Direktorun el kitabi A5 21 04 2021. indd

TƏŞKİLAT İQLİMİ VƏ BİR TƏHSİL MÜƏSSİSƏSİ 
OLARAQ MƏKTƏB İQLİMİ
Təşkilat mədəniyyəti ilə əlaqəli bir anlayış da iqlim an-
layışıdır. Beynəlxalq ədəbiyyatda təşkilat iqlimi ilə əlaqəli 
müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən verilən fərqli təriflərə rast 
gəlmək mümkündür. Ən bəsit tərifə görə, təşkilat iqlimi 
təşkilatın üzvlərinin işlədikləri təşkilat və iş şəraiti haqın-
da paylaşdıqları qavrayışlarını ifadə edir (Denison, 1996). 
Bir başqa tərifdə isə təşkilat iqlimi 
“iş yerindəki insanlar 
tərəfindən birbaşa və ya dolayı yolla qavranan və motivasiya və 

---

157
davranışlara təsir göstərə bilməsi ehtimal edilən bir sıra ölçülə 
bilən xüsusiyyətlərin məcmusu” olaraq ifadə edilir (Litwin & 
Stringer, 1968, akt. Veziroğlu-Çelik & Yıldız, 2018). Təş-
kilat iqlimi təşkilatın xarakteristikasını formalaşdıran və 
onu digər təşkilatlardan ayıran, təşkilatın üzvlərinin dav-
ranışlarına təsir edən, konkret olaraq gözlə görünməyən, 
yəni mücərrəd olan, yalnız təşkilatın daxilindəki şəxslərin 
hiss edib qavraya bildiyi bir anlayış olaraq qiymətləndirilir 
(Genç & Karcıoğlu, 2000: 24).
Təşkilat iqlimi anlayışının tarixinin 1960-cı illərə qədər 
getdiyi qeyd edilə bilər. Sosial elmlər sahəsində ən zəngin 
keçmişə malik olan anlayışlardan biri olaraq qəbul edilən 
təşkilat iqlimi anlayışı ilk dəfə 1960-cı ildə tədqiqatçı 
George Sterns tərəfindən ali təhsil müəssisələri ilə əlaqəli 
tədqiqatda istifadə olunmuşdur. Tədqiqatçı iqlim anlayışını 
açıqlayarkən “şəxsiyyət insan üçün nədirsə, iqlim də təşkilat 
üçün odur” formasında bir bənzətmə etmişdir. Daha sonrakı 
müddətdə isə məktəb və digər təşkilatlarla əlaqəli olaraq 
istifadəsi fərqli konseptual perspektivlərlə sürətli bir şəkildə 
yayılmışdır (Hoy, 2002: 2122).
Təşkilat iqlimi işçilər üçün müsbət bir ab-hava yarada-
raq onların həm emosional vəziyyətlərini, həm də əhvalına 
təsir edə bilir və beləliklə, onların işlədikləri təşkilatlara 
bağlanmalarını təmin edəcək bir mədəniyyətin formalaş-
masında effektiv rol oynayır. Təşkilat iqlimi həm də şəxsin 
məqsədləri ilə təşkilatın məqsədlərinin uyğunlaşdırmaq, 
nümayiş etdirilən davranışları tənzimləmək, təşkilat mədə-
niyyətini qəbul etdirmək və ya mənimsətmək, münaqişələ-

---

158
rin idarəolunması, təşkilatın inkişaf etdirilməsi və şəxsin 
işlədiyi təşkilata verdiyi töhfəni artırmaq ilə əlaqəli mühüm 
funksiyaları icra edir (Yüceler, 2009). 
Bir təhsil təşkilatı olaraq məktəbin də özünəməxsus iq-
liminin olduğu söylənə bilər. Məktəb iqlimi ilə əlaqəli bey-
nəlxalq ədəbiyyatlarda çoxsaylı təriflərin olduğu qeyd edilə 
bilər. Bu mənada məktəb iqlimi anlayışı haqqında hər kəs 
tərəfindən qəbul edilmiş bir tərifin olduğunu söyləmək çə-
tindir. Məsələn, bir tərifdə məktəb iqlimi məktəbdəki fərdlər 
ilə məktəbin həm sosial, həm də fiziki çevrəsi arasında qar-
şılıqlı əlaqə nəticəsində formalaşan, bir məktəbi digərindən 
ayıran və məktəbdəki fərdlər tərəfindən psixoloji olaraq qav-
ranılaraq hiss edilən xüsusiyyətlərin məcmusu olaraq ifadə 
edilir (Topçu, 1998). Bir başqa açıqlamada isə məktəb iq-
limi qavranılması asan olan, lakin tərif edilməsi, ölçülməsi 
və istiqamətlənməsi çətin olan bir anlayış olaraq qeyd edilir 
(Ellis, 1988). Məktəb iqlimi həm də məktəbdəki şagirdlərin, 
pedaqoji kollektivin və digər personalın məktəbdə keçirdik-
ləri zaman müddətində özlərini hiss etmə formaları olaraq 
tərif edilmiş və məktəbdə mövcud olan iqlimin şagirdlərin 
və eyni zamanda müəllimlərin həyatlarına təsir edən mühit 
olduğu ifadə edilmişdir (Tableman, 2004). 
Məktəb iqlimi anlayışı ilə əlaqəli tədqiqatlar aparan ək-
sər araşdırmaçıların anlayışın həm 
fiziki, həm də sosial və 
akademik ölçüləri özündə ehtiva edən çoxölçülü bir struktur 
olduğunu qəbul etdiyini söyləmək mümkündür. Fiziki öl-
çülər deyiləndə məktəbin binası və sinif otaqlarının görünüşü, 
məktəbin böyüklüyü və sinifdəki şagirdlərin müəllimlərə nisbə-

