Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

tazkira\am\
ko‘rsatish urf bo'lgan. Yax­
shi bilasiz, tazkiralarda, odatda, ijodkor haqida muxtasar 
ma’lumot (tavalludi, nasabi, yashash va xizmat joyi, yarat- 
gan asarlari kabi) zikr qilinadi-da, bitta-ikkita bayti misol 
qilinadi. Ya’ni tazkiranavis iimiy o‘rganishni maqsad qilmay- 
di, u janr nomiga mos holda «zikr qilish» bilan cheklanadi. 
Shuningdek, qatortarixiy (mas., Zayniddin Vosifiyning «Ba- 
doye ul-vaqoye» asari) va memuar (mas., «Boburnoma») 
asarlarda ayrim adabiy faktlar, muayyan ijodkor hayoti va 
faoliyatiga oid ma’lumotlar ham qayd etilgan. Yana ayrim
1 KapaHr: KjypoHOBfl. 
6nnaM ë3nnraH acap/ / >Kax;oH afla6nëTM.-2009-
№5,- E.138-141
11
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ijodkorlarning hayoti, ijodiy faoiiyati yoritilgan holatlar(mas., 
Alisher Navoiyning «Xamsat ul-mutahayyirin», «Holoti 
Sayyid Hasan Ardasher», «Holoti Pahlavon Muhammad» 
asarlari) mavjud. Shunga qaramay, bularning hammasiga 
adabiyot tarixi uchun manba, material deb qaralgani to‘g‘ri- 
roq. Negaki, mumtoz adabiyotshunoslikda milliy adabiyotni 
tarixiy aspektda ko'lamli o'rganish yolga qo‘yilmagan, ya’ni 
adabiyot tarixi sohasi hali shaklianmagan edi.
0 ‘zbek adabiyotshunosligida adabiyot tarixining mus- 
taqil tarmoq sifatida shakllana boshlashi XX asrning birinchi 
choragiga to‘g‘ri keladi. Sohaning shakllanishi va rivojlani- 
shida A.Fitrat, A.Sa’diy, O.Sharafiddinov, V.Zohidov, V.Ab- 
dullayev, H.Sulaymonov, G‘.Karimov, N.Mallayev, A.Qa- 
yumov, A.Hayitmetov, A.Abdug'afurov singari olimlarning 
ulkan xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. Ularning tad- 
qiqotlarida adabiyotimiz tarixining turli bosqichlari keng 
yoritildi, ko'plab yirik ijodkorlarning hayoti va faoiiyati mono- 
grafik planda o‘rganildi. Ushbu yo‘nalishdagi izlanishiar 
natijasi o'laroq 1977 - 1980-yillarda milliy adabiyotimizning 
tarixiy yolini umumiy tarzda yorituvchi « 0 ‘zbek adabiyoti 
tarixi» nomli 5 jildli fundamental tadqiqot yaratildi. To‘g‘ri, 
unda davr bilan bog'liq holda adabiyot tarixining yoritilishi 
va materiallar talqinida mafkura ta’siri, bahoda biryoqlama- 
lik borligi shubhasiz. Shunga qaramay, asarning ahamiyati- 
ga ko‘z yumish ham ilmiy jihatdan to‘g‘ri bo‘lmaydi. Zero, 
jami kamchiliklari bilan ham u adabiyotimizning qariyb ming 
yillik tarixini bir butun holda yoritadi. Demak, kamchiliklarini 
bartaraf qilish-u kamlarini to'latish orqali uni mukammal- 
lashtirish imkoniyati yaqqol namoyon boladi.
0 ‘zbek adabiyoti tarixini o'rganish borasidagi izlanishiar 
hozirda ham davom ettirilayotir. Mustaqillik o'tmish adabiy 
merosiga munosabatni o'zgartirishni, qator adabiy hodisa- 
lar, faktlar, ijodkor shaxslar taqdiri va faoliyatini yangicha 
ilmiy talqin qilish zaruratini kun tartibiga qo'ydi. Bu yo‘na- 
lishda bir qator tadqiqotlar amalga oshirildi ham. Biroq,
12
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta’kidlash kerakkí, bu boradagi vazifalarning katía qismi 
yangicha sharoitda yetishgan adabiyotshunoslarzimmasi- 
ga tushadi. Demak, bugunda saboq olayotgan talabalarni 
ham milliy adabiyotimiz tarixini ¡Imiy xolis o‘rganish, yangi 
« 0 ‘zbek adabiyoti tarixi»n¡ yaratishdek ulkan va mashaq- 
qatli, sharafli birvazifa kutadi.
A dabiy tanqid hozirgi adabiy jarayon muammolari- 
ni o'rganish, yangi paydo bolgan asarlarni (shuningdek, 
0
‘tmishda yaratilgan asarlarni ham) bugungi kun nuqtayi 
nazaridan g‘oyaviy-badiiy tahiil qilish va baholashni o‘z 
oldiga maqsad qilib qo'yadi. Adabiy tanqid adabiyot- 
shunoslikning operativ sohasi sifatida joriy adabiy jarayon- 
ga bevosita aralashadi va, aytish mumkinki, uning havosini 
belgilaydi. Albatta, bugungi adabiy tanqidning joriy adabiy 
jarayondagi maqomi-yu egallagan mavqeyiga qaralsa, bu 
gap mubolag'ali ko'rinishi mumkin. Aslida esa adabiy tan­
qid o‘zining kundalik yumushini bajarsa, ya’ni adabiy ja ­
rayondagi ijobiy yo salbiy holatlar-u rivojlanish tamoyillari, 
g‘oyaviy-badiiy izlanishlarning bosh yo'nalishlarini aniqlab, 
ularni adabiyotning foydasi, ertangi istiqboli nuqtayi nazari­
dan baholasa, kifoya - adabiy jarayon havosini belgilagan 
boladi. Muhimi, adabiy tanqid ayni shu vazifalarni bajarish 
uchun zarur va uni adabiyotshunoslikning boshqa sohala- 
ridan farqlovchi bir qator jihatlarga ega.
Avvalo, yuqorida ham aytdik, adabiy tanqidni adabi­
yotshunoslikning tarkibiy qismi sifatida tushunish umu- 
me’tirofga molik qarash emas. Ayrim mutaxassislar adabiy 
tanqid adabiyotshunoslik ilmining tarkibiy qismi emas, 
balki adabiy yoki publitsistik ijodning bir turi deb hisoblay- 
dilar. Umuman olganda, bunday qarash uchun asos ye- 
tarli. Zero,