Электротехника фанида трансформатлар ва уларнинг уланиш гуруҳини аниқлашни ўргатишда янги ўқув усулларидан фойдаланиш

1.2. Transformatorlar haqida umumiy tushinchalar. 
Elektrotexnikaning asosiy vazifalaridan biri elektr energiyasini bir joydan 
ikkinchi joyga uzatishdir. Chunki elektr energiyasining iste`molchilari aksariyat 
hollarda yoqilg`i va gidroresurslar tabiiy joylashgan rayonlarga qurilgan elektr 
stantsiyalaridan bir necha o`nlab va yuzlab kilometr masofalarda joylashadi. Elektr 
energiyasini uzatish liniyalarida esa quvvatning issiqlikka sarf bo`ladigan isrofi 
л
R
I
2
va kuchlanishning pasayuvi 
л
R
I
U
doimo mavjuddir. Liniyaning 
uzunligi ortgan sari bu ko`rsatkichlar ham ortadi. Elektr tokining to`la quvvati 
(
I
U
S
)ni o`zgartirmagan holdi uni turli kuchlanish va tok bilan uzatish mumkin. 
Quvvat formulasidan ko`rinib turibdiki, uzatishda kuchlanish qanchalik yuqori 
bo`lsa (
const
S
), tok kuchi shunchalik kichik bo`lib, u bilan bog`liq isroflar ham 
shunchalik kam bo`ladi. Tok kuchini kamaytirish uzatish simining ko`ndalang 
kesimini kichik olishga va rangli metallarni tejashga imkon beradi.
Hozirgi vaqtda o`zgaruvchang tokning 35, 110, 220, 500, 750, va 1150kV 
kuchlanishli uzatish liniyalari mavjud. Ammo o`ta yuqori kuchlanishlarni bevosita 
generatorlardan olib bo`lmaydi. Odatda, elektr stantsiyalaridagi generatorlarning 
nominal kuchlanishi ko`pi bilan 21kVdan oshmaydi. Elektr energiyasining 
iste`molchilari esa 380/220; 220/127 V nominal kuchlanishlarga mo`ljallangan. 
Shuning uchun generatorlar ishlab chiqaradigan elektr energiyasining nisbatan past 
kuchlanishli, ammo katta tok kuchiga ega bo`lgan quvvatini (hozirgi vaqtda 
150,300, 500, 800 va 1200 ming kVli generatorlar ishlab chiqariladi) yuqori 
kuchlanishli va nisbatan kichik tok kuchiga ega bo`lgan quvvatga o`zgartirish 
kerak. Bu vazifa transformatorlar yordamida oddiygina hal etiladi.
Transformatorning ixtirochisi P.N.Yablochkov hisoblanadi. U 1876 yilda 
elektr yoy lampasi uchun manba sifatida ilk bor transformatordan foydalangan. 
Transformatorlardan foydalanish 1891 yili uch fazali transformatorning 
konstruktsiyasi ishlab chiqilib, elektr energiyasini uch fazali tok sistemasi 

---

12 
yordamida uzatish amalga oshirilgandan so`ng yanada kengaydi. Bu 
elektrlashtirishning jadal rivojlanishiga sabab bo`ldi.
1-rasmda elektr energiyasini transformatorlar yordamida uzatish sxemasi 
ko`rsatilgan. Sxemadan ko`rinib turibdiki, elektrostantsiyada generator ishlab 
chiqarayotgan elektr energiyasi transformator Tr1 yordamida 6kv kuchlanishdan 
35 kVgacha orttirilib, elektr uzatish liniyasi orqali taqsimlovchi podstantsiyaga 
berilmoqda. U erda pasaytiruvchi transformator Tr2 yordamida kuchlanish 35 
kVdan 6 kVgacha pasaytirilib, iste`molchining transformatori Tr3 ga uzatilmoqda. 
Bunday transformatorlardan bir nechta bo`lishi mumkin. Transformator Tr3 
yordamida kuchlanish 6kVdan iste`molchi uchun zarur bo`lgan 380/220, 220/127 
V 
kuchlanishlarga 
aylantiriladi. 
Ko`rinib 
turibdiki, 
elektr 
energiyasi 
elektrstantsiyadan 
iste`molchiga 
etib 
kelguncha 
uch 
marta 
transformatsiyalanmoqda. Real hollarda transformatsiyalanish soni bundan ham 
ko`p bo`lishi mumkin.
Elektr energiyasini bir pog`onada bo`lgan 
1
1
,i
u
kuchlanish va tokini
boshqa pog`onadagi, 
2
2
,i
u
kuchlanish va tokka aylantirib beradigan statik
1-rasm Elektor energiyasini transformatorlar yordamida uzatish. 
(harakatlanuvchi qismlari bo`lmagan) elektromagnit apparati transformator 
deyiladi. Transformatorlar energetik sistemalarda qo`llanishidan tashqari, kuchsiz 
toklarda ishlovchi hisoblash mashinalari,

---

13 
avtomatika, telemexanika, aloqa, radiotexnika va televidenie qurilmalari 
zanjirlarida va umuman, elektr kuchlanishini o`zgartirib berish kerak bo`lgan 
barcha joylarda ishlatiladi. 
Transformatorlar bajaradigan vazifasiga ko`ra qo`yidagi turlarga bo`linadi: 
elektr energiyasini uzatish va taqsimlash uchun mo`ljallangan katta quvvatli 
(uch fazali) transformatorlar; 
kerakli joylarda kuchlanishni keng doirada o`zgartirib berish va dvigatellarni ishga 
tushirish uchun mo`ljallangan avtotransformatorlar; 
taqsimlash tarmoqlaridagi kuchlanishni rostlab turish uchun mo`ljallangan 
induktsion rostlagichlar; o`lchov asboblari va himoya vositalarini sxemalarga ulash 
uchun mo`ljallangan o`lchov transformatorlari ; 
2-rasm bir fozali ikki cholganishli transformator. 
payvandlash, qizdirish pechlari sinov, to`g`rilash va hokazolar uchun 
mo`ljallangan maxsus transformatorlar.