E nuritdinov odam fiziologiyasi

 
Kanalchalardagi reabsorbsiya 
Organizmdan chiqarib tashlanadigan siydik kapsulalarda hosil bo'ladigan birlamchi 
siydikka qarama-qarshi o'laroq oxirgi siydik deb ataladi. Bu siydik o'z tarkibiga ko'ra 
birlamchi siydikdan katta farq qiladi. Oxirgi siydikda qand, arninokislotalar va ba'zi 
bir tuzlar bo'lmaydi, ammo siydikchil konsentratsiyasi juda ortiq bo'ladi (16-jadval). 
Siydik birlamchi va ikkilamchi burama kanalchalardan o'tar ekan, shu kanalchalar 
devorini qoplovchi hujayralar suv, qand, aminokislotalarni va ba'zi bir tuzlarni 
qaytadan zo'r berib so'rib oladi. Birlamchi siydikdan so'rilgan barcha moddalar 
kanalchalar atrofidagi kapillarlarning venoz qismiga o'tadi. Siydikchil, kreatinin va 
sulfatlar qaytadan so'rilmaydi. Suv, qand, aminokislotalar va ba'zi bir tuzlar burama 
kanalchalardagina emas, Genie qovuzlog'ida ham qaytadan so'riladi. Suv va unga 
erigan bir qancha moddalar kanalchalarida qaytadan so'rilish jarayoni reabsorbsiya 
deyiladi. 
Oxirgi siydik buyrak jomidan siydik yo'llari orqali qovuqqa tushadi va so'ngra 
organizmdan chiqarib yuboriladi. Bir kecha-kunduzda hosil bo'lgan 170 litr 
koptokcha filtratidan faqat 1-1,5 litri oxiri (definitiv) siydik shaklida ajralib chiqadi. 
Suyuqlikning qolgan qismi va unda erimagan moddalarning anchaginasi 
kanalchalarda so'rilib, buyrakning to'qima suyuqligiga va qonga o'tadi. 
Bir qancha moddalarning qaytadan so'rilishi ularning qondagi konsentratsiyasiga 
bog'liq. Masalan, qon plazmasidagi glukoza konsentratsiyasi 150-180 mg%dan 
oshmasa, bu modda to'la reabsorbsiyalanadi. Plazmadagi glukoza konsentratsiyasi 
150-180 mg% ortib ketsa, to'la reabsorbsiyalanmaydi va bir qismi siydikka o'tadi 
(glikozuriya). 
Turli moddalarning qayta so'rilish (reabsorbsiya) mexanizmi turlicha. Masalan, 
natriy, glukoza, aminokislotalar va boshqa ba'zi moddalar faol hayot jarayonlari 
natijasida so'riladi. Suv, xloridlar esa passiv yo'l bilan. ya'ni diffuziya va osmos 
qonunlari asosida so'riladi. 
Kanalchalarda suv juda ko'p so'riladi. Bu jarayon passiv yo'l bilan o'tadi. Birlamchi 
siydikdan buyraklarning to'qima suyuqligiga va qonga glukoza, natriy, kaliy, kalsiy 
va boshqa moddalarning so'rilishi to'qima suyuqligining osmotik bosimini 
kamaytiradi. Kanalchalardagi siydik to'qima suyuqligiga nisbatan gipotonik bo'lib 
qoladi. Osmotik bosimlar farq qilganidan, suv birlamchi siydikdan to'qima 
suyuqligiga va qonga o'tadi. Bu passiv jarayon organik va anorganik birikmalarning 
faol o'tishiga parallel ravishda boradi. 
Suv o'tishi birinchi tartibdagi burama kanalchalarda mavjud siydikning osmotik 
bosimini to'qima suyuqligi bilan qonning osmotik bosimiga baravarlashtiradi. 
Shunday qilib, tuzlar ko'p so'rilishiga qaramay, burama kanalchalardagi siydik qonga 
izotonik bo'lib qolaveradi. Genie qovuzlog'ida maxsus mexanizm burib teskari 
oqizadigan tizim ishlab turganidan siydikning izotonikligi buziladi. 
Genie qovuzlog'ining ikki qismi-tushuvchi (proksimal) va ko'tariluvchi (distal) 
qismlari bir-biroviga jips taqalib, bir butun mexanizm sifatida ishlaydi. Qovuzloqning 
tushuvchi qismidagi epiteliy faqat suvni o'tkazadiyu, natriy ionlarini o'tkazmaydi. 

---

113 
Ko'tariluvchi qismidagi epiteliy esa faqat natriy ionlarini faol reabsorbsiya qila oladi, 
lekin ayni vaqtda suvni kanalchalardan to'qima suyuqligiga o'tkazmaydi. 
Birinchi tartibdagi burma kanalchalar va Genie qovuzlog'idagi jarayonlarga qarama-
qarshi o'laroq ikkinchi tartibdagi burama kanalchalarda natriy va kaliy ionlarining 
reabsorbsiyalanadigan 
miqdori 
(majburiy 
reabsorbsiya) 
doimiy 
bo'lmay, 
o'zgaruvchandir (fakultativ) reabsorbsiya. Bu miqdor qondagi natriy va kaliy 
ionlarining miqdoriga bog'liq bo'lib, organizmda shu ionlar konsentratsiyani doim bir 
darajada saqlab turuvchi muhim mexanizm hisoblanadi.