Əbu Əli Həsən ibn Əli Xacə

QEYDLƏR 
 
1. Nasix - nüsxənin üzünü köçürən, mirzə, katib. 
2. Əbülfəth Məlik Ģah bin Məhəmməd - səlcuq Ģahlarındandır. 1072-1092-ci 
illərdə hökmranlıq etmiĢdir. Bir neçə ləqəbi vardır. Məsələn Ravəndi onun tam 
ləqəbini—Əssultan Müizəddin və Əddünya Məlik Ģah bin Məhəmməd; Bondari-
Cəlal əl-dövlə Əbülfət Məlik Ģah b.-Alp-Arsan kimi göstərir. 
3. Dörd yüz həĢtad dördüncü ildə - tarix hicri-qəməri ilə göstərilir. Miladi 1091 
- 1092-ci ilə uyğun gəlir. 
4. Nizamülmülk - MəlikĢahın vaziri, "Siyasətnamə" əsərinin müəllifi. 1092-ci 
ildə ismaililər (həĢĢaĢilər) tərəfindən öldürülmüĢdür. Əsrinin son dərəcə müdrik 
dövlət xadimi olmuĢdur. Alimləri himayə etmiĢ. Xəyyamın böyük dostu olmuĢdur. 
Öz vaxtında dünya Ģöhrəti qazanmıĢ məĢhur Bağdad "Nizamiyyə mədrəsəsinin"- 
elmlər akademiyasının banisidir. 
5. ġərəfülmülk - tam ləqəbi və adı ġərəfülmülk Əbu Səd Məhəmməd b.Mənsur 
b.Məhəmməd əl-1101 Xarəzmidir. Nizamülmülkün yaxın əməkdaĢlarındandır. 
494-cü ildə (1100) ölmüĢdür. 
6. Tacülmülk - tam ləqəbi və adı Tacülmülk Əbülqənim Əlmərzibai b. Xosrov 
Firuzdur. Nizamülmülkdən sonra vəzir təyin edilmiĢdir, lakin vəzirliyi çox 
sürməmiĢ. 486 (1093)-cü ildə öldürülmüĢdür. 
7. Məcdəlmülk - tam ləqəbi və adı Məcdəlmülk Əbülfəz Əsəd b. Məhəmməd əl 
Qumidir. MəlikĢah dövründə yüksək rütbəli dövlət xadimlərindən biri olmuĢdur. 
Nizamülmülk vəzirlikdən istefa verdikdən sonra Ģərəfülmülkün yerinə keçmiĢdir. 
8. Əlli kitab - kitab indiki vəziyyətdə əlli bir fəsildir. Ümumiyyətlə, müqəddimə 
ilə kitabın mətnində, fəsillərin adlarında, tarixi hadisələrin izahatında və baĢqa 
məsələlərdə müxtəlif ziddiyyətlər vardır ki, bunlar haqqında müqəddimədə 
danıĢılıbdır. 
9. Amil - məmur. Vergi toplayan vali, maliyyə iĢləri ilə məĢğul olan dövlət 
məmuru. 
10.  Müqti - iqtidar, torpaq sahibi. Ġqta və iqtidarlar haqqında kitabın V fəslində 
geniĢ danıĢılır. 
11.  Qazi - qazi, hakim, Ģikayətlərə və Ģəri iĢlərə baxan məhkəmə sədri. 
12.  Xətib - xütbə oxuyan, Ģah fərmanlarını məscidlərdə camaata çatdıran xadim. 
13. Möhtəsib - hərfən hesab çəkən deməkdir. Qədim Ģərq ölkələrində asayiĢi 
qoruyan, qayda-qanunu pozmağa qoymayan silahli dəstə baĢçısına verilən rəsmi 
addır. 
14. ġəhnə - burada gecə keĢikçisi mənasında iĢlədilmiĢdir, darğa da 
deyilərdi. 
15. MüĢrif - burada inanılmıĢ saray məmurları, saray iĢlərini idarə edən, təĢrifat 
rəisi mənasında iĢlədilmiĢdir. 
16. Sahibxəbər - xəbər sahibi, gizli xəbərləri bilən, xəfiyyə idarəsinin rəisi. 

---

168 
17. Münhilər - gizli xəbər toplayanlar, xəfiyyələr, casuslar. 
18. Nədim- padĢahın sirdaĢı, onun həmsöhbəti, ən yaxın məĢvərətçisi, 
eyĢ-iĢrət dostu, həmpiyaləsi. 
19. Müfridlər - burada sarayda saxlanılan xüsusi seçilmiĢ mühalizə 
dəstələri, xüsusi Ģah qvardiyası nəfərləri. 
20. Əmir-hərəs - Mirqəzəb, cəza verən dəstənin rəisi, baĢ cəllad, 
həbsxana rəisi, nəzmiyyə rəisi. 
21. Çubdarlar - çubuqsaxlayanlar, çubuqvuranlar, cəza dəstələri. Əmir- 
hərəsin adamları. 
22.  Xüruc - xaricə çıxmaq, baĢ qaldırmaq, üsyan etmək mənasında iĢlədilmiĢdir. 
Ümumiyyətlə, qədim ġərq abidələrində müxtəlif hərəkatlar haqqında mənfi 
mənada "xüruc", müsbət mənada "zühur" istilahı iĢlədilir. (məsələn: Xərdəcəlin 
xürucu. Axərəzzamanm zühuru və s.) 
23.  Məzhəb - əsərdə dini əqidə, məslək, təriqət, siyasi məqsəd mənasında 
iĢlədilir. Ümumiyyətlə mənfilik çaları vardır. 
24.  Ləhsa - coğrafi yer adıdır. Xəlic-Farsın (Ġran körfəzi) cənub-qərbində, indi 
Xofuf adlanır. 
25.  Məğrib - burada coğrafi yer adı. Ümumiyyətlə Ģimal-qərbi Afrika mənasında 
iĢlədilir. 
26.  Kərmətilər, qərmətilər, muqərmətuyələr- ismaililər təriqətinin bir qolu 
hesab edilir. Bir çox tarixi məxəzlərdə qərmətilərlə mübarəkilərin, eləcə də 
Qərmətlə Mübarəkin eyni olduğu qeyd edilir. "Siyasətnamə"nin haman fəslində bu 
məsələ nisbətən aydın Ģəkildə izah edilir. 
27.  O hadisə - Nizamülmülkün Bağdada gedərkən 1092-ci ildə öldürülməsinə 
iĢarə edilir. Nizamülmülk 485-ci il ramazan ayının 20-də öldürülmüĢdür. 10 
oktyabr 1092-ci ilə uyğundur. 
28.  Qiyas əd-dünya və əd-din- Məhəmməd b. Məlik Ģahın ləqəbidir. Bəzi 
ĢərqĢünasların fikrinə görə, "Siyasətnamə" məhz onun dövründə üzü köçürülərək 
Ģah xəzinəsinə verilmiĢdir. "Siyasətnamə" kitabının sonunda onun mədhinə 
deyilmiĢ qəsidə də bunu göstərir. 
29. Ribat- karvansara, mehmanxana. 
30. Eynəlkəmal - hərfən kamil, nəzər kəmalə yetmiĢ baxıĢ mənasında olan bu söz 
"Siyasətnamə"də bədnəzər, Ģumgöz mənasında iĢlədilərək mənfilik bildirir. 
31.  Samani - Samanilər sülaləsi nəzərdə tutulur. 875-999-cu illər arasında 
hakimiyyət baĢında olmuĢlar. 
32.  Ġsmail ibn Əhməd- Samani sülaləsinin ən görkəmli hökmdarlarından biri 
hesab edilir. Onun dövründə samanilər tam müstəqil dövlət halına düĢərək mərkəzi 
Buxara olan qüdrətli bir hakimiyyət yaratmağa müvəffəq olurlar. Buxarada Ġsmail 
Samaniyə öz orijinallığı, ornamentin zərifliyi ilə diqqəti cəlb edən bir məqbərə 
tikdirmiĢdir. Ġsmail ibn Əhməd 888-907-ci illlər arasında hökmranlıq etmiĢdir. 
33.  Mavərənnəhr- hərfən nəhrin arxası, suyun arxası. Dənizin arxası deməkdir. 

---

169 
Orta əsrlərdə qərbdən Xarəzm dənizi (Aral dənizi), cənubdan Ceyhun (Amu-
Dərya), Ģimaldan Seyhun (Sır-Dərya), Ģərqdən Fərqanə ilə əhatə olunan sahəyə 
deyilərdi. Çayın arxasındakı ölkə mənasında da iĢlədilmiĢdir. 
34. Yəqub Leys - tam adı və ləqəbi Yəqub ibn Leys əs-Səffardır. Səffarilər 
sülaləsinin banisi hesab edilir. 862-ci ildə hakimiyyəti ələ keçirmiĢ, 878/79-cu 
illərdə ölmüĢdür. 
35. Sistan - orta əsrlərdə Ġranın Ģərqində vilayət adı. Sistan Ģimaldan 
Xorasan, Ģərqdən Əfqanıstan, cənubdan Mokran, qərbdən Kermanla həmsərhəd idi. 
36. Ġsmaili təriqəti - XI əsrdə meydana çıxmıĢ Ģiə təriqətlərindən 
birinin adıdır. Həmin əsrin sonunda ismaililər dini təriqətdən çox 
silahlı bir təĢkilata çevrilmiĢ və Səlcuq dövlət baĢçılarına qarĢı sui- 
qəsdlər etmiĢdilər. Ehtimala görə, Nizamülmülkü də onlar 
öldürmüĢlər. 
37.  Əbbasilər, Abbasilər - ərəb xəlifələri sülaləsidir. 750-ci ildən 1258-ci ilə 
qədər hakimiyyət baĢında olmuĢlar, özlərinin mənĢəyini Məhəmmədin əmisi 
Əbbas ilə bağlayırlar. Cəmisi 37 xəlifə olmuĢdur. Bağdad Ģəhəri bu sülalədən olan 
ikinci xəlifə Mənsurun (754-775) dövründə yaradılmıĢ və xilafətin mərkəzinə 
çevrilmiĢdir.