E. N. Lutfullayev, Z. N. Normurodov

TO YINGAN ERITMALARNI TAYYORLASH
E ritm a la r erigan m o d d a la r k o n sen tratsiy asig a qarab 
to 'y in g a n , t o ‘yinm ag an va o ‘ta t o ‘yingan b o ‘ladi.
24

---

M IS SULFAT VA NATRIY TIOSULFAT
TUZLARINING ERITMALARINI TAYYORLASn
K ic h k in a (50 m l) sta k a n c h ag a 20 m l d istillan g a n suv 
quying. S ta k a n c h a n i k a tta ro q suvli stak an g a yoki suvli 
k ristallizatorg a tush iring va suv tem p e ra tu ra sin i o 'zgarm as 
20°C yoki 25°C ga keltiring. Soat oynasiga o ld in d a n tortib 
q o 'y ilg a n m is s u lfa t k r is ta lla r id a n o z g in a so lib , tu z
batam om erib ketguncha shisha tayoqcha bilan aralashtiring. 
S ta k a n c h a n in g tag id a o zg in a tu z erim ay q o lg u n ch a , m is 
sulfat q o ‘shing va chayqatishni davom ettiring. S takanchani 
su v d an c h iq a rib , tagidagi tu z erib k e tg u n c h a q izdiring va 
tu z b a ta m o m erib k e tg a n d a n s o ‘ng sta k a n c h a n i sovitib, 
y a n a suvli sta k a n c h ag a tu sh irin g . M a ’lu m v a q td a n s o ‘ng 
yana c h o 'k m a hosil b o ‘lishini kuzating. M is sulfatning sovuq 
va issiq suvda eruvchanligi to ‘g ‘risida xulosa chiqaring. N im a 
u c h u n issiq eritm a dastlabki tem p eratu rag ach a sovitilganda 
c h o 'k m a tushadi? 
-
S h u n d a y tajrib a n i n a triy tio su lfa t tu z i b ila n h a m b a - 
jarin g .

---

ELEKTROLITIK DISSOTSILANISH
ELEKTROLITLAR ERITMALARINING ELEKTR
0 ‘TKAZUVCHANLIGI
Ishning bajarilishi
►
'
Yog.‘o c h tax ta ch a g a m ah k a m la n g a n k o ‘m ir e le k tro d - 
larn i 50 m l li stakan chaga tu shirin g va k e tm a -k e t u lang an 
lam pani reostat orqali elektr zanjiriga ulang. V ilkani shtep- 
selga tiqing . E le k tro d la r tu sh irilg an stak an g a 2 0—30 ml 
d istillan g a n suv quying. L a m p a y o n a d im i? Suv e le k tr 
to k in i o ‘tk a z a d im i? Suvli sta k a n g a 4 —5 m ik ro sh p a te l 
m ay d a lan g a n s h a k a r soling. S h a k a r e ritm a si e le k tr tokini 
o ‘tkazadim i? Q u ru q stakanga osh tuzi kristallaridan soling. 
Tuz stak an tu b in i to ‘liq t o ‘ldirsin. T uz ustiga elektrodlarni 
tegizing. Q u ru q tuz elektr tokin i o 'tk az a d im i? Y uvgichdan 
2 0 —50 m l d istilla n g a n suv quying. N im a k u z a tila d i?
E le k tro d la rn i d istillan g an suvli sta k a n d a yuving. N im a
u c h u n tu z e ru v c h a n lik k a ega e k a n lig in i tu s h u n tirin g , 
holb uki, tu z alo h id a o linganida e le k tr to k in i o ‘tkazm aydi.
4 ta 50 m l li stak an olib, h a r biriga b irin c h isig a 0 ,l n
x lorid k islo ta , ikk inch isig a o ‘yuvchi n a triy , u ch in ch isig a 
sirka kislota va to ‘rtinchisiga am m oniy gidroksid eritm asidan 
2 0 —30 m l d a n solib e le k tro d la rn i sta k a n la rg a tu sh irib
eritm alarn in g e le k tr o ‘tkazuvchan]iginb«inab k o ‘ring. Sta- 
k a n lard ag i e ritm a sinab k o ‘rilg an d an keyin, e le k tro d la rn i 
d istillan g a n suv b ila n yaxshilab yuving. T ajrib a p ay tid a 
lam p a q a n d a y y o n ish in i kuzatin g . T ek sh irish n atijalariga 
aso slan ib k islo ta va asoslarn ing e le k tr o ‘tk azu v chanligiga 
q arab xu lo sa ch iq a rin g . K eyingi ikki e ritm a , y a ’ni sirka 
kislo ta va a m m o n iy gidroksid e ritm a la ri e le k tr lam p asini 
ku ch siz (q iz a rtirib ) yoritishi sababini tu sh u n tirin g .
26

---

E lek tro litlar eritm asid a reaksiyalar m olek u lalar orasida 
em a s, b alk i e le k tro lit io n la ri o rasid a b o rad i. B u n d ay
reaksiyalar 
ion almashinish reaksiyalari
deyiladi va reaksiya 
n atijasid a q a ra m a -q a rs h i ish o ra li io n la r o ‘z a ro b irik ib , 
yangi m o d d a la rn in g m o le k u la la ri hosil b o ‘ladi. B u n d a 
asosiy sh a rt reaksiya n atijasid a hosil b o 'lg an yangi m o d d a
q iy in e ru v c h a n yoki k am d isso tsiy a lan a d ig an k u c h siz
ele k tro lit b o ‘lishi kerak. D astlab k i m o d d a la rn in g e rit- 
m alaridagi io n la r qiyin eriy d ig an yoki kam d isso tsila- 
n ad ig a n yangi m o d d a hosil qila olm asa, b u n d a y e ritm a - 
larn i a ra la sh tirg a n im iz d a reaksiya b o rm ay d i. E ritm a la rd a
e le k tro litla r o rasid a b o rad ig a n reak siy alar o d a td a ionli 
ten g la m a lar b ila n ifo d a lan a d i. Io n li te n g la m a la rn i m o le ­
kulyar ten g lam alard an afzalligi, ularda reaksiyalarning tu b 
m a ’nosi aks etad i.
Qiyin eriydigan (q a ttiq va gazsim on) m o d d ala r h a m d a
eruvchan kuchsiz elek tro litlar ionli tenglam asida m olekula 
k o ‘rin ish id a y oziladi. Y axshi eriydigan k u chli e le k tro litlar 
esa io n la r k o ‘rin ish id a yoziladi.
Io n li te n g la m a la rn i quyidagi tartib d a yozish tavsiya 
etilad i:
1. Reaksiyaning m olekulyar sxemasi yoziladi.
2. Reaksiyaning borishiga sabab bo'lgan m odda aniqlanib, 
uning form ulasi tenglam aning o ‘ng tom oniga yoziladi.
3. Shu m oddani hosil qilgan ionlar ham aniqlanadi. Agar 
bu ionlar dastlabki m oddalar eritm asida bo 'lsa, ularning 
belgisi tenglik ishorasidan chapga yoziladi. Ionlar faqat reaksiya 
jarayonida ch o'km adan yoki oz dissotsiyalanuvchi m oddadan 
hosil bo‘lsa, u holda o ‘sha m oddaning formulasi yoziladi.
4. R eaksiya n atijasid a e ritm a d a hosil b o ‘Igan io n la r 
tenglam aning o ‘ng tom onida ko‘rsatiladi.
5. Reaksiyaning chap va o ‘ng tom onlariga koeffitsiyentlar 
tanlanadi.