi mövcud olmuĢdur. 
Babəkin Xilafətə qarĢı mübarizəsinin son dövrləri Zəngəzurla, o cümlədən, 
Qafan rayonu ilə bağlı olmuĢdur. Qafan rayonunda son zamanlara qədər qalıqları 
saxlanılan  Oxçu  qalası,  Qırqalası,  Babək  qalası  və  s.  qədim  istehkamlar,  bu 
yerlərin  Bəzzeyn  dağları  ilə  yaxın  ərazilər  olması,  Xürrəmilər  hərəkatı  ilə  bağlı 
tarixi  mənbələrdə  Qafan  rayonunun  ərazisindəki  toponimlərin  adlarının  çəkilməsi 
və s. kimi dəlillər Qafan rayonunun atəĢpərəst babalarımızın məskəni olduğunu bir 
daha təsdiq edir. 

196 
 
Qafan  rayonunun  adı  tarixi  mənbələrdə  1074-cü  ildən  baĢlayaraq 
Kapan Ģəklində çəkilir. Çox güman  ki,  bu ad qədim türk tayfalarından olan 
peçeneqlərin   kapan tirəsinin adı ilə bağlıdır (129, 106; 107). 
Kapan,  Qafan,  Qapan  adı  ilə  Türkiyədə,  Azərbaycanda  (Qapanlı), 
Gürcüstanda  və  ġimali  Qafqazda  yaĢayıĢ  məntəqələri  vardır.  Bu  da  ki,  toponimin 
tayfa  adı  ilə,  etnosla  bağlılığını  göstərən  əlamətdir.  Peçeneqlərin  bu  yerlərə 
gəliĢindən əvvəl Albaniyanın Sünik vilayətinin ərazisinə daxil olan Qafan mahalı 
Haband,  yaxud  Aband  adlandırılmıĢdır.  Aband  mahalının  adı  Moisey 
Kalankatuklunun "Alban tarixi" əsərində (88, I kitab XIV fəsil) Arsağın bir əyaləti 
kimi  qeyd  olunur.  Bu  yerin  adı  Moisey  Xorenskinin  "Tarix"ində  də,  Sisakan 
vilayətinin Haband bölgəsi kimi qeyd olunur (23, III kitab, III fəsil). 
Bu  Ģəhərin  adı  Qafan  Ģəklində  ilk  dəfə  fars  mənbələrində  (RəĢidəddin) 
iĢlənmiĢdir. 
Orta  əsr  Ġran  tarixçisi  və  coğrafiyaĢünası  Həmdullah  Qəzvininin  1345-ci 
ildə  yazdığı "Zeyle tarix-e qozide" ("SeçilmiĢ tarixə əlavə") kitabında  nəql edilir: 
"Əmir  Hüseyn  Çobaninin  oğlu  Əmir  Qoç  Həsən,  Əmir  ġeyx  Həsən  Çobanidən 
daldalanıb Qafan yaxınlığında olan Qarakilsəyə qaçdı və orada gizləndi (62, 54). 
Qafan  Ģəhəri  XVIII  əsrə  qədər  Kapan  qalasından  (erməni  mənbələrində 
Baqaberd)  ibarət  olmuĢdur.  Kapan  qalası  Kapan-Qacaran  (oğuzların  qacar 
tayfalarının  adı  ilə  bağlıdır)  Ģosse  yolunun  üstündə,  Oxcu  çayının  sağ  sahilində, 
indiki Kapan Ģəhərindən 10 km Ģimalda olmuĢdur. 
Kapan  qalası  1103-cü  ildə  qəza  Səlcuq  türkləri  tərəfindən  fəth  edilmiĢ, 
Kapan  əhalisinin  müsəlmanlaĢdırılması  prosesi  bu  dövrdə  demək  olar  ki,  baĢa 
çatdırılmıĢdır.  Erməni  mənbələrində  qeyd  olunur  ki,  Səlcuq  türkləri  Sünik 
knyazlığının paytaxtı sayılan Baqaberd qalasını ələ keçirmiĢ və orada olan 10 min 
dini mövzuda (xristian) əlyazmanı məhv etmiĢlər (199, 34). 
Çingiz xanın Qərb yürüĢünü davam etdirən moğol-tatarlar XIII əsrin 30-cu 
illərində Süniki, o cümlədən, Kapan rayonunun ərazisini iĢğal etmiĢlər (116, 47). 
Qafan rayonu XV əsrdə Qaraqoyunlular və  Ağqoyunluların, 1510-cu ildən 
isə  Səfəvi  xənadanının  təsir  dairəsində  olmuĢ,  1578-ci  ildə  isə  osmanlıların 
tabeçiliyinə keçmiĢdir. 
Osmanlı  Türkiyəsi  ilə  Səfəvilər  dövləti  arasında  bağlanmıĢ  müqaviləyə 
əsasən bu ərazi 1639-cu ildə  Zəngəzurun qalan əyalətləri ilə birlikdə Ġranın, daha 
sonra isə Türkiyənin hökmranlığı altına keçmiĢdir. 
1722-26-cı illərdə gürcü mənĢəli Davit Bek Qafanda Səfəvilərə qarĢı üsyan 
qaldırmıĢ,  iki  il  ərzində  isə  Baqaberdi  (Qapan,  yaxud  Oxçu  qalasını)  öz  əlində 
saxlamıĢdır. 
1730-cu  ildə  Türk  qoĢunları  Qafanı  ələ  keçirmiĢlər,  Ġran  hökmdarı  Nadir 
Ģah ƏfĢarın qoĢunları 1735-ci ildə  Qafana girmiĢdir.  Qafanın ərazisi 1805-ci  ildə 
Rusiyaya birləĢənə qədər Qarabağ xanlığının tabeliyində olmuĢ və Qarabağ xanları 
tərəfindən idarə edilmiĢdir. 

197 
 
Qarabağ  Rusiyaya  birləĢdiriləndən  sonra  xanlıq  ləğv  edilmiĢ  və  xanlığın 
ərazisində 1829-cu ildə Qarabağ qəzası yaradılmıĢdır. 
Orta əsrlərdən baĢlayaraq Qafanda mis-molibden mədənləri tapılmıĢ və mis 
istehsalı  geniĢ  vüsət  almıĢdır.  XIX  əsrin  ortalarında  fransızlar  Qafan  Ģəhərində  o 
dövr  üçün  müasir  sayılan  avadanlıqlarla  təchiz  edilmiĢ  mis  istehsalı  zavodu 
qurmuĢlar.  Fransızlarla  yanaĢı  mis  mədənlərinin bir hissəsi Zəngəzurda  adlı-sanlı 
nəsil kimi tanınan Sultanovlara və aladinli Bəylər bəyə məxsus olmuĢdur. 
Tarixi  mənbələrin  verdiyi  bilgilərə  əsasən  Kapan  rayonu  ərazisində  mis 
yataqlarının  olmasının  XIII  əsrdə  kəĢf  edilməsi  qənaətinə  gəlmək  olur.  O  vaxtlar 
Ecanan  mis  mədənləri  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  etmiĢdir.  Burada  karxana  adlı 
misəritmə sahəsi (qalıqları Qafan Ģəhərinin yaxınlığındadır) iĢləyirdi. 
Qafan  rayonunun  ərazisi  Zəngəzur  qəzasının  bir    hissəsi  kimi  1861-ci  ildə 
Azərbaycanın Yelizavetpol quberniyasına daxil edilmiĢ, çar Rusiyası dağıldıqdan 
sonra,  1918-ci  ildən  1920-ci  ilin  dekabr  ayının  1-dək  Demokratik  Azərbaycan 
Cümhuriyyətinin  tərkibində  olmuĢdur.  Bu  tarixdən  sonra  isə  Sovet  Rusiyasının 
hərbi-siyasi təzyiqləri altında Zəngəzurun böyük bir hissəsi kimi Qafan torpaqları 
da Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası deyilən, əslində Azərbaycan torpaqları 
hesabına yaradılmıĢ ölkənin tərkibinə qatılmıĢdır. 
Qafan  rayonunda  bütün  tarix  boyu  azərbaycanlılar  ermənilərdən  çox 
olmuĢdurlar.  1831-ci  ildə  rayonun  ərazisində  yaĢayan  əhalinin  1940  nəfərini 
azərbaycanlılar,  1872  nəfərini  isə  ermənilər  təĢkil  etmiĢlər.  1873-cü  ildə 
azərbaycanlılar  6703  nəfər,  ermənilər  isə  3612  nəfər  olmuĢlar.  1918-ci  ildə 
ermənilər  tərəfindən  azərbaycanlılara  qarĢı  törədilmiĢ  soyqırım  və  deportasiya 
aktından  sonra  rayonda  yaĢayan  iyirmi  minə  qədər  azərbaycanlıların  təxminən 
30%-i qətlə yetirilmiĢ, qalanları isə öz doğma yurdlarından qovulub, çıxardılmıĢlar. 
Sovet  hakimiyyəti  illərində  Qafan  azərbaycanlılarının  yalnız  kiçik  bir 
hissəsi  geriyə  qayıtmıĢdır.  1931-ci  ildə  Qafan  rayonunda  yaĢayan  azərbaycanlılar 
cəmisi 5713 nəfər təĢkil etmiĢlər (206, 136-137). 
1918-ci  ilə  qədər  Qafan  rayonundakı  130  yaĢayıĢ  məntəqəsinin  104-də 
azərbaycanlılar, yalnız 26-da ermənilər yaĢamıĢlar. 
Qafan rayonunun tanınmıĢ ziyalılarından biri olan əməkdar müəllim  Cəlal 
Zeynalovun  elmi-tarixi  mənbələrə  əsaslanaraq  verdiyi  təsnifata  görə,  Qafan 
rayonunun  azərbaycanlı  kəndlərini  5  bölgəyə  -  Qafan  dərəsi,  Gığı  dərəsi,  Ecanan 
mahalı, Oxçu dərəsi, Sünik bölgəsinə ayırmaq olar (68, 53). 
1.
 
Qafan  dərəsi.  Rayon  mərkəzindən  baĢlamıĢ  Qafan  qalasına  -  Zeyvəyə 
qədər  olan  kəndlər:  ġəhərcik,  Açağu,  AĢağı  Kirətağ,  Yuxarı  Kirətağ,  Davidbəy, 
QuĢçulu, Arxüstü, Qala, Yamaxlı, Armıdlı, KöĢəkənd qıĢlağı, Kənd Craxor, AĢağı 
Craxor, Baldırqanlı, Qatar, Bıx, Bıx bazarı, Qatar Ģamı. 
2.
 
Gığı  dərəsi.  Gığı  yarımrayonu,  Zeyvədən  baĢlayaraq  Acıbac  və  Kırsa 
qədər  olan  kəndlər:  QovĢud,  QarabaĢlar,  Mollalı,  Baharlı,  DaĢbaĢı,  Kənd  Pürülü, 

198 
 
Pürülü, Gığı, Səncərəli, Dərməzür, Pəyhan, Mahmudlu, KeypəĢin, Acıbac, Kurud, 
Kırs, ÇiriĢ, Kərd, Yuxarı Kərd, Həçəti, Zeyvə. 
3.
 
Ecanan mahalı. Baydaqdan baĢlamıĢ Dortnı, ġabadinədək olan kəndlər: 
Təcəddin, Almalıq, Yeməzli, Axtaxana, Ġncəvar, PaĢa kəndi, Xələc, Molla Uruzbər 
qıĢlağı,  Taxta  kənd,  Turabxanlı,  NoraĢennik,  Çobanlı,  Oxdar,  Hürmas,  Qaradğa, 
Hünüt, Ağgöl, Dortnı, ġabadin, Dorvus, Kisar, GiləmeĢə, Kollu, QıĢlaq. 
4.
 
Oxçu  dərəsi.  Qafan  qalasından  baĢlamıĢ  Oxçu-ġabadinədək  olan 
kəndlər:  Müsəlləm,  Əfsərli,  Əcili,  ġotalı,  Boğazcıq,  Oxçu,  Aralıq,  Pirdavdan, 
Atqız, ġabadin, Qapıcıq. 
5.
 
Sünik  bölgəsinin  kəndləri:  Qafan  Ģəhərindən  cənuba  doğru  yerləĢən 
kəndlər: Gomaran, Baydaq, AĢağı Gödəkli, Baharlı, Bəsid (Sav çayının yanında), 
BəkdaĢ,  Qaraçimən,  Siznək,  Yamaxlı,  Yuxarı  Gödəkli,  Gödəkli  Zciqan,  Göllü 
zəmi, Sünik, Göllü, Cıbıllı. 
Zəngəzur  azərbaycanlılarının  1918-ci  ildəki  faciəsindən  sonra  Qafan 
rayonundakı  azərbaycanlı  kəndlərinin  hamısı  dağıdılmıĢ,  talan  edilmiĢ, 
yandırılmıĢdır.  Sovet  hakimiyyəti  illərində  yalnız  48  kəndin  camaatı  geri 
qayıtmıĢdır  ki,  onlardan  11-i  ermənilərin  apardığı  milli  ayrı-seçkilik  siyasəti 
nəticəsində  Sovet  hakimiyyəti  illərində  müxtəlif  bəhanələrlə  ləğv  edilmiĢ,  12 
yaĢayıĢ məntəqəsinin isə adı erməniləĢdirilmiĢdir. 
1988-ci  ilin  əvvəllərində  Qafan  rayonunda  azərbaycanlılar  yaĢayan  37 
yaĢayıĢ məntəqəsi olmuĢdur ki, həmin ilin sonunda bu kəndlərin hamısı ermənilər 
tərəfindən zorla boĢaldılmıĢ, azərbaycanlı əhali öz ata-baba yurdlarını tərk edərək 
Azərbaycanın  müxtəlif  rayonlarına,  əsasən  Bakı  və  Sumqayıt  Ģəhərlərinə  pənah 
gətirmiĢlər. 
Ermənilərin  uzun  illər  bu  və  ya  digər  üsullarla  həyata  keçirdikləri 
türksüzləĢdirmə,  monoetnik  dövlət  yaratmaq  siyasətinin  nəticəsində,  1988-ci  ilin 
sonunda  bu  respublikanın  tərkibində  olan  digər  bölgələrdə  olduğu  kimi  Qafan 
rayonunda  yaĢayan  aborigen  sakinlər-azərbaycanlılar  sonuncu  nəfərinədək 
deportasiya olunmuĢlar. 
 
Qafan rayonunun 1988-ci ilə qədər mövcud olmuĢ  azərbaycanlı 
 
KƏNDLƏRĠ 
 
Açağu kəndi (qəsəbəsi) 
 
Qafan rayon mərkəzindən 7-8 km Ģimal-qərbdə, Qır qalası dağının ətəyində, 
Oxçu çayının sol sahilində, ġəhərcik və Davudbəy qəsəbələrinin arasında yerləĢir. 
Kəndin  adının  mənası  dəqiqləĢdirilməmiĢdir.  Haça  dağ  arasında  yerləĢən  kənd 
mənasında  olduğu  güman  edilir.  Kənd  mənzərəli  bir  yerdə  yerləĢmiĢ,  meĢəliklə 
əhatə olunmuĢdur. Kəndin yaxınlığında 75 metr hündürlükdən tökülən, əsrarəngiz 

199 
 
gözəlliyə malik ġır-Ģır Ģəlaləsi yerləĢir. Kəndin tarixi barədə əlimizdə tutarlı, yazılı 
mənbələr olmasa da, Açağu kəndinin ətəyində çox qədim qəbir daĢlarının olması, 
iki Alban kilsəsinin mövcudluğu burada çox qədimdən insanların məskunlaĢdığını 
göstərən  dəlillərdir.  Açağu  kəndindəki  kilsələrdən  biri  1988-ci  ilə  qədər  sağ-
salamat qalırdı. Kilsə divarlarında heç bir yazı  olmasa da, məbədin erməni kilsəsi 
olmadığı  məlum  idi.  Ən  azı  ona  görə  ki,  ermənilər  bu  kilsəyə  iddia  etmirdilər. 
Açağu  kəndinin  ətrafındakı  bulaq,  əkin  və  örüĢ  yerləri  və  s.  toponimlər  təmiz 
Azərbaycan  türkcəsində  idi:  Böyük  taxtdır,  Kiçik  taxtdır,  Çimən  dağı, 
Armudlu, Kəmərə qaya, EĢĢək küfülü, Novlu çeĢmə, MəmməĢtapan və s. 
1918-20-ci illərdə Qafan rayonunun digər azərbaycanlı kəndləri kimi Açağu 
kəndi  də  ermənilər  tərəfindən  talan  və  qırğınlara  məruz  qalmıĢ,  kəndin  salamat 
qalan əhalisi Pirdavdan-Qapıcıq yolu ilə Ordubada pənah aparmıĢlar. 
1922-23-cü  illərdə  kənd  camaatı  qaçqınlıqdan  geri  dönmüĢ,  yandırılıb-
dağıdılmıĢ  yurd  yerlərini  bərpa  edərək,  doğma  yurdda  yenidən  məskunlaĢmıĢlar. 
Açağu  kəndində  1931-ci  ildə  ibtidai  məktəb,  1968-ci  ildə  isə  8  illik  məktəb 
açılmıĢdır.  30-cu  illərdə  Açağu  kolxozu  təĢkil  edilmiĢ,  1950-ci  ildə  kolxoz 
ġəhərcik kolxozu ilə birləĢdirilmiĢ, 50-ci illərin sonunda isə kolxoz ləğv edilərək, 
mülkiyyəti  "Sünik"  erməni  sovxozuna  verilmiĢdir.  Açağu  camaatının  əsas  iĢ  yeri 
Gecalan mis-molibden kombinatı idi. 1988-ci ildə Açağu kəndində klub, 6 mindən 
çox kitab fondu olan kitabxana, 8 illik məktəb, tibb məntəqəsi var idi. 
1988-ci  ilin  4  dekabrında  Qafan  ermənilərinin  təzyiqi  ilə  açağulular  öz 
yurdlarından didərgin salındılar. 55 evdən ibarət bu azərbaycanlı kəndinin camaatı 
hal  hazırda  Bakı  və  Sumqayıt  Ģəhərlərində,  habelə  AbĢeron  rayonunda 
məskunlaĢmıĢlar.  Qarabağ  döyüĢlərində  qəhrəmanlıqla  Ģəhid  olmuĢ 
Ġmaməliyev  MüĢviq  ĠmiĢ  oğlu,  Həsənquluyev  ġirindil  Cavad  oğlu  Açağu 
kəndinin övladlarıdır (48, 30). 
(Kənd  haqqında  məlumatların  toplanmasında  göstərdiyi  köməyə  görə 
Tağıyev Rauf Mürsəl oğluna təĢəkkürümüzü bildiririk- müəll.). 
 
Acıbac kəndi 
 
Qafan  rayonunun  ən  yüksək  dağ  kəndlərindən  biri  olub,  dəniz 
səviyyəsindən  2000-2200  m.  yüksəklikdə,  Qafan  Ģəhərindən  40  km  Ģimal-qərbdə 
BərguĢad  sıra  dağlarının  ətəyində  Acıbıc  çayının  sahilində  yerləĢir.  Kənd  hər 
tərəfdən  meĢələrlə  əhatə  olunmuĢdur  (Toxmaq,  Maral  ölən,  Əbədərə,  Qarayataq, 
Məmməddər, Dəf). Acıbac kəndi tarixən azərbaycanlı kəndi olub, Sofulu tayfasının 
qıĢlaqlarından biri kimi XVI əsrdə salınmıĢdır. Osmanlı imperatorluğunun 1593-
cü ildə tərtib edilmiĢ "Urut və Ġskəndər qalası livalarının müfəssəl dəftəri"ndə 
kəndin  adı  Acbacı  Ģəklində  göstərilmiĢdir.  Kəndin  bütün  toponimləri 
azərbaycan  türkcəsindədir:  Maralölən  çeĢməsi,  Çobanöldürən,  Baldırqanlı