---

159
ti, sinif otaqlarının tərtibi və təşkili, resursların mövcudluğu, 
təhlükəsizlik və rahatlıq nəzərdə tutulur. Sosial ölçülər 
şagirdlər, müəllimlər və personal arasındakı əlaqələrin key-
fiyyəti, müəllim və personal tərəfindən şagirdlərə bərabər 
və ədalətli münasibət, şagirdlər arasında rəqabət dərəcəsi və 
sosial müqayisə və son olaraq isə şagirdlərin, müəllimlərin 
və personalın məktəbdə qəra
rvermə prosesinə töhfə vermə dərəcə-
si kimi məsələləri əhatə edir. Son olaraq, akademik ölçülər 
tədrisin keyfiyyəti, şagirdlərin müvəffəqiyyəti üçün müəllimlərin 
gözləntiləri və nəhayət şagirdlərin inkişafını izləmək və nə-
ticələri şagirdlərə və val
ideynlərinə bildirmək kimi mövzuları 
özündə ehtiva edir (Loukas, 2007). 
Müsbət və ya mənfi xüsusiyyətlərə malik olan məktəb 
iqliminin məktəbdəki bütün şəxslərə və ümumiyyətlə mək-
təbin müvəffəqiyyət göstəricilərinə fərqli təsirlərinin olduğu 
ifadə edilir. Müsbət bir məktəb iqlimi qayğıkeş, etibarlı və 
dəstəkləyici bir mühit vasitəsilə öyrənməyi və şagird nailiy-
yətini təşviq edər. Müsbət olmayan, yəni mənfi bir məktəb 
mühiti isə şagird nailiyyətinin qarşısında bir əngəl ola bilər. 
Hər hansı bir məktəbin iqliminin təbiəti fiziki, sosial, emo-
sional və akademik şərtlərin tədqiq edilməsi ilə aşkar olu-
na bilər (Moran, Carlson & Tableman, 2012: 2962-2963). 
Müəllimlər üçün sağlam bir iş mühitinin formalaşmasını 
təmin edən müsbət iqlim, eyni zamanda şagirdlər üçün də 
yaxşı bir öyrənmə mühitinin formalaşdırılması üçün əsas 
şərt olaraq qeyd edilir (Hoy, Tarter & Kottkamp, 1991, 
akt. Çalık & Kurt, 2010). 
Məktəb iqliminin sağlam olması müəllimlər arasında 

---

160
peşəkar münasibətlərin formalaşmasına və onların akade-
mik olaraq təkmilləşdirilməsinə böyük töhfə verir. Beləliklə, 
məktəb iqlimi məktəbin normativ mühitini formalaşdırır və 
müəllim davranışlarına təsir edən kollektiv səriştəlilik nor-
malarını yaradır. Müəllimlər tədris prosesində şagirdlərin 
öyrənməsinə kömək edəcək effektiv strategiyaları həyata 
keçirə biləcəklərinə inandıqları müddətdə və məktəb iqlimi 
onları dəstəklədikləri təqdirdə, tədris prosesində şagirdlərin 
nailiyyətlərini artırmaq üçün daha çox məsuliyyət daşıyırlar 
(Education Encylopedia, 2009). Bu baxımdan məktəblərdə 
müsbət bir iqlimin təkcə şagirdlərə deyil, eyni zamanda 
müəllimlər və idarəçilər arasındakı münasibətlərə müsbət 
təsir etdiyi qeyd edilə bilər. Bundan əlavə, təşkilat iqlimi-
nin təşkilat üzvlərinin işlədikləri müəssisəyə qarşı bağlılıq 
duyğusunu hiss etməsinə və öhdəçilik almasına təsiri nəzərə 
alındığı zaman müsbət bir iqlimin formalaşması və inkişaf 
etdirilməsinin zəruri olduğu qeyd edilə bilər. Təşkilatın 
daxilində müsbət xüsusiyyətlərə malik bir iqlimin 
formalaşdırılması həm təşkilat nöqteyi-nəzərindən, həm 
də təşkilat üzvlərinə olan təsiri baxımından əhəmiyyətlidir. 
Məktəbdə müsbət bir iqlimin yaradılmasında ən böyük 
məsuliyyət sahibi isə məktəb direktoru və pedaqoji 
kollektivin digər nümayəndələridir. Ona görə də məktəb 
direktorları rəhbərlik etdikləri təşkilatlarda müsbət və sağ-
lam bir iqlimin formalaşması üçün səy göstərməli və bu 
istiqamətdə işlər görməlidirlər. 

---

161