Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"İçinizdən bəziləri vardır ki, (bu vəzifəs(n)i) çox ağırdan al/götürərlər." Bəzi təfsirçilər belə demişlər. "lemen" sözünün başındakı "lam" ədatı, "inne" sözünün adına daxil olduğu üçün "ibtidə lamı"dır. "leyubettienne" sözünün başındakı "lam" isə, "inne" sözünün xəbərinə daxil olduğu üçün "kasem=ant lamı"dır. Ayədəki "leyubettienne" sözü hərəkət cümləsidir və təkidi ifadə edən şeddeli "nun" ədatı ilə təkid edilmişdir. Bu hərəkətin kökləri olan "tebtie" və "ibta" da eyni anlama yəni "ediləcək bir işi ağıra al/götürüb gecikdirmək, təxirə salmaq" mənasını verər.

Ayədəki "İçinizdən" ifadəsi bu kəslərin, [münafiqlərdən deyil də] bu ayənin başında "ey inananlar!" deyə səslənilən mömin kəslərdən olduğuna dəlalət edər. "İçinizdən" ifadəsinin zahirindən bu məna çıxdığı kimi daha sonra gələcək olan "Özlərinə, əlinizi döyüşdən çəkin... deyilənləri görmədinmi?" (Nisa, 77) ayəs(n)i də buna dəlalət edir. Aydın olan bu kəslər də möminlərdən idi. Üstəlik uca Allah daha sonra belə buyurur: "Nə vaxt ki, döyüş onlara fərz qılındı, içərindən bir qrup dərhal Allahdan qorxar kimi, hətta daha çox bir qorxu ilə insanlardan qorxmağa başladılar." (Nisa, 77) "Onlara bir yaxşılıq toxunsa..." (Nisa, 78) "O halda dünya həyatını axirət həyatı qarşılığında satanlar, Allah yolunda döyüşsənlər..." (Nisa, 74) "Sizə nə oldu da Allah yolunda... döyüşmürsünüz!" (Nisa, 75) "İnananlar Allah yolunda döyüşərlər." (Nisa, 76) Bu ayələrin arxa arxaya gəlmələrindən aydın olacağı üzrə bütün bunlar, aralarında bu ağır canlıların da ol/tapıldığı möminləri döyüşə təşviq etmək və coşdurmaq üçündür.

Üstəlik bu ayələrdə bu ağır canlıların, yalnız sözdə iman etmiş görünən münafiqlərdən olduqlarını göstərən açıq bir dəlil yoxdur. Tərsinə Allahın onlardan (ağır davranan kəslərdən) nəql etdiyi bəzi vəziyyətlər, onların ümumi mənada iman etdiklərinə dəlalət edir. Məsələn bu ifadələr kimi: "Əgər sizə bir fəlakət çatsa, 'Allah mənə lütf etdi...' deyər." (Nisa, 72) "Rəbbimiz, nə üçün bizə döyüşü fərz etdin...?" (Nisa, 77)

Ancaq, bəzi təfsirçilərə görə ayədəki "İçinizdən" ifadəsindən məqsəd münafiqlərdir. Münafiqlərin möminlərdən sayılmaları isə, ya onların mömin kilidlənin bir parçasını meydana gətirdiyi və ya eyni soydan gəldikləri -səbəbindən münafiqlərin möminlərdən olması soy bucağındandır- və yaxud münafiqlərin görünüşcə sözü şahidlik gətirmələri səbəbiylə haqsız yerə qanlarının tökülməsinin haram olması, miras kimi şəriət hökmlərində möminlərlə ortaq olduqları səbəblərinə söykən/dözər. Daha əvvəl toxunduğumuz kimi bu cür görüşlər Quranın zahirindən aydın olan mənalar üzərində dayaqsız qənaətlərdir.

Bu təfsirçiləri bu şərhə sövq edən faktor, onların Peyğəmbərimizlə (s. a. a) qarşılaşıb ona iman edən bütün ilk dövr Müsəlmanlar haqqında bəslədikləri hüsnüzandır. Halbuki ilk dövr Müsəlmanlarına dönük tarixi araşdırma, onların Peyğəmbərimiz zamanındakı və daha sonrakı tutumlarının analizi bu hüsnüzannı zəiflədər. Quranın onlar haqqındakı iti xitabları da bu optimist dünyagörüşünü zəiflədər.

Günümüzə qədərki dünya tarixi, təmiz fərdlərdən meydana gəlmiş heç bir təmiz və mömin ümmətin və ya birliyin istisnasız olaraq heç bir ayaq dolaşmasına uğramadan hamı/həmişə iddialarına sadiq qala bildiklərinə əsla şahid olmamışdır. (Yalnız Taff -Kərbəla- hadisəsində nəql edilənlər xaric.) Buna görə, ilk dövr Müsəlmanları da digər insan birlikləri kimi aralarında münafiqlərin, xəstə ürəklilərin, nəfsinə (heva və həvəsinə) uyanların və ürəyi təmizləyərin ol/tapıldığı bir birlik idi.

İlk dövr Müsəlmanlarının imtiyazları bir tək bu idi: Onların cəmiyyətləri ərdəmli idi, öndərləri Peyğəmbərimiz idi, varlıqlarını iman nuru əhatə etmişdi və dinin suverenliyi altında idilər. Bu onların cəmiyyət olaraq vəziyyəti idi. Amma aralarında yaxşılar da vardı, pislər də. Ruhi sifətləri arasında fəzilətlər də vardı, alçaqlıqlar da. Əxlaqın və bacarıqların hər növünə, hər rənginə onlarda da rast gəlmək mümkünidi.

Quranın onların bu vəziyyəti haqqındakı vurğulaması və xüsusiyyətləri ilə şərhi də bundan ibarətdir. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Məhəmməd, Allahın elçisidir. Bərabərində ol/tapılanlar da kafirlərə qarşı çətin, özləri aralarında mərhəmətlidirlər. Onları görərsən ki rüku etməkdələr, səcdəyə bağlanmaqdalar, Allahdan lü-tuf və razılıq diləməkdələr. Üzlərində səcdə əsərinin əlamətləri görünmededir... Allah onlardan inanıb yaxşı işlər edənlərə bağışlama və böyük bir mükafat vəd etmişdir." (Fəth, 29) Görüldüyü kimi uca Allah, ayənin ilk yarısında Müsəlmanların ictimai sifətlərini və fəzilətlərini mütləq olaraq dilə gətirdikdən sonra Müsəlman fərdlərin bağışlamaya qovuşub böyük mükafat al/götürmələrini şərtə bağlayaraq ayəs(n)i nöqtələyir.

"Əgər sizə bir fəlakət çatsa:" öldürülmə və faydalanma kimi, "Allah mənə lütf etdi də onlarla birlikdə ol/tapılmadım" deyər." Yəni əgər möminlərlə birlikdə olsaydım onların başına gələn müsibət, fəlakət mənim də başıma gələcək idi.

"Sizə Allahdan bir lütf gəlincə də," yəni döyüş qəniməti və onun kimi bir şey əldə edəcək olsanız. Ayədə keçən "fadl" sözündən məqsəd, mal və bənzəri şeylərdir. "sizinlə onun arasında heç bir dostluq yoxmuş kimi, "Kaş ki mən də onlarla birlikdə olsaydım da mən də böyük müvəffəqiyyətə çatsaydım!" deyər." ifadəsi, onların mömin olaraq nə vəziyyətdə olduqlarını konkret bir örnəklə ortaya qoyur. Bilindiyi kimi, Müsəlmanlar bir tək əl kimidirlər, bir-birlərinə bağların ən güclüsü ilə bağlıdırlar. Bu ən güclü bağ isə nesep, vəlayət, beyət və sevgi kimi digər bağların bütününü təsiri altında saxlayan Allaha və onun ayələrinə olan imandır. Lakin bu kəslər, imanlarının zəifliyi üzündən özləri ilə möminlər arasında özlərini möminlərlə əlaqələndirəcək ən kiçik bir bağ görmürlər və bunun nəticəs(n)i olaraq xaricinin başqa bir xaricinin qazandığı malı qazanma arzusu kimi onlar da möminlərlə birlikdə olmağa, onların cihadına qatılmağa istiqamətli xahişlər edir və aralarından biri "kaş ki mən də onlarla birlikdə olsaydım da mən də böyük müvəffəqiyyətə çatsaydım!" deyir.

Onların imanlarının zəifliyinin əlamətlərindən biri, qənimət məsələsini böyütmələri, mal və maddiyyət əldə etməyi böyük müvəffəqiyyət qəbul etmələri, kənar tərəfdən Allah yolunda möminlərin başına gələn öldürülmə, faydalanma və yorğunluq kimi nəticələri də fəlakət saymalarıdır